Hamilelikte Grip Nezle Nasıl Geçer

1

2

3 F. M. DOSTOYEVSKİ NİN UZUN ÖYKÜ SANATI Jale KARTAL YÜKSEK LİSANS TEZİ RUS DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ OCAK

4

5

6 iv F. M. DOSTOYEVSKİ NİN UZUN ÖYKÜ SANATI (Yüksek Lisans Tezi) Jale KARTAL GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Ocak ÖZET Dostoyevski nin erken ve olgunluk dönemi uzun öyküleri, yazarın büyük yapıtlarının oluşmasında büyük bir öneme sahiptir. Yazarın Öteki, Bir Yufka Yürekli, Ev Sahibesi, Beyaz Geceler, Netoçka Nezvanova, Stepançikovo Köyü ve Sakinleri, Amcanın Rüyası, Yeraltından Notlar, Ebedi Koca ve Uysal Bir Ruh gibi uzun öyküleri özellikle insan psikolojisini yansıtması açısından incelemeye değerdir. İnsan psikolojisi üzerine çıkarımda bulunan Dostoyevski, gözlemlerini yazın alanına gerçekçi bir bakış açısıyla yansıtmıştır. Yaşadığı toplumu dışlamaması ve döneminin gerçeklerine ışık tutması yazarın bu gerçekçi yönünü güçlendirmektedir. Edebiyat alanında bir anda parlayan ve tez çalışmamızda ele aldığımız uzun öykülerinin pek çoğu için ağır eleştirilere maruz kalan Dostoyevski nin yaşamı eserlerinin zeminini oluşturmaktadır. Özellikle bütün yaşamı boyunca kalmak ya da terk etmek ikileminde kaldığı Petersburg şehrini eserlerinde konu edinmiştir. Petersburg un kasvetli doğasına vurgu yaparak bireyin geçirdiği değişimi, bu şehrin penceresinden yansıtmıştır. Dostoyevski, Petersburg insanının hayalperest, yeraltı insanı, tanrıtanımaz, öteki ben gibi olumsuz özelliklere sahip oluşunu vurgulayarak, ileri dönem sanatının en önemli temalarının ipuçlarını vermiştir. Özellikle Yeraltından Notlar adlı eserinde değindiği tanrıtanımaz bireyle, yaşamının son yıllarında kendisine büyük ün getiren Karamazov Kardeşler in zeminini oluşturmuştur. Ayrıca Budala adlı eserinde ele aldığı ideal insan temasının ipuçlarına, insancıklar başlığı altında değindiğimiz taşra öykülerinde yer vermiştir. Dostoyevski, geçmişe dönüş ve kendi yaşamının analizi olarak nitelendirebileceğimiz sürgün yıllarıyla ( ) sanatında yeni bir döneme başlamıştır. Bu yıllarda sansür korkusuyla ele aldığı eserlerinin satır aralarında gerçekçi yönünü yansıtmıştır. Eserlerinde yaşamından olduğu kadar toplumsal ve tarihi olayları da aktaran yazar, bu dönemde insan psikolojisi üzerine çıkarımlarda bulunmaya devam etmiştir. Buradaki tek fark, şehirli insanları değil, taşralı tipleri ele almasıdır. Bilim Kodu : Anahtar Kelimeler : Dostoyevski, Uzun öykü, Petersburg, Bahtin, Karnaval, Menippos yergisi Sayfa Adedi : Tez Danışmanı : Doç. Dr. Özlem PARER

7 v F. M. DOSTOYEVSKY S ART OF THE NOVELLA (M. Sc. Thesis) Jale KARTAL GAZİ UNIVERSITY GRADUATE SCHOOL OF SOCIAL SCIENCES January, ABSTRACT Dostoyevsky s novellas in his early and later career have crucial importance in the development of his greater works. His major novellas such as The Double, A Weak Heart, The Landlady, White Nights, Netochka Nezvanova, The Village of Stepanchikovo, Uncle&#;s Dream, Notes from Underground, The Eternal Husband and A Gentle Creature are all worth analyzing in terms of their reflection of human psychology. Dostoyevsky, having made inferences on human psychology, reflects his observations to his writing from a realistic viewpoint. The fact that he does not exclude the society he lived in, as well as shedding light on the realities of the period, strengthens his realistic sense of literature. Dostoyevsky, who gained an instant success and whose severely criticized novellas are handled in this study, leads a life which constitutes the background of his works. Petersburg, which always forced him to be torn between staying or leaving all his life, is the subject of his works. Emphasizing the gloomy nature of Petersburg, he reflects the change and development of the individuals through his observations in the city. In his novellas, he gives hints of the most important themes employed in his succeeding greater works by alluding to the people of Petersburg in negative terms such as dreamer, underground people, atheistic, and alter-ego. He especially gives voice to an atheist person in his Notes from Underground and this constitutes the base of The Brothers Karamazov which brings him great fame in his last years. Furthermore, he gives hints of the theme of the ideal man, which he handles later on in his The Idiot, in the rural stories that are analyzed under the title of poor folk. Dostoyevsky starts a new period in his art with the years of exile ( ), which can be described as returning to the past and analysis of his past days. He reflects his realistic point of view in-between the lines of his works for fear of censorship. He narrates not only his life but also the social and historical events in his works; and continues to make inferences on human psychology in this period. The only difference here is that, he handles the rural characterss in these works, not city dwellers. Science Code : Key Words : Dostoyevsky, novella, Petersburg, Bakhtin, Carnival, Menippean satire. Page : Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Özlem PARER

8 vi TEŞEKKÜR Çalışmalarım boyunca değerli yardım ve katkılarıyla beni yönlendiren, kıymetli tecrübelerinden faydalandığım danışmanım Doç. Dr. Özlem PARER e, manevi destekleriyle beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan çok değerli aileme ve eşime teşekkürü bir borç bilirim.

9 vii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET iv ABSTRACT v TEŞEKKÜR vi İÇİNDEKİLER vii GİRİŞ BÖLÜM F. M. DOSTOYEVSKİ Dostoyevski nin Yaşamı ve Sanatı Dostoyevski nin Uzun Öyküleri BÖLÜM F.M. DOSTOYEVSKİ NİN UZUN ÖYKÜLERİNDE TİPLER Petersburg İnsanı Hayalperest Tipi Hayalperest Tipinden Yeraltı İnsanı Tipine Geçiş Öteki Ben Tanrı-İnsan Tipi Tanrı-İnsan Tipinin Oluşumundaki Etkenler Tanrı-İnsan Tipinin Mitolojik Kökenleri Tanrı-İnsan Tipi Toplumsal Eleştiri Dostoyevski nin Halkla Yakınlaşması ve Taşra Tipleri Baskıcı Karakterler İnsancıklar

10 viii Boş Taşra Yaşamı Karnaval Geleneği Rüya Skandal Sahneleri Fantastik Ögeler SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ

11 1 GİRİŞ F. M. Dostoyevski, gerçekçi ve eleştirel sanat anlayışıyla bir dahi, hatta bazılarının Tanrı gibi gördüğü, fakat yaşam mücadelesinde aciz, çok sıkıntı çeken, geçirdiği sara nöbetleriyle farklı dünyalara yaptığı yolculukları eserlerine aktaran bir yazardır. Hem zirveyi hem de düşüşü aynı anda tadan Dostoyevski, eserlerine bu tadı çağının edebiyat topluluğunda ön plana çıkan akım ve temalar doğrultusunda verir. Bilindiği gibi yüzyılın ilk yılları, Rus edebiyatında romantizm akımının hayali olgularından realizmin gerçek dünyasına bir geçiştir. Batı edebiyatıyla geleneksel Rus kültürünün bir arada yaşandığı bir çağ olması bakımından Doğu ve Batı nın sentezini oluşturmaktadır. Ayrıca bu dönemde toplumsal koşullar, yazarların sanatını doğrudan doğruya etkilemiştir. Dikkatlerin halkın gerçek yaşam mücadelesinde, bürokratik düzen ve memur kesiminde toplandığı ve yazarların eserlerinde Batı dan esinlenerek ülke içerisinde ters giden sistemi farklı yollarla değiştirme çabasına girdikleri bir dönemdir. Bu farklılık sonucunda her yazar, değişik özellikler taşıyan ve toplumun farklı kesimlerini temsil eden, ama toplumda var olan gerçek tipleri yansıtmıştır. Bu bağlamda her dönemde olduğu gibi yüzyılda da insan, evrenin yaradılış amacını oluşturan en önemli etken haline gelmiştir. Pek çok kültürde Tanrı nın yeryüzündeki yansıması olarak kabul edilen insan, karmaşık doğası, her çağda kendini yenileyen ve psikolojik açıdan gelişim gösteren bir varlık olması bakımından pek çok alanda inceleme konusu olmuştur. Felsefe, psikoloji, edebiyat, tarih, sanat gibi alanlarda farklı temeller üzerinde konumlandırılarak varlığının derinliklerine ışık tutulmuştur. Bu açıdan Dostoyevski, eserlerinin inceleme konusunu oluşturan insan psikolojisi ndeki analizleriyle edebiyatın yanı sıra felsefe ve psikoloji alanlarında da yaptığı çıkarımlardan da faydalanılan bir yazardır. Eserlerinde çağının insanına gerek psikolojik açıdan gerek toplumsal konumu açısından yer vermiştir. Dostoyevski nin insan olgusunu eserlerinde işleyerek bu karmaşık yapıyı analiz etmesi, tezimizin başlığını da oluşturan uzun öykü sanatını ele alış amacımızı oluşturmaktadır. Bu amaç doğrultusunda, Dostoyevski nin sürgün öncesinde Öteki (Dvoynik, ), Ev Sahibesi (Hozyayka, ), Bir Yufka Yürekli

12 2 (Slaboye serdtse, ), Beyaz Geceler (Belıye noçi, ), Netoçka Nezvanova () ve sürgün sonrasında Stepançikovo Köyü ve Sakinleri (Selo Stepançikovo i yego obitateli, ), Amcanın Rüyası (Dyadyuşkin son, ), Yeraltından Notlar (Zapiski iz podpolya, ), Uysal Bir Ruh (Кrotkaya, ), Ebedi Koca (Veçnıy muj, ) gibi yazdığı uzun öykülerinin ana temasını oluşturduğunu düşündüğümüz insan psikolojisini, iki bölüm altında topladığımız tezimizin ikinci bölümününde yansıtacağız. Aşama aşama bu değişimi ve süreci inceleyerek, çalışmamızın amacını gerçekleştireceğiz. Tezimizin ilk bölümünde Dostoyevski nin ( ) yalnız ve baskı altında geçen yaşamından bahsedeceğiz. Despot bir babanın, çocuklarına her zaman zorluklara hazır olmalarını tavsiye ettiği, mutlulukla acının birbirini takip ettiği, haşarılıklarıyla ateş Fedya olarak çağrılan bir çocukluktan, doludizgin bir gençliği ve şüphe, hastalık, ağır kayıplarla geçen yılların ardından geç gelen şöhretin aydınlattığı olgunluk dönemini ele alacağız. Ailesinin kendisine verdiği ateş lakabını ise yaşamı boyunca her işte gösterdiği aceleci tutumuyla taşıdığını örneklerle destekleyeceğiz. Yazarın yaşamının her kesitini Dostoyevski () adlı eserinde sunmaya çalışan Yu. Seleznyov un araştırmaları doğrultusunda, hastalıklı ve duygusal bir adamın gizli kalmış yönlerine tanık olacağız. Dostoyevski nin yaşamı hakkında bilinmeyen pek çok gizli gerçeği ayrıca çağdaş yazarlardan K. Moçulskiy in Dostoyevski. Yaşamı ve Sanatı (Dostoyevski: jizn i tvorçestvo,), yazarın tanıdıklarının ve dostlarının görüşlerini derleyen P. Fokin in () eserlerinden öğreneceğiz. G.M. Fridlender in ele aldığı makalelerde ve G. N. Pospelov un Dostoyevski nin Sanatı (Tvorçestvo Dostoyevskogo, ) adlı eserinden de yararlanarak yazarın sanatsal gelişimini özümseyeceğiz. Bu araştırmalar doğrultusunda, hem yaşamının bilinmeyen yönleri hem de sanatının özü hakkında genel bir kanı oluşturacağımız yazarın yaşamındaki en önemli iki dönüm noktası olan sürgün öncesi ve sonrası döneme değineceğiz; bunlardan ilki lı yıllarda Fransız sosyalist Fourier in görüşleriyle şekillenen ve Belinski ile yandaşlarının destekleriyle başlayan yazın dönemi, ikincisi ise yılında sürgün edilmesinin ardından yepyeni bir sanat anlayışı edindiği dönemdir. Dostoyevski nin yaşamının gizli kalan yönlerini aydınlatan bu çalışmalar aracılığıyla eserlerini de çözümleyeceğiz. Ayrıca Dostoyevski nin kendi

13 3 yaşamından sahneleri uzun öykülerine aktardığını örneklerle açıklayarak yer yer otobiyografik yönteme dayalı bir çalışma gerçekleştirmeye çalışacağız. Tezimizin ikinci bölümünde uzun öykünün, Rus edebiyat tarihindeki gelişim sürecine ve Dostoyevski nin uzun öykü sanatına değineceğiz. Batı edebiyatlarında, örneğin Fransızca da nouvella, conte, İngilizce de novella, story tale, Almanca da erzählung şeklinde adlandırılan bu türün Rusça da povest kelimesine karşılık geldiğine yer vereceğiz. Uzun öykünün, Rus edebiyatında diğer türlerle ilişkisini, gelişim sürecini ve ele aldığı konuları kısaca açıklayacağız. Çağdaş edebiyatta da güncel bir tür olma özelliğini koruyan uzun öykü türünün Rus edebiyatında gelişmini sağlayan yazarlardan bahsedeceğiz. Dostoyevski nin bu türde eser vermesindeki amacı açıklamaya çalışarak, uzun öykülerine ve bu eserlere yönelik eleştirilere yer vereceğiz. Yazarın, uzun öykülerinde ayrıca ileri dönem sanatının da en önemli tema ve tiplerini oluşturduğuna vurgu yapacağız. Bu bölüm, tezimizin ana inceleme konusuna bir giriş niteliği taşıyacaktır. Tezimizin ikinci bölümünün alt başlıklarında inceleyeceğimiz tiplerin ortaya çıkışında önemli bir etken olduğunu düşündüğümüz Çar I. Petro nun görkemli şehri olan, ancak Dostoyevski nin sanatında baskı ve esareti temsil eden Petersburg un tarihsel yaratılış sürecinden bahsedeceğiz. Yüz binlerce insanın yaşamına mal olan ve şehrin örülen her duvarında ulusal Rus kimliğinin silindiği sürece değinmemizdeki amaç, yazarın pek çok eserinin ana mekânı Petersburg un insanların karakterlerindeki etkisini yansıtabilmektir. Yapaylığın ve kasvetin timsali olarak görülen şehrin görkemli bir bataklık oluşuna ve zamanla insanları kendi karanlığına çektiğini açıklayacağız. Bu etkinin sonucunda, Petersburg insanı olarak tanımlanan tiplerin ortaya çıkış sürecini aktaracağız. Petersburg insanının, Dostoyevski nin sanatının farklı aşamalarında hayalperest, yeraltı insanı, öteki ben ve Tanrı-İnsan gibi tiplere dönüşme sürecini inceleyeceğiz. Tezimizde Petersburg insanının bu dört tipini ayrıntılı bir biçimde ve eserlerden örneklerle destekleyerek açıklayacağız. Bu özelliklerin bireyin kişiliğine olan etkisini yansıtacağız.

14 4 Tezimizin tipler bölümünde, ilk olarak doğalcı ekol yazarlarının eserlerinde yer alan hayalperest tipini farklı boyutlara ulaştıran Dostoyevski nin, bu tip aracılığıyla uzun öykülerinde gerçeğin anlamını yitirişini ve hayali dünyanın ön plana çıkışını kurgulayışına vurgu yapacağız. Dostoyevski nin sanatında özellikle hayalperest ve bu tipin değişim aşamalarını irdeleyen araştırmacı S. A. Kosyakov un Hayalperest ve Dostoyevski nin Sanatındaki Dönüşümü (Meçtatel i yego transformatsii v tvorçestve Dostoyevskogo, ) adlı çalışmasındaki görüşlerine incelememizde yer vereceğiz. Bu tipin, yazarın her eserinde farklı bir nitelik kazandığına dikkat çekeceğiz. Ayrıca farklı bir bakış açısı getiren çağdaş araştırmacılardan Sin Mi He nin, Dostoyevski nin bu tipi en yalın ve açık şekliyle sunduğu Beyaz Geceler adlı eserini üç farklı aşamada ele aldığı görüşlerinden yararlanacağız. Dostoyevski nin yazın yaşamına kazandırdığı yeraltı insanı tipiyle de, bireyin doğasını altüst eden özgüven sorununu açıklayacağız. Maneviyatın yitirilişinin ve paranın egemen konuma geçişinin bireyin öteki ben i aracılığıyla yansıtıldığını aktaracağız. Yazarın bir kambur gibi bedenine yük olan inanç ve inançsızlık arasındaki gelgitlerini ise Tanrı-İnsan tipiyle yansıtacağız. Yine çağdaş araştırmacılardan funduszeue.infonova nın, Dostoyevski nin Yeraltından Notlar adlı eserinde tanrıtanımazlığı işlerken vardığı sonuçları kendi analizlerimizle birarada çözümleyeceğiz. Bu amaçla, tezimizde faydalandığımız farklı içerikte makalelerle de incelememizi detaylandıracağız. Tezimizin ikinci bölümünün Toplumsal Eleştiri alt başlığında ise yılında sürgün edilen Dostoyevski nin, dokuz yıl yaşamını sıradan insanların ötesinde katillerin ve hırsızların arasında geçirmesinin dünya görüşüne olan etkisinden bahsedeceğiz. Özellikle de başlangıçta çekinceyle yaklaştığı sıradan halkın içindeki masumiyetle ve ulusal Rus ruhuyla tanışmasını aktaracağız. Bu açıdan Dostoyevski nin sanatının lı yıllarında da hasta ruhlu insanları tasvir etme geleneğini sürdürdüğünü, ancak mekân olarak Petersburg u değil taşrayı ele aldığına dikkat çekeceğiz. Hem dönemin taşra yaşamını etkileyen olaylarına genel bir bakış sunmaya hem de ahlaki bozulmanın yaşandığı halk arasındaki sınıfsal farkı açıklayacağız. Yazarın Rusya coğrafyasının farklı bir yelpazesini sunduğu bu alt başlıkta, dünya düzeninin değişmeyen kaderi olan ezen ve ezilenlere değineceğiz. Dostoyevski nin bu tipler aracılığıyla döneminin sosyal olayları ve bunlarla ilgili düşüncelerini toplumsal eleştiri çerçevesinde

15 5 sunmayı amaçlayarak, yazarın olgunluk dönemi sanatındaki tip ve temalarının zeminini oluşturan noktaları ortaya çıkaracağız. Özellikle de çağdaş araştırmacı V. funduszeue.infoeva nın, Dostoyevski nin lı yıllarda sanatsal özelliklerine değindiği çalışmasında, yazarın sürgün öncesi ve sonrası uzun öyküleri ile ilgili yaptığı çıkarımlardan yararlanacağız. Dostoyevski nin Bir Yazarın Günlüğü (Dnevnik pisatelya) ve Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları (Zimniye zametki o letnih vpeçatleniyah,) adlı eserleri de yazarın bu döneme ilişkin düşüncelerine yer vermesi açısından faydalanacağımız eserler olacaktır. Dostoyevski nin eserlerinde son olarak karnaval geleneğini inceleyeceğiz. Bu incelemede, pek çok araştırmacının göz ardı ettiği karnaval geleneğinin günlük yaşamdan edebiyat dünyasına taşınmasında Dostoyevski Poetikasının Sorunları (Problemı poetiki Dostoevskogo, ) adlı çalışmasıyla bir ilki gerçekleştiren ünlü kuramcı ve eleştirmen Mihail Bahtin in görüşlerine yer vereceğiz. Eleştirmenin bakış açısından Dostoyevski nin uzun öykülerinde bu geleneğin temellerinin oluştuğuna dikkat çekeceğiz. Bu yaklaşımımızı, Yu. Kotava nın Kültürde Karnaval (Karnaval v kulture, ) adlı çalışmasıyla da desteleyeceğiz. Bu geleneğin alt katmanını oluşturan menippos yergisinin rüya, fantastik ögeler, skandal sahnesi gibi ögelerini tez kapsamında ele aldığımız eserlerden örnekler vererek yansıtacağız. Bu sanatsal ögelerin kurgusunu açıklarken, Dostoyevski nin asıl amacının Rus toplumunda yaşamın gerçek yönünün göz ardı edildiğini ve maneviyatın önemini yitirdiğini vurgulamak olduğunu aktarmaya çalışacağız. Ayrıca Slav dilleri uzmanı Caryl Emerson un Bahtin in Dostoyevski nin Poetikasının Sorunları adlı çalışmasına yönelik değerlendirmelerinden de yararlanacağız. Tezimizin yazımı sırasında Rusça, İngilizce ve Türkçe kaynaklardan yararlanacağız. Rusça ve İngilizce kaynaklardan alınan alıntıların çevirileri tarafımızca yapılacaktır. Türkçe alıntılar tırnak içerisinde, Rusçalar ise koyu yazı tipiyle verilecektir.

16 6

17 7 1. BÖLÜM F. M. DOSTOYEVSKİ Dostoyevski nin Yaşamı ve Sanatı ( ) Yazar, eleştirmen ve yayıncı Fyodor Mihayloviç Dostoyevski 11 Kasım tarihinde Moskova da dünyaya gelir. 1 Ailenin ikinci çocuğu olan Dostoyevski, hem kişiliği hem de gelecekteki faaliyetleriyle kardeşlerinden farklılık gösterir. Ailesinden, özellikle de annesinin edebiyat merakından ilham alarak, eserlerinde her şeyin farklı boyutlara ulaştığı yeni bir dünya yaratır. Eserleriyle bu yeni dünyanın sırlarını çözer. Rus felsefesi, bu eserlerde yansıtılan düşüncelerle farklı bir anlam kazanır. Dostoyevski, yazar kişiliğinin yanı sıra felsefi yönüyle de kendinden bahsettirir. V. Solovyov, V. Rozanov, D. Merejkovski, S. Bulgakov, N. Berdyayev gibi ünlü Rus düşünürler onun takipçisidir. 2 Sırp asıllı bir din adamı olan Popoviç, Dostoyevski nin evrensel boyut kazanan öğretisinin özünü şu şekilde ifade eder: On beş yaşımdan itibaren Dostoyevski hem akıl hocam hem de acı çektirenimdir. 3 Dostoyevski, mutlulukla acının birbirini takip ettiği bu öğretisinin yanı sıra yeraltı insanı nı da ortaya çıkaran ve her eserinde kendi kişiliğinin bilmecesini çözmeye çalışan bir yazardır. 4 Pek çok dramın ve olayın geçtiği altmış yıllık yaşamında Dostoyevski nin her şeyi zıddıyla yaşadığını belirtmek mümkündür: Sevilen bir oğuldur ve bir öksüzdür. Hem aileden soylu hem de tüm haklarından yoksun bırakılmış bir sürgün mahkûmudur. Hem bir subaydır hem de askerdir. Hayalperest ve pragmatiktir. Sanatçı ve mühendistir. Putlaşmış biri ve bir kader mahkûmudur. Gizli bir topluluk üyesidir ve monarşisttir. Liberaldir ve tutucudur. 1 Moçulskiy, K. (). Dostoyevski: jizn i tvorçestvo. Paris: YMCA-PRESS, Fokin, P. (). Dostoyevski bez glyantsa, Saint-Petersburg: Amfora, a.g.e., Moçulskiy, K. (). a.g.e., 8.

18 8 Ateisttir ve Hristiyandır. Tutukludur ve gezgindir. Âşık bir sevgilidir ve aynı zamanda bir eştir. Duldur ve bir aile reisidir. Hem öz hem de üvey babadır. Kumar tutkunudur ve emekçidir. Borçludur ve alacaklıdır. Avrupalıdır ve yurtseverdir. Moskovalıdır ve Petersburgludur. 5 Yaşamındaki bu zıtlıklar bileşkesinin bir benzerine Dostoyevski nin soyunda da rastlamak mümkündür. İçlerinden hırsızların, katillerin, dolandırıcıların ve rahiplerin çıktığı Dostoyevski kuşağının her birinde iyilik ve kötülük bir arada yer alır. Dostoyevski soyadına ilk kez Litvanya kroniklerinde rastlanır. Bu soyadın, 6 Ekim tarihinde Pinsk Prensi nin, Boyar Danilo İvanoviç İrtişeviç e armağan ettiği Dostoyevo Köyü nden etkilenerek kullanıldığı düşünülmektedir. Boyar İrtişeviç in torunları Dostoyevski adını alırlar. 6 Yazar ve ailesi bu kuşağın iyi yönünü temsil etmektedirler. Dostoyevski nin dedesi atalarının izinden gider ve papaz olur. Oğlu Mihail Andreyeviç in de kendi mesleğini devam ettireceğini düşünür. Ancak, Mihail Andreyeviç Moskova ya yerleşir ve doktor olur. Babadan oğla aktarılan soyluluk kütüğüne yazılır yılında Mihail Andreyeviç, bir tüccar kızı olan ve ona iyi bir drahoma getiren Mariya Fyodorovna Neçayeva ile evlenir. Yeni evli çift, Moskova da yoksulların tedavi gördüğü Mari Hastanesi ne bağlı bir evde oturur. Evin bulunduğu sokak, sosyal yardım ve eğitim kurumlarının bulunduğu, yoksulluğun yoğun olarak görüldüğü bir yerdir. 8 Mariya Fyodorovna; Varvara, Vera, Lyubof ve Aleksandra adında dört kız, Mihail, Fyodor, Andrey ve Nikolay adında dört erkek olmak üzere sekiz çozuk dünyaya getirir. İlk çocuğu Mihail in ardından, 11 Kasım tarihinde ikinci çocuğunu da bu evde dünyaya getirir. Yeni doğan çocuklarına eski Yunancada Tanrı nın hediyesi anlamındaki Theos un karşılığı olan ve Mariya Fyodorovna nın babasının da adı olan Fyodor adını koyarlar. 9 Çocuklarının doğumuyla Dostoyevski çiftinin yaşam koşulları zorlaşır. Mesleğindeki yorucu çalışmalar ve elde ettiği orta düzeydeki başarı Mihail 5 Fokin, P. (). a.g.e, Seleznyov, Yu. (). Dostoyevski. Moskova: Molodaya Gvardiya, a.g.e., a.g.e., a.g.e.,

19 9 Andreyeviç i hırçınlaştırır. Aile içinde tek söz sahibidir. Eşine ve çocuklarına karşı mesafeli bir tutum sergiler. Ciddiyetin hâkim olduğu bu aile yaşamındaki tek eğlence, yılda iki kez çocukları görmeye gelen sütanne ve baba Mihail Andreyeviç in bunaltıcı öğütlerine rağmen yapılan günlük yürüyüşlerdir. 10 Soylu çocukların kendilerini küçük düşürecek davranışlar sergilememesi gerektiğini düşünen Mihail Andreyeviç, bu yürüyüşler sırasında çocukların koşmalarını ve çimlere basmalarını yasaklar. 11 Mihail Andreyeviç, hizmet karşılığında elde ettiği soyluluk unvanının kendisi öldüğünde çocuklarından alınacağını bildiği için her zaman çocuklarına hayata hazırlıklı olmalarını öğütler. Yoksul olduklarını, büyüyünce önemli bir mevkiye gelmenin ne kadar güç olduğunu, ileriye büyük umutlar bağlamamak gerektiğini anlatır. Mihail Andreyeviç in bu tatsız öğütlerinin, oğuluna ölünceye dek acı çektiren aşırı duyarlılığının, topluma karşı duyduğu korkunun ve kuşkunun ilk tohumlarını serptiğini belirtmek mümkündür. 12 Aile içerisinde fiziksel cezalar uygulanmasa da Mihail Andreyeviç in bu tutumu, çocukların kendilerini daha büyük bir baskı altında hissetmelerine neden olur. Mihail Andreyeviç in sert mizacına karşı eşi Mariya Fyodorovna çok sakin bir kişidir. 13 Evin yönetiminde eşinin söyledikleri geçerli olsa da, pasif ve suskun bir evhanımı olmamıştır. Döneminin kadınlarına göre bilgili bir yapısı vardır. Eşine yazdığı duygu dolu mektuplar, onun edebi yönünün zenginliğini göstermektedir. Çocukların edebiyata olan düşkünlüğünün annelerinden geldiği düşünülmektedir. 14 Evdeki baskıcı tutumu ve olumsuz özelliklerine karşı Mihail Andreyeviç aslında çok kültürlü bir insandır. Oğullarının edebiyata ve sanata karşı ilgili olmalarını ister. Çocuklarına N.M. Karamzin in Rus Devleti nin Tarihi (İstoriya gosudarstva rossiyskogo, ) ve Zavallı Liza (Bednaya Liza, ) adlı eserlerini, G.R. Derjavin in kasidelerini, V.A. Jukovski nin ve funduszeue.infoşkin in şiirlerini okutur. 15 Çocukluk yıllarından itibaren oluşan edebiyata düşkünlük, Dostoyevski nin yaşamının ileri döneminde etkili olacaktır. Özellikle funduszeue.infoşkin e ve eserlerine büyük bir ilgi duyacaktır. 10 a.g.e., a.g.e., a.g.e., Skatov, N.N. (Editör). (). İstoriya russkoy literaturı XIX veka, Vtoraya polovina. Moskova: Prosveşeniye, Enko, K. İ. T. (). Taynaya strast Dostoyevskogo; Navajdeniya i poroki geniya. Seriya: Taynaya jizn geniyev, Moskova: Yauza, Eksmo, Seleznyov, Yu. (). a.g.e.,

20 10 Dostoyevski nin her an kontrol altındaki bu yaşamı ve arkadaşsızlığı hayatında ve eserlerinde belirgin izler bırakacaktır. Öyle ki yalnız geçen çocukluğu yazarın toplumsal ilişkiler kurmasını engelleyecektir. Baskıcı ve sıkıcı yaşamına rağmen Dostoyevski, hayat dolu ve haşarı denecek kadar hareketli bir çocuktur. Bu hareketliliği nedeniyle ailesi onu ateş Fedya (ogon Fedya) diye çağırır. 16 Annesinin ve babasının onun hakkında belirttikleri, Dostoyevski nin gelecekteki kaderi ile ilgili bir kehanet gibidir: Ah, Fedya uslu ol; bu işin sonu kötü olacak! En sonunda kızıl kasketi giyeceksin. 17 Dostoyevski, Sibirya da ceza taburlarındaki erlerin giydiği bu kızıl kasketi, yılında devlete ihanet suçundan sürgüne gönderildiği zaman giymek zorunda kalacaktır. 18 Dostoyevski, aşçı kadının kızı sayesinde bu sıkıntılı yaşama farklı bir açıdan bakabilir. Bu kızla beraberken yaşama daha pozitif bakar. Eleştirmen Yu. Seleznyov a göre bu kız, Dostoyevski nin ilk aşkıdır. Ancak kız arkadaşının sarhoş biri tarafından tecavüze uğrayıp öldürülmesi, Dostoyevski nin yaşamı boyunca kalbinin bir köşesinde kalır. Karşı cinse duyulan hislerin bu acı olayla uzun bir süre ertelendiğini belirtmek mümkündür. 19 Dostoyevski nin doktoru S. D. Yanovski, yazarın sürgün öncesi karşı cinse ilgisinin olmadığını, hatta konuşmalarında bile böyle bir konunun yer almadığını, Sibirya sürgününden sonra aşka ve kadınlara olan eğiliminin arttığını belirtir. 20 Dostoyevski her zaman tutkulu bir aşkı arzular. Sevdiği kadınları güzellikleriyle değerlendirmez. Puşkin in kadınların güzelliğine olan tutkusunu, Dostoyevski de görmek mümkün değildir. Dostoyevski nin âşık olduğu kadınların pek çoğu, dış görünüşleri bakımından dikkat çekici değildir ve göz alıcı bir güzellikleri yoktur. Dostoyevski nin gelecekteki eşi Anna Grigoryevna, geniş alınlı ve ince dudaklı bir yüze sahiptir. Yüzündeki eksikliği, zarif bir saç modeli ve samimi olduğu insanlara karşı içten gülümsemesiyle kapattığı belirtilmektedir Losski, N. (). Dostoyevski i yego hristyanskoye miroponimaniye. New-York: izdatelstvo imeni Çehova, Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Losski, N. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e, Enko, K. İ. T. (). a.g.e.,

21 yılında Darovoye Köyü nde satın alınan yurtluk, 22 hem ailenin donuk yaşamının canlanması hem de Dostoyevski nin ileri dönem yaşamında büyük yer kaplayan köylülerle ilişkisi açısından önemlidir. Dostoyevski, Rus halkının bu sıradan çoğunluğunu büyük bir hayranlıkla keşfedecektir ve kurtuluşun onlar sayesinde gerçekleşeceğini düşünecektir. Bu düşünceden yola çıkan Dostoyevski, yılında kendi toprak kölelerine özgürlük verme imkânına sahip olmadığından kendi toprak beyliği haklarından tamamıyla vazgeçecektir. Bu kararıyla atalarının anısına saygısızlık yaptığını düşünen akrabaları imalı sözlerle Dostoyevski yi utandırmaya çalışsalar da, yazarın cevabı bu konu hakkındaki ciddiyetini gösterir: Atalarıma en az sizin kadar saygı duyduğumdan emin olunuz. Atalarımın köylülerine eziyet etmemem, onların anısına saygısızlık yaptığım anlamına gelmez. 23 Dostoyevski nin çocukluk yıllarından gençlik yıllarına geçişinde Çermak Okulu nun etkisi büyük olur. Yazar burada çok bilgili hocalardan eğitim alır. 24 Onlardan hem antik dilleri hem de antik edebiyatı öğrenir. Edebiyata olan ilgisi burada yoğunlaşır. O sıralar Mariya Fyodorovna nın tehlikeli hastalığı ilerler ve yılında da veremden ölür. 25 Bu ölüm aileyi çok sarsar. Çocukluk döneminde her eserini ilgiyle okuduğu ve çok değer verdiği A.S. Puşkin i ise aynı dönemlerde kaybetmesi yazarın acısını arttırır. Puşkin i yaşamının sonuna kadar sevgiyle anar. Bu acı olaylardan sonra, on altı yaşındaki Dostoyevski ağabeyi Mihail ile birlikte Petersburg a, bir mecburiyet olarak gördüğü mühendis okuluna gönderilir. Bunu kendi adına bir hata olarak görür. 26 Okul arkadaşlarından Trutovski, Dostoyevski nin bu dönemdeki durumunu şu şekilde ifade eder: Bu kurumda, bu işi Dostoyevski kadar hevessizce gerçekleştiren kimse yoktu. Dostoyevski nin üzerindeki üniforma, başka birinden emanet alınmış gibi duruyordu. Bir müddet taşımak zorunda kaldığı sırt çantası, şapka ve tüfek gibi askeri teçhizat Dostoyevski de prangaya vurulmuş bir insanı çağrıştırıyordu. Tüm bunlar Dostoyevski nin ağrına gidiyordu. Bunların yanı sıra, bu okulda tam bir yalnızlık 22 Moçulskiy, K. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Moçulskiy, K. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e.,

22 12 içerisindeydi. 27 Bu dönemde hastalanan Dostoyevski sesini kaybeder ve yaşamı boyunca karşısındakini tedirgin eden, tuhaf bir sesle konuşur. Dostoyevski nin göz rengindeki farklılık da, bu tedirginliğin yanı sıra ürkütücü bir görünüme sahip olmasına neden olur. Gözünün biri kahverengi, diğeri koyu siyahtır. Çocukluk yıllarında damlatılan damla nedeniyle bir göz bebeğinin diğerine göre daha büyük olduğu belirtilir. 28 Çocukluğunda başından geçenler, Dostoyevski nin eserlerinin geneline hâkim olan acı çekme düşüncesine saplanmasına neden olur. Ayrıca yaşamının ileri safhalarında, yazarın sara hastalığının oluşmasındaki başlıca sebeplerdendir. Bu konu hakkında, Dostoyevski nin yakın arkadaşı Doktor Yanovski şunları ifade eder: Zamanla geçmeyen, insanda sinir hastalıklarına karşı bir eğilim yaratan ve bunun sonucu olarak da onu hem sara hem de sıkıntı, şüphe ve kaygıya sürükleyen, bu zor dayanılır, karamsar duygular Fyodor Mihayloviç in içine çocukluğunda kök salmıştır. 29 Dostoyevski mühendis okulunda, koyu bir dindarlık ve tanrıtanımazlık arasında gidip gelen, sonra papaz olan şair Şidlovski ile tanışır. Bu tanışma, Dostoyevski nin edebiyata olan ilgisinin sanatsal bir düzleme geçmesini sağlar. 30 Bu dönemde yazar, kitapları tek kurtarıcı olarak görür. Mistik romantizm ve altın çağ ile ilgili hayallerin etkisi altındadır. 31 Her akşam mum ışığı altında Hoffman ve Balzac ı okur. Balzac, Dostoyevski nin bütün yaşamında etkili olur. Dostoyevski nin üzerinde Schiller in de etkisi çok büyüktür. 32 Dostoyevski, Alman felsefesinde, 27 İnternet: Lantz, K. (). The Dostoevsky Encyolopedia. Greenwood Press. Web: ky&source=bl&ots adresinden tarihinde alınmıştır. 28 Fokin, P. (). a.g.e, Moçulskiy, K. (). a.g.e., a.g.e., a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e,

23 13 Goethe nin kozmik şiirlerinde, Balzac ın sosyalist romanlarında sadece insan ve insan sırrını arar. 33 İnsan doğasının ikililiğini keşfetmeye çalışır yılında Dostoyevski nin babası köylüleri tarafından öldürülür. 35 Ölüm haberini alan Dostoyevski bir çeşit suçluluk hisseder. Çünkü kendisi bu cinayetin eylemcisi olmasa da, bunu içtenlikle istemiştir. İşte bu duygu, Dostoyevski nin kendisini suçlamasındaki en büyük etkendir. Bu suçluluk duygusu o kadar yoğundur ki, yazarın yaşamı boyunca kurtulamayacağı ilk sara nöbetini tetikler. 36 Dostoyevski, baba katilliği konusuna Karamazov Kardeşler (Bratya Karamazovı, ) adlı eserinde yer vererek, yasalardan çok vicdan muhasebesinin insanlar üzerinde en büyük ceza olduğunu gösterir. Bu konu hakkında şunlar ifade edilmektedir: Dostoyevski, annesinden büyük bir hayranlık ve coşkuyla bahseder. Ancak babası ve babasının ölümü hakkında konuşmaktan hiç hoşlanmaz. Yaşamının ancak son yıllarında ele aldığı Karamazov Kardeşler adlı eserini yazdıktan sonra babasının ölümünden duyduğu suçluluk hissini üzerinden atabilir. 37 Babanın ölümünün ardından, Dostoyevski kardeşlerin bakımını anne tarafından akrabaları Kumaninler üstlenir. Dostoyevski, kardeşlerinin yalnız kalmamalarına sevinir. Ancak küçük kız kardeşi Varenka, kendinden yaşça iki kat daha büyük ve dul bir zengin olan P. A. Karapin ile evlendirilir. 38 Kız kardeşinin yaptığı bu evlilik, Dostoyevski nin pek çok eserinde işlenir. Kız kardeşi Varenka nın dul ve yaşlı eşi, İnsancıklar (Bednıye lyudi, ) adlı romanda Bıkov karakterinde, Noel Ağacı ve Düğün (Yolka i svadba, ) adlı öyküsünde 17 yaşında genç bir kızla evlenen 50 yaşındaki zengin Yulian Mastakoviç te; Suç ve Ceza (Prestupleniye i nakazaniye, ) romanında Dunya nın eşi olan varlıklı, ağırbaşlı Lujin de tekrar hayat bulur. Suç ve Ceza romanında Raskolnikov un bu adama olan öfkesinde, Dostoyevski nin kız kardeşinin eşi Karapin e duyduğu düşmanlığın izleri görülür Fridlender, G.M. (). Tvorçeskiy protsess Dostoyevskogo. T. 12, Dostoyevski. Materialı i issledovaniya, izd. Nauka, Moçulskiy, K. (). a.g.e., a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e, Moçulskiy, K. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Moçulskiy, K. (). a.g.e.,

24 14 Dostoyevski nin düşünsel faaliyetlerinin eyleme geçtiği lı yıllarda Rusya bir dönüşümün etkisi altındadır. Rusya da, burjuva sınıfı oluşmaktadır. Bu, Rusya nın aydın düşünürlerinin ve memurlarının farkında olduğu bir değişimdir. Bu kişiler arasında Belinski, Petraşevski ile onların öğrencileri ve takipçileri de vardır. Dostoyevski bu dönemde hareketlenen burjuva sınıfı ile ilgili düşüncelerini yılında belirtir: İnsanların onda biri yüksek bir gelişim imkânına sahipken geriye kalan onda dokuzunun hem materyal hem de yöntemlerle bu gelişime hizmet etmelerine ve buna rağmen kendilerinin karanlıkta kalmalarına bir anlam veremiyorum. ( ) Toplumsal aydınlanmanın hiç birimize bir zarar vermeyeceğini biliyor ve buna inanıyorum. 40 Bu sıralarda maddi sıkıntı içerisinde olan Dostoyevski kendisini Petersburglu bir fakir olarak hisseder. Bu duygu, Dostoyevski nin merak duyduğu şehirin alt kesimiyle kaynaşmasını sağlar. Bu ortam içerisinde, Dostoyevski nin sanatsal bakış açısının ilk tohumları oluşur yılında Dostoyevski sevmediği görevinden istifa eder. 42 Çocukluğundan itibaren büyük bir ilgiyle bağlandığı edebiyata yönelir. Şiir yazacak kadar sabırlı bir kişiliği olmadığını düşünen Dostoyevski, şiiri çok sevdiği halde düzyazı türünde eserler verir. 43 Edebiyatta mükemmeliyeti arar ve her şeye karşı bir hoşnutsuzluk duyar. 44 Kardeşi Mihail e yazdığı mektupta geçen Her eserim kusursuz olsun istiyorum cümlesi, Dostoyevski nin mükemmeliyetçi bir kişiliğe sahip olduğunun en açık kanıtıdır. 45 Edebiyatı kendisi için meslek olarak görür 46 ve bütün yaşamı boyunca da edebiyata olduğu kadar hiç bir şeye ilgi göstermez Saruhan, E. (). Dostoyevski v Peterburge, Leningrad: Lenizdat, Pospelov, G.N. (). Tvorçestvo funduszeue.infoevskogo. Moskova: Znaniye, Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Moçulskiy, K. (). a.g.e., a.g.e., Fridlender, G.M. (). a.g.m., Moçulskiy, K. (). a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e,

25 15 İstifasının ardından yazarın kötü olan mali durumu daha da kötüleşir. Neredeyse borç batağındadır. 48 Dostoyevski nin yaşadığı yerler, mali durumunun göstergesi gibidir ve kahramanlarının oturduğu evlere benzer. Çalışma odası ne kadar aydınlık olursa olsun, zaman geçtikçe karanlık ve basık bir hal alır. 49 Araştırmacılar, Dostoyevski nin eski evleri rahat ve yeni evlere tercih ettiğini belirtmektedirler. Bunun nedeni olarak da yeni, konforlu bir evin Dostoyevski nin çalışma stiline ve çalışma malzemelerine uygun olmaması gösterilmektedir. 50 Dostoyevski nin çalışma odasında hem masa hem de yatak olarak kullandığı eski Türk divanı bunun en iyi kanıtıdır. Bu tarzda bir yatak tercih etmesinin diğer nedeni ise, Dostoyevski nin hastalığı nedeniyle geçirdiği krizlerdir. Kriz anında yataktan düşüp sakatlanmamak için yüksek yataklar yerine alçak bir yatak tercih eder. 51 Krizden sonra ise iki üç gün kendine gelemez. Bu günleri sinirli ve gergin geçirir. Çevresindeki insanlar herhangi bir konuda gülüp şakalaşsa, kendisiyle dalga geçildiğini düşünür. 52 Böyle anlarda insanların sağlığı ile ilgili soru sormasından hoşlanmaz ve öfkelenir. Bu konu hakkında şunları belirtir: Benim somurtkan ve sinirli olduğumdan bahsediyorlar, ama benim nefes alamadığımı, soluduğum nefesin bana yeterli olmadığını bilmiyorlar. Bir maskenin ardından nefes alıyor gibiyim. 53 Dostoyevski, istifasının ardından Petersburg şehrini tek başına dolaşmaya başlar, Neva Nehri nin kıyısına gelir ve gökyüzünü seyreder. Gelip geçen insanların yüzlerine daha dikkatli bakmaya başlar. O anda kafasında pek çok roman ve öykü şekillenir. Onun için Petersburg şehri bütün yaşamı boyunca vazgeçemeyeceği, gerçekle hayalin birleştiği bir yer olur. Bu şehir, Dostoyevski ye mühendis okulunda körelen yazarlık içgüdülerini geri verir. 54 Bu dönemde Dostoyevski romantizm akımının etkisindedir. Gerçek olaylar ilgisini çekmez. Uzak ülkeler, geçmiş zamanlar, egzotizm ve kahramanlık, gizemli ve fantastik olaylar, İngiliz yazar Ann Radcliffe ve İskoçyalı yazar Walter Scott un romanlarındaki 48 Losski, N. (). a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e, a.g.e., a.g.e., a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e.,

26 16 saraylar, Alman yazar E.T.A. Hoffmann ın öyküleri ve Fransız yazar Frédéric Soulié nin eserleri dikkatini çeker. 55 Bu eserler ve olaylarla bütünleşen Dostoyevski nin bakış açısı bir anda değişir. Dostoyevski nin romantik gençliğinin, şair Şidlovski ile arkadaşlığının ve funduszeue.infoer in şiirlerinin etkisi yok olur. Artık funduszeue.info ün etkisi altında bir dönem başlar. 56 Dostoyevski yi içinde bulunduğu romantik rüyadan funduszeue.info uyandırır. Dostoyevski, Gogol den edebi sanatı öğrenir, ancak lı yılların Rus edebiyatı gibi Gogol e bağımlı kalmaz. Gogol e hem sevgi hem de nefret besler. Bu dönemde bir eser üzerinde yoğunlaşır. Dostoyevski, Fransız yazar H. Balzac ın Eugénie Grandet () adlı romanının çevirisini yapar. Bu çeviri, Dostoyevski nin İnsancıklar (Bednıye lyudi, ) adlı eserinin oluşmasında etkili olur. 57 Dostoyevski eserini ev arkadaşı funduszeue.infooviç e okur. Grigoroviç eseri funduszeue.infoov a, Nekrasov ise ünlü eleştirmen funduszeue.infoki ye ulaştırır. 58 Dostoyevski bu eseriyle Rusya nın yeni Gogol ü olarak ilan edilir. Eleştirmen V. Belinski, ülkülerinin gerçek yansıtıcısı olarak gördüğü Dostoyevski ye şu soruları sorar: Ne yazdığınızın farkında mısınız? Bize gösterdiğiniz bu korkunç gerçeği kendiniz mi düşündünüz? Yirmi yaşınızda bunu anlamış olabilir misiniz? Yeteneğinizi değerlendiriniz ve büyük bir yazar olacağınızdan emin olunuz! 59 Dostoyevski nin İnsancıklar adlı eseri, yeraltı dünyasının yansıması, küçük ve fakir insanların dramı olarak algılanır. Ancak eserin felsefi özü Belinski ve çevresi tarafından anlaşılmaz. V. Belinski ve çevresindeki arkadaşları, Dostoyevski nin eserini her şeyden önce sosyalist bir roman olarak ele alır. 60 V. Belinski, Dostoyevski ile ilk karşılaştıkları andan itibaren kendi düşüncelerini saklamaz, hatta bu konuda acemi olan Dostoyevski yi eğitmeye, bir sosyalist olarak ilerlemesi için ona destek olmaya çalışır. Dostoyevski, Belinski nin öğretisine kulak verir ve ondan şu şekilde bahseder: İçten bir acelecilikle beni kendi inancına çevirmeye 55 Moçulskiy, K. (). a.g.e., a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., a.g.e.,

27 17 çalışıyordu, onu koyu sosyalist buldum. O sıralar onun tüm düşüncelerini tutkuyla benimsiyordum. 61 Dostoyevski, bilinçaltını besleyen ilk tutkuyu ve hayalperest bir ruhtan gerçek dünyaya çıkışını olgunluk döneminde şu şekilde açıklar: Biz o dönemin teorik, sosyalist fikirlerine tutulmuştuk. O sıralarda tüm yeni fikirlerle Petersburg da iken tanışmıştık. Bu fikirler kutsal, ahlaki hatta beşeri ve istinasız insanlığın gelecekteki ilkeleri olarak kabul edilmekteydi yılında Belinski nin etkisiyle gelecekteki yenilenmiş dünyaya ve komünist toplumunun kutsallığına inanmıştım 62 Belinski ve çevresinin eser ile ilgili düşünceleri aslında Dostoyevski yi bir yandan etkisi altına alırken bir yandan da endişelendirmektedir. Kendisinin ve eserinin farklı bir noktaya, hatta amaca yönlendirildiğinin farkındadır. Yapılan diğer eleştirilerle doğru anlaşılacağını umut etmektedir. Özellikle de eleştirmen V. Maykov un Yılı Rus Edebiyatı ile İlgili Bir Konu (Neşto o russkoy literature v godu) adlı makalesi Dostoyevski yi sevindirir. Eleştirmen, Dostoyevski yi doğrudan Gogol ile kıyaslar, ancak iki yazarın sanatsal tarzları arasındaki farkı da belirtir: Nitelik bakımından Gogol sosyalist bir yazar, Dostoyevski ise psikolojik yönü ağır basan bir yazardır. 63 Genç eleştirmen, çağdaş okurların Dostoyevski ile insan ruhunun anatomisini görebilme imkânı elde ettiğini ve insanın iç dünyasını göstermenin çağın en önemli gereksinimlerinden biri olduğunu belirtir. Dostoyevski, Maykov un bu düşüncesine katılmaz. Dostoyevski nin amacı insanın ve insanlığın iç dünyasını göstermek değil, bu iç dünyayı değiştirmektir. Bu amaç ve eğilim onun en önemli misyonudur. 64 Dostoyevski İnsancıklar da (Bednıye lyudi, ) Gogol ün Palto (Şinel, ) adlı eserinden esinlenir. İnsancıklar romanının kahramanı, Gogol ün bu eserindeki yoksul Akakiy Akakiyeviç in bir devamı gibidir. Dostoyevski, lı yılların başında ele aldığı roman ve öykülerinde küçük insan tipini kullanır. Bu tip, 61 a.g.e., a.g.e., a.g.e., a.g.e.,

28 18 Dostoyevski nin İnsancıklar, Öteki (Dvoynik, ), Bay Proharçin (Gospodin Proharçin, ), Polzunkov (), Bir Yufka Yürekli (Slaboe serdtse,) eserlerinde görülür. Daha sonraki eserlerinde Petersburglu memura dönüşen bu tip, Ev Sahibesi (Hozyayka, ), Beyaz Geceler (Belıye noçi,), Netoçka Nezvanova (), Küçük Kahraman (Malenkiy geroy, ) eserlerinde de görülür lı yıllardan li yıllara geçişte Dostoyevski, taşralı insan tipini ele alır. Bu tip, Amcanın Rüyası (Dyadyuşkin son, ), Stepançikovo Köyü ve Sakinleri (Selo Stepançikogo i yego obitateli, ) eserlerinde görülür. 65 Dostoyevski İnsancıklar adlı eserinde suçlu kim? sorusuna cevap arar. Araştırmacı Yu. Seleznyov un belirttiği gibi, insan onurunu toplum mu kırar? Neden bazı insanlar kötü yaşam koşulları altında yaşarken bazıları rahat bir yaşam sürer? gibi çoğaltılabilecek sorular, eserdeki diğer önemli odak noktalarıdır. 66 İnsancıklar adlı eseri Dostoyevski nin ileride diğer romanlarına bir ön hazırlık olur. Ancak bu büyük yapıtların ortaya çıkması için, Dostoyevski nin sanatındaki özün oluşması gerekir. Dostoyevski şöhretin ardından çağrıldığı salonlarda birçok ünlü insanla tanışır. Bu karşılaşmalardan biri de İ. funduszeue.infoyev iledir. 67 İlk başlarda hayranlık duyduğu İ. funduszeue.infoyev in kendisi hakkında yazdığı şiir, Dostoyevski nin bu ortamdan sıkılmasında ve farklı arayışlar içine girmesinde etkili olur. Üzgün yüzlü savaşçı, Dostoyevski, sevimli palavracı, Edebiyatın burnunda kızaran Yeni bir sivilcesin sen 68 Dostoyevski, gerçekten de edebiyat alanında hem sivrilir hem de yok olmaya mahkûm olur. Dostoyevski, ilk başlarda hevesle katıldığı bu toplantılardan hızla 65 Fridlender, G.M. (). a.g.m., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Moçulskiy, K. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e.,

29 19 uzaklaşmaya başlar. Öyle ki girdiği farklı dünyada nerede duracağına, nasıl davranacağına karar veremez hale gelir. 69 İnsancıklar romanının ardından Dostoyevski, yeni bir eseri kaleme alır: Öteki (Dvoynik, ). Genel olarak bu eser gereğinden fazla uzatılmış ve sıkıcı bulunur. V. Belinski, Öteki adlı eseri beğenmez. Dostoyevski bu eserinde Gogol ün Burun (Nos, ) adlı yapıtından esinlenir ve yazarın tarzına yakın tümceler kullanır. Bu eserin yayımlanmasından itibaren, V. Belinski başta olmak üzere pek çok kişi Dostoyevski ye yüz çevirir. Çünkü Öteki adlı eserde, Belinski nin soyut hümanizm olarak nitelendirdiği duygu ağır basmaktadır, çok az ulusallık ve halkçılık duygusu vardır. 70 Belinski, Öteki adlı eserin fantastik özelliğini beğenmez. Belinski ye göre, o dönemde fantastik unsurlar ancak akıl hastanesinde olur, edebiyatta değil; doktorların bünyesinde olabilir, yazarların değil. 71 Öteki deki kahraman Bay Golyadkin, Dostoyevski den başkası değildir. Kişilik bölünmesi yaşayan yazarın iki yönünün yazıya dökülmüş halidir. Bir yanda alçakgönüllü, üzgün, hiç yoktan öfkelenen gerçek Dostoyevski; öbür yanda başarının şımarttığı, gösteriş meraklısı, yerli yersiz saldırılarda bulunan Dostoyevski vardır. Bu eserinin yanı sıra Dostoyevski nin pek çok eseri otobiyografik özellik taşır. Ev Sahibesi adlı eserde Ordınov karakteri, Beyaz Geceler de hayalperest, Budala da Knyaz Mışkin Dostoyevski yi anımsatan özelliklere sahiptir. 72 Öteki adlı eserinin hemen ardından çalışmaya başlayan Dostoyevski yaptığı yanlışı düzeltme çabasındadır yılında Bay Proharçin (Gospodin Proharçin, ), Dokuz Mektupta Roman (Roman v devyati pismah, ) ve Ev Sahibesi (Hozyayka, ) adında üç eser daha kaleme alır. 73 Dostoyevski, Ev Sahibesi adlı eserinden çok emindir. Bir yıl önce yazdığı İnsancıklar la elde ettiği başarıyı tekrar yakalayabileceği kanısındadır. Ancak yine yanılır. Belinski, bu eser hakkında Annenkov a şunları yazar: 69 Fokin, P. (). a.g.e, Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., Fridlender, G.M. (). a.g.m., a.g.m.,

30 20 Dostoyevski Ev Sahibesi adlı bir uzun öykü yazdı. Çok saçma bir eser! Her yeni yapıtı yeni düşüş demektir. Arkadaşım, bizse Dostoyevski nin dehası üzerine aldandık Belinski nin bu eleştirisi tam bir aforozdur. 74 Öteki adlı eseriyle dalga geçilir, Ev Sahibesi adlı eseri eleştirilir, ilerisi için hiçbir umut yoktur! Dostoyevski yi tatmin edecek ne bir fikir ne de güçlü bir tasarı vardır. 75 Bunun nedeni ise, yazarın eserlerini itinalı bir biçimde ele almak istemesi, anlatım kısalığını tercih etmesi ve benzer konular yazmadaki aceleciliğidir. 76 Bunun dışında Dostoyevski, neden yazsın ya da ne için yaşasın? Şöhreti İnsancıklar eseriyle mi sınırlıydı? gibi çoğaltılabilecek sorulara da cevap aramaya çalışır. 77 Tüm bu olumsuzluklara ve eleştirilere rağmen Öteki ve Ev Sahibesi adlı eserleri, Dostoyevski nin büyük yapıtlarına zemin hazırlamışlardır. Öteki adlı eserde, çift kişilik teması Dostoyevski nin Yeraltından Notlar, Karamazov Kardeşler gibi büyük yapıtlarında da işlenir. Dostoyevski çalışmaktan yılmaz ve yılı yazar için verimli bir yıl olur. Peş peşe eserler yayınlamaya başlar: Polzunkov, Bir Yufka Yürekli (Slaboye serdtse, ), Kıskanç Koca (Revnıy muj, ), Namuslu Bir Hırsız (Çestnıy vor, ), Noel Ağacı ve Düğün (Yolka i svadba, ), Beyaz Geceler (Belıye noçi, ). Dostoyevski, İnsancıklar romanının kahramanı Devuşkin de olduğu gibi Bir Yufka Yürekli öyküsünün Vasya sıyla da Rusya nın bürokratik yaşamı altında ezilen, suçsuz yere kurban olan insancık larını tasvir etmektedir. Dostoyevski nin ilk dönem sanatında, ezilmişliğin kişiliklerine sindiği ve acıyla birleştiği insanlar konu edilmiştir. Rus toplumunun şehir hayatına sanatında yer veren Dostoyevski için ezilmiş bir toplumu konu edinmek, ilk döneminin yanı sıra sanatının ileri dönemleri için de karakteristiktir. 78 Dostoyevski, Beyaz Geceler adlı uzun öyküsüyle ilk dönem sanatsal yeteneğinin zirvesine ulaşır. 79 Dostoyevski bu eserinde, Petersburglu bir hayalperestin karakterini ve yaşamını yansıtır. Bu hayalperest, Petraşevski ve 74 Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Pospelov, G.N. (). a.g.e., a.g.e.,

31 21 Durov un gruplarında görüşülen fikirlerden oldukça uzaktır. 80 Dostoyevski anlamsızlaşan yaşamının bir anda değişip tekrar anlamını yitirişini Beyaz Geceler deki hayalperestte de sürdürür. Sanatına ezilmiş ve aşağılanmış insanların yaşamlarıyla başlayan Dostoyevski, bu insanların ıstıraplarının, hatta ölümlerinin artmasının Rus sosyalist yaşamından kaynaklandığının farkındadır. Ancak yazar, ezen ve ezilenler arasındaki çatışmayı erken dönem sanatında doğrudan yansıtmamıştır. Dostoyevski, Rus toplumundaki yöneticilerin özel yaşamlarını Noel Ağacı ve Düğün adlı öyküsünde yansıtır. Bu öykü, Bir Yufka Yürekli adlı eserin devamı niteliğindedir lı yıllarda ele aldığı son eseri ve ilk roman denemesi olan Netoçka Nezvanova da () ezenler ile ezilenlerin tasvirini birleştirmeye çalışmıştır. 81 Başarısızlıkların gölgesinde unutulmaya yüz tutan Dostoyevski, farklı kişi ve gruplarla tanışmaya başlar. Yeni Gogol rolünü oynamadığı, sadece Dostoyevski olduğu ve kendini daha iyi hissettiği yeni arkadaşlıklar kurar. 82 Bu gruplardan biri de, Dışişleri Bakanlığında memur olan Petraşevski tarafından kurulmuştur. Bu grubun inançlarının temel ilkesi Fransız felsefeci ve sosyalist ütopist yazar C. Fourier den gelmektedir. Fourier in öğretisi, insanlara ortak ve eşit bir yaşam alanı oluşturmayı amaçlar. Devlet yükümlülüklerinden, ailevi ve dini önyargılardan, paraya olan düşkünlükten kaçınmayı temel alan bir öğretidir. 83 Dostoyevski, yalnızlığını avutmak için bu gruba daha çok bağlanır. 84 Petraşevski grubuna katılmasından iki yıl sonra, bu topluluğu bir araya getiren Durov un grubuna katılır. Bu grubun, köylülerin özgürleştirilmesi ve basımevinin gizli organizasyonu ile ilgili toplantılarında yer alır. Dostoyevski, bu dönemin sosyalist fikirleriyle ilgilenir ancak sanatına yansıtmaz. Genel olarak Petersburg şehri ve insanlarını gözlemlemekle ilgilenir. Petersburg şehri sadece aristokrat kesimin ya da yüksek mevkiden insanların ikamet ettiği bir yer değil, 80 a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., a.g.e.,

32 22 ayrıca bürokratik burjuva sınıfının da yaşadığı bir yerdir. Taban tabana zıtlıkların ve uçurumların yaşandığı bir şehirdir. İlk edebi tecrübesinde bile Dostoyevski, mekân olarak şehri tercih eden bir yazar olmuştur. 85 Petraşevski grubunun düşüncelerine, devrime olan inancına tam bir bağlılıkla katılmasa da grubun toplantılarında yer alır. Dostoyevski den bir ihtilalci yapılmak istenir. Ancak, Dostoyevski hiçbir zaman ihtilalci olmaz. 86 Dostoyevski nin istediği bir kargaşa değil, aksine düzendir. Toplumsal bir biçim değişikliğinden çok akla dayalı bir dönüşümü tasarlar. Rus halkı, Avrupa ihtilalcilerinin izlerinden gitmeyecek, diye açıklar. Köleliğin ve bedensel cezaların kaldırılmasının, sansürün gevşetilmesinin çardan gelmesi gerektiğini savunur: Hükümdarla halkı arasındaki ilişki, bir efendi ile kölesi arasındaki ilişki değil, bir babayla oğulları arasındaki ilişkidir. 87 Çara bağlılığının yansıtıldığı bu satırlara rağmen Dostoyevski, devlet işlerinin, sansür ve kölelik kurumlarının yerildiği toplantılara katılmaktan, V. Belinski nin Gogol e yazdığı, Ortodoks kilisesine ve ilahi güce karşı küfürlerle dolu mektubu okumaktan sanık olur. 30 Eylül tarihinde Petraşevski olayının davalıları askeri mahkemeye verilir. 16 Kasım tarihinde ise, ikili kurul, yedi tutukluyu sürgüne, on beşini kurşuna dizilmeye mahkûm eder. 88 Ancak infaz gerçekleşmez. Kurşuna dizilmek üzere olan ilk grubun gözleri bağlanır. Tutukluların kurşuna dizilmesi beklenirken af kararı okunur. Çarın yüce merhametiyle bağışlanan mahkûmlar kurşuna dizilmekten kurtulur. Bunun yerine sürgüne gönderilecekleri haberi duyurulur. Her an sıranın kendisine gelmesini bekleyen Dostoyevski, okunan af kararıyla kendisini yeniden doğmuş gibi hisseder. O anda yaşamanın ve nefes alabilmenin önemini anlar. Kardeşine yazdığı mektupta yaşamın değerini şu şekilde açıklamaktadır: 85 Pospelov, G.N. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e.,

33 23 Ne sızlandım ne de ruhen çöktüm. Yaşam her yerde yaşamdır. Yaşam kendi içimizdedir, dışarıda değil. Etrafımda insanlar olacak ve onların arasında insan olacağım ve her zaman onlarla birlikte kalacağım. 89 İnfazdan kurtulan tutuklulara sürgün cezaları okunur. Dostoyevski dört yıl kürek cezası, dört yıl da er olarak askerlik görevi için hüküm giyer. Sürgün yeri Tobolsk a vardıklarında Dekabrist isyancılarının eşleri tarafından karşılanırlar. Bu kadınlar, hükümlülere dua eder ve zindanda okunmasına izin verilen tek kitabı, İncil i verirler. 90 İncil, Dostoyevski nin tek ruhsal besini olur. Kutsal kitap üzerinde derin derin düşünmenin önemi, Dostoyevski için çok büyüktür. Tüm yaşamı, tüm yapıtları İncil de yer alan öğretinin yansımalarını taşır. 91 Kahramanlarının sevinçleri ve acıları artık sadece dünyaya ait değildir. Eserleri de iki katmanlı olur. İlk katmanda üzüntüleriyle, kıskançlıklarıyla, beden, para, ayrıcalık sorunlarıyla günlük yaşam, ikinci katmanda ise insanın gerçek dramı yer alır. Tanrı yı, ideal insanı arar. Tanrı yı aramak ve ona kavuşmak, Dostoyevski için kolay olmaz. Dekabrist M. Fonvizin in eşine yazdığı mektup, Dostoyevski nin inancıyla mantığı arasında kalışını yansıtır: Size kendimden bahsedeceğim: Ben çağımızın çocuğuyum, inançsızlığın ve kuşkunun çocuğu. Şimdiye dek böyleydim, mezara kadar da öyle olacağım. 92 Dostoyevski yaşamının dört yılını hırsızların, katillerin, gammazların bulunduğu bir hapishanede geçirir. 15 Şubat tarihinde Dostoyevski nin mahkûmiyeti biter. 93 Askerlik görevi için Semipalatinsk e gider. Dört yıllık mahkûmiyet onu adeta iki parçaya böler. Ölüler Evi nden önceki Dostoyevski ve Ölüler Evi nden sonraki Dostoyevski. 94 Halkla, Rusya ve İncil ile karşılaşması Sibirya sürgünü sırasında gerçekleşir. Halkla karşılaşması, onun duygularındaki değişimi hızlandırır. Dostoyevski ye göre halk, Tanrı ya yakındır. Halka yönelmek, Tanrı ya yönelmektir. Ayrıca, sürgün öncesi eserlerinde görülen, Puşkin in romantizmi ve Gogol ün doğalcı okul anlayışının etkileri, sürgünden sonra ele aldığı eserlerinde yerini daha çok Hegel ve Kant a bırakır. Hapishane günlerinde 89 Enko, K. İ. T. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., Fridlender, G.M. (). a.g.m.,

34 24 edindiği izlenimler ve sürgünden sonra yapılan Avrupa yolculukları, onu toplumsal konularda felsefi bir tarzda yazmaya yöneltir. 95 Lermontov un eserlerinden, özellikle Zamanımızın Bir Kahramanı (Geroy naşego vremeni, ) adlı eserindeki kurgu ve karakteristik özelliklerini kendi eserlerine yansıtır. 96 Zindanda kurtuluşu ve özgürlüğü İncil de bulurken, askerlik görevi sırasında ona özgürlüğü getiren Savcı Baron Vrangel olur. Bu tanışma, Dostoyevski nin yaşamını kolaylaştırır. 97 Dostoyevski, bu dönemde İsayev ailesi ile de tanışır. Evli olan Mariya İsayeva ya âşık olur. İlk başlarda gizlenen bu aşk, Mariya İsayeva nın eşinin ölümünden sonra açığa çıkar. 6 Şubat de Dostoyevski ve Mariya İsayeva evlenir. Ancak bu evlilik, Dostoyevski ye mutluluktan çok acı getirir. Evliliğinde seven ama sevilmeyen taraf olur. 98 Bu dönemde Küçük Kahraman (Malenkiy geroy,) adlı eserini kaleme alır. Bu eserinden iki yıl sonra Amcanın Rüyası (Dyaduşkin son, ) ve Stepançikovo Köyü ve Sakinleri (Selo stepançikogo i yego obitateli, ) adlı eserlerini kaleme alır. Stepançikovo Köyü ve Sakinleri adlı eserinde yazarın, gelecek kuşakları tehdit eden ve dönemin esas sorunlarından biri olan toplumsal yozlaşma yı yansıtmak istediği düşünülmektedir. 99 Dostoyevski&#;nin bu düşüncesini, araştırmacı Yu. Seleznyov ise şu sözlerle doğrulamaktadır: Rusya açıkça yenilenmektedir, yeni eğilimleri, yeni görevler yeni peygamberleri, yeni mesihleri, hatta yalancı peygamber ve mesihleri doğurmaktadır, onların halkla ve halkın aydınlanmasıyla ilgili sözleri endişe doludur, bu yalancı peygamber ve mesihler liberallerden daha liberal, vatanseverlerden daha vatansever olacaklardır, fazileti ve hakkı öylesine içten ve ikna edici, öylesine 95 a.g.m., Gigolov, M.G. Lermontovskiye motivı v tvorçestve Dostoyevskogo. Dostoyevski. Materialı i issledovaniya, T. 6, Dostoyevski yaşamı boyunca maddi durumunu tam anlamıyla düzeltemez. En sıkıştığı anlarda yanında dostları olur. Bu vefalı dostlardan biri de Baron Vrangel dir. Ayrıca Dostoyevski nin Mariya Dmitriyevna İsayeva ile olan ilişkisinde her an arkadaşının yanında olmuştur ve Dostoyevski nin zor çalışma koşullarını biraz olsun hafifletmiştir. Moçulskiy, K. (). a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e.,

35 25 çıkar gözetmeksizin ve neşeyle anlatacaklar ki onlara inanmamak, onları putlaştırıp önlerinde diz çökmemek ayıp karşılanacaktır. Dostoyevski, böylece eserde Foma Fomiç adlı karakterle, bilgili görünen ancak cahil olan insanların gelecekte çoğalacağına ve toplum içinde kazandıkları konuma dikkat çekilmektedir. Dostoyevski, Çar II. Aleksandr a ve eşi çariçeye yazdığı övgü dolu mektuplar sayesinde asteğmenliğe terfi eder ve soyluluk unvanını yeniden kazanır. 16 Ocak tarihinde de sağlık problemleri nedeniyle emekliliğini ister. Petersburg ve Moskova da oturması yasaklansa da Dostoyevski ordudan ayrılma ve Rusya da oturma iznini alır. Hasta eşinin tedavisi ve üvey oğulunun eğitimi için çara yazdığı rica mektubu sayesinde de Petersburg a taşınır. Dostoyevski, Petersburg a ayak basar basmaz yepyeni bir dünyayla karşılaşır. Çar II. Aleksandr ın Rusya sı ile I. Nikola nın Rusya sı arasında çok az bir benzerlik vardır. Çar II. Aleksandr bazı yenilikler uygulamaya koyar: Köleliğin kaldırılması, köylülerin çalıştıkları topraklara sahip olması, basının bir dereceye kadar bağımsızlığa kavuşması, sansürün gevşetilmesi, fiziksel cezaların kaldırılması. Çara ve Rusya ya büyük sevgi duyan Dostoyevski, alınan bu toplumsal tedbirleri sevinçle karşılar. Bu dönemde halka bağlılık düşüncesi de gelişmiştir. O günün Rusya sında halk, köylü demektir. Köylünün yüceltilmesi, Moskova da Slavcılar tarafından başlatılır. Slavcıların programı, salt Rus olan her şeyi, Avrupalı ya da Avrupalılaşmış her şeyin üzerinde tutmaktır. Demokrat ve liberaller arasındaki düşünsel mücadelenin söz konusu olduğu bu ortamda Dostoyevski, kendi düşüncelerini yansıtmak için Vremya ve Epoha dergileri aracılığıyla toprağa dönüş (Poçvenniçestvo) adını verdikleri yeni, düşünsel bir akım ileri sürer. Dostoyevski ye göre, Vremya dergisinin asıl amacı - devlet bünyesinde yeni ilkelerin gerekliliğini vurgulamaktır. Dostoyevski, derginin açılış yazısında çağın esas sorununun büyük köylü sorunu olduğunu, bu sorunun çözümünün ise çağın en önemli devrimlerinden biri olacağını yazar. Bu devrim, a.g.e., a.g.e., Carr, E. H. (). Dostoyevski, İstanbul: İletişim Yayınları, Seleznyov, Yu. (). a.g.e.,

36 26 halkın eğitilmesini ve yaşamın tüm evresine katılmasını gerektirir. Dostoyevski, bu hayati vazifenin gerçekleşmesi için köylü yaşamının kökten değişmesi gerektiğini düşünür. Bu dergiyle birlikte Dostoyevski ne Batıcı ne de Slavcı olduğunu ifade eder. Bu iki grubun fikirlerini sentezleyip kaleme alması ve yansız bir tutum sergilemesi nedeniyle iki karşıt taraf arasında kalır. Her iki grup da Dostoyevski nin dergisine savaş açar. Dostoyevski, ulusal ve manevi ilkeler üzerinde konumlanan toplumsal alandaki yeni etabın, Avrupa nın yaşam şeklinin reddedilmesi anlamına gelmediğini, aksine bu etabın evrensel bir fikir olduğunu savunur. Gelecekteki hedefin özellikle beşeri olması gerektiğini; Rus fikrinin, Avrupalı milletlerin geliştirdiği tüm fikirlerin sentezi olması gerektiğini ifade eder. Bu fikirlerde oluşabilecek sorunların bir noktada uzlaşacağını savunur. Dostoyevski, Avrupa ile Rusya arasında köprü kurma düşüncesiyle Poçvennik akımı üyelerinden ayrılmaktadır. Çünkü Poçvennikler, Batı da burjuva olaylarının milliyet karşıtı geliştiğinin farkındadırlar ve Rusya da da bu şekilde bir gelişim göstermesinden korkmaktadırlar. Rus toplumunun toprak köleliğinden önceki durumuna dönmesi gerektiğini savunurlar. Köylü ve zanaatkârlarda ulusal Rus özelliğinin ve insanın ahlaki doğasının bir yansımasını görürler ve onların o dönemde özgür bir bütün olduklarını idealize ederler. Buradan, Poçvenniklerin ütopik bakış açısı ortaya çıkmaktadır. Kapitalizmin ve burjuva sınıfının gelişmesi, önceki yaşam biçimini sarsan reform hareketlerinin başlaması sonucunda Rus toplumunun çoğunluğunu saran derin bir endişenin ve memnuniyetsizliğin olduğunu ifade ederler. Poçvennikler, Rusya da kapitalizmin gelişiminin tarihsel açıdan ilerici bir öneme sahip olduğunun farkına varamazlar. Kendi dönemlerinin öncü fikirlerinin bilincine varamazlar ve genellikle çağdışı hatta tutucu bir düşüncenin tutsaklığında kalırlar. Çernışevski, Dobrolyubov, Nekrasov gibi Dostoyevski de, toprak kölelerini halkın var oluşunun temeli olarak görmektedir. Bu nedenle halkı toprak olarak, yani toplumun okumuş ve entelektüel katmanının bütün yaşamını üzerinde geçirdiği bir katman olarak tanımlar. Ancak halk yaşamı Dostoyevski de farklı bir boyuta ulaşır. Dostoyevski, halkın üstünlüğünün emekçi yönünde olmadığını a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Pospelov, G.N. (). a.g.e.,

37 27 savunarak, devrimci-demokratların bakış açısına karşıt bir düşünce geliştirmiştir. Dostoyevski, Çernışevski nin Rus toprak köleleri gerçek bir özgürlük elde ettiklerinde, Batı Avrupa ülkelerinde oluşturulan maddi ve manevi kültüre kendi emeğiyle ulaşabileceği şeklindeki düşüncesine katılmamaktadır. Çernışevski nin tam aksine Dostoyevski, Rus toprak kölelerinin en büyük üstünlüğünü, bu toplumun ulusal özgünlüğünü korumasına ve Batı Avrupa milletlerinin olumsuz düşünce ve eğiliminden etkilenmemesine bağlar. Dostoyevski, Rus toplumunu ataerkil bir toplum olarak idealize eder. Bu ataerkil özelliği ise halkın bozulmamış ahlakında, iyi yürekliliğinde, ortak bir felakette birbirlerine olan desteğinde ve halkın özündeki kardeşlikte aramaya çalışır. Bu arayışta yazar, Rus ulusal karakterinin olumlu yönlerini görür ve Hristiyanlık ideali ile bağdaştırır. Ancak yazara göre bu ideal Hristiyan halkı, ahlaki açıdan baskıcı hükümete bağlı kiliseler ile değil, ilkel ve İncil e bağlı öğreticinin sadeliğiyle, İsa sevgisi ile bağdaşmalıdır. Dostoyevski, karışık ve yorucu bir ortam içinde ilk büyük romanı Ezilmiş ve Aşağılanmışlar ı (Unijennıye i oskorblennıye, ) yazar. Sürgün ve kürek mahkûmiyeti sırasında yaşadığı zor anlar, Dostoyevski de düşünsel bir değişime neden olur, ancak sürgün sonrası dönemde yazarda farklı bir bakış açısı hemen oluşmaz. Bu nedenle Dostoyevski nin lı yıllardaki düşüncelerini sürgün sonrası bazı eserlerinde de görmek mümkündür. Stepançikovo Köyü ve Sakinleri (Selo stepançikova i yego obitateli, ) adlı eserin kahramanlarından Foma Fomiç in, Öteki (Dvoynik, ) adlı eserdeki Golyadkin ile kibiri ve ezilmişliği açısından benzerlik göstermesi, Ezilmiş ve Aşağılanmışlar romanı incelendiğinde Beyaz Geceler adlı uzun öykünün kahramanını anımsatması bu düşünceyi desteklemektedir. Ancak Dostoyevski nin bu dönemdeki eserlerinde (ilk dönem ve sürgün sonrası ara dönemde) düşünsel derinlik ve güç yoktur. Bu güç ve derinliği büyük romanlarında görebilmek mümkündür yılında Ölüler Evinden Anılar (Zapiski iz myortvogo doma) ve Kötü Bir Fıkra (Skvernıy anekdot) adlı eserlerini tamamlar. Ölüler Evinden Anılar romanı ile Dostoyevski nin sanatında yeni bir süreç başlar. Bu roman, Belinski ve çevresi a.g.e., a.g.e., a.g.e.,

38 28 tarafından eleştirilirken, bazı eleştirmenlerin beğenisini kazanır. Çernışevski Sovremennik dergisinde, romanın hem psikolojik hem de ahlaki problemlerin sanatsal işleyişi açısından yeniliğine değinir. funduszeue.infoiyev, bu yeni eseriyle lı yılların doğalcılık ekolünden ayrılan Dostoyevski yi kutlar. N. A. Dobrolyubov Unutulan İnsanlar (Zabıtıye lyudi, ) adlı makalesinde Dostoyevski den bahsederek, yazarı ilk başlarda öven daha sonra sert eleştirilere maruz bırakan funduszeue.infoki ve çevresine bu makalesiyle cevap verir. N. A. Dobrolyubov, makalesine funduszeue.infoki nin Dostoyevski hakkında söylediği şu cümleyle başlar: Dostoyevski, hemen anlaşılmayan ve tanınmayan bir insan grubuna dâhildir. Pek çok kişi ona karşı çıkmıştır, ancak onlar yitip giderken, Dostoyevski gücünün doruğuna ulaşmıştır. Batıcılar ve Slavcılar arasında kalmaktan bıkan ve başyazarlık çalışmalarından bunalan, her eserinde ağır eleştirilere maruz kalmaktan edebi gücünü yitirdiğini düşünen Dostoyevski yurtdışına çıkmaya karar verir. İlk olarak Paris e gider. Ancak yurduna duyduğu özlem, gezdiği şehirleri gözünde küçültür ve değersizleştirir. Uygarlığın bu şehirleri berbat ettiğini savunur. Dostoyevski ye göre İsa peygamber, sadece Ortodoks inancında ve Slav halklarında, özellikle de Rusya halkında varlığını korumaktadır. Dostoyevski, Rus halkını ilahi gücü kendinde barındıran ve Avrupa yı kurtaracak olan bir halk olarak nitelendirir. Dostoyevski yurtdışı izlenimlerini yansıttığı Yaz İzlenimleri Üzerine Kış Notları (Zimniye zametki o letnih vpeçatleniyah, ) adlı derlemesinde Batı nın Fransız devriminin özgürlük, eşitlik, kardeşlik gibi sloganlarını toplumsal yaşamda uygulanamadığını göstermek ister. Hatta Dostoyevski, özgürlüğün parayla sağlandığı bir yerde gerçek özgürlüğün olamayacağını savunur. Yazar, özgürlükle ilgili şunları ifade eder: Seleznyov, Yu. (). a.g.e., İnternet: Dobrolyubov, N.A. (). Zabıtıye lyudi. Russkiye klasiksi. İzbrannıye literaturno-kritiçeskiye stati, izd. Nauka, Web: adresinden 13 Şubat tarihinde alınmıştır. Fokin, P. (). a.g.e., İnternet: Osipov, A. İ. Dostoyevski i hristianstvo. Web: adresinden 13 Şubat tarihinde alınmıştır.

39 29 Nasıl bir özgürlük? Yasalar çerçevesinde herkesin dilediğini yapması eşit bir özgürlüktür. Peki, herkes tüm istediğini yapma hakkına ne zaman sahiptir? Milyonları olduğunda bu hakka sahiptir. Milyonları olmayan bir kişi dilediğini yapma hakkına sahip değildir. Dostoyevski bu açıklamasıyla Batı daki eşitlik, özgürlük ve kardeşlik sloganlarının sadece teoride kaldığını, bunun pratiğe geçirilemediğini ifade etmektedir. Yazar için diğer önemli bir sorun da, insanlar arasındaki kardeşliktir. Dostoyevski ye göre kardeşlik duygusu, Batı nın önündeki en büyük engeldir. Çünkü yazara göre kardeşlik duygusu insan doğasının bir getirisidir. Bu nedenle halkın özünde kardeşlik duygusu yoksa bu duygu hiçbir yerden alınamaz. Kardeş olmak için öncelikle sevmek gerektiğini savunur. Bu sevginin, toplumu içgüdüsel olarak kardeşliğe, karşılıklı anlayış ve hoşgörüye götüreceği kanısındadır. Dostoyevski, doğasında kardeşlik özlemi çeken halkın, sadece Rus halkı olduğunu savunur. Batılıların kardeşlik kavramını çıkarları uğruna kullandıklarını, Ruslarda ise böyle bir çıkarın olmadığını, aksine bu duygunun onların doğasında olduğunu savunur. Ancak bu kardeşliği bünyesinde barındıran sadece sıradan Rus halkıdır. Soylular ve Çar I. Petro zamanının insanları, Batı uygarlıklarına özendiklerinden bu özelliklerini kaybetmişlerdir. Batı dan yaşam biçimlerini, tüm düşünce ve duygularının özünü almışlardır. Batılılar gibi egoizmin, kişisel çıkarların, kibrin ve kendini beğenmişliğin etkisi altında yaşamaktadırlar. Yurtdışında kaldığı sürece vatanına özlem duyan ve kardeşlik duygusundan yoksun Batılı toplumların yaşam şekline ayak uyduramayan Dostoyevski, Rusya ya geri döner. Bu sırada dergisi Vremya nın yazarlarından funduszeue.infov un Polonya ayaklanması üzerine yazdığı Uğursuz Sorun (Rokovoy vopros, ) adlı makale tüm tepkileri üzerine çeker. İçişleri Bakanlığı, bu makaleyi hükümetin niyetlerine aykırı bularak gazetenin yayımlanmasını bir süre için yasaklar. İşindeki bu olumsuzluklardan kendini eğlenceye vererek kurtulmaya çalışan Dostoyevski, katıldığı bir toplantıda Polin Suslova ile karşılaşır ve o andan itibaren İnternet: Dostoyevski, F.M. Zimniye zametki o letnih vpeçatleniyah. Web: adresinden 17 Mart tarihinde alınmıştır. Pospelov, G.N. (). a.g.e., İnternet: Şilova, N. L. Jurnal M.M. i funduszeue.infoevskih Vremya. Web: adresinden 14 Şubat tarihinde alınmıştır.

40 30 aralarında bir yakınlaşma olur. Polin Suslova ile ilişkisi uzun sürmez. Çünkü Polin Suslova, Salvador adında bir gence âşık olur. Polin Suslova ile çıktıkları yurtdışı gezisinden sonra Dostoyevski, aşkta üçüncü kişi olarak kalır. Kendi sıkıntılarına çözüm olarak gördüğü kumara yönelir. Ancak kumar, Dostoyevski nin sonraki yaşamında tüm sorunlarının kaynağı olur. Rusya ya dönüşünde Vremya nın yerine Epoha adlı yeni bir dergi çıkarmayı tasarlar. Dostoyevski, yaşamını hasta eşi ve dergisi arasında geçirir. Polin Suslova ile olan ilişkisi nedeniyle eşine karşı kendisini suçlu hisseder. Eşinin başucunda bir itiraf niteliği taşıyan Yeraltından Notlar ı (Zapiski iz podpolya, ) kaleme alır. Bu eserinde Dostoyevski okuyucuya, çağdaş yeraltı insanının bilincinin derinliklerini göstermektedir. Eşinin acısının ardından kardeşinin ölümüyle sarsılır. Kardeşinin borçlarını ve ailesinin bakımını üstlenir. Bunu yaparak kardeşine gönül borcunu ödemek ister. Ancak yazarın bu isteği, sonraki yıllarda onu çok zor durumlara sokacaktır. Yakınlarını kaybetmesi, Dostoyevski nin yaşamında olduğu kadar sanatında da etkili olur. Eserlerinde çağdaş insanın trajedisini ele alır. Ahlaki değerleri ve fikirleri karşılaştırır. Hem dönemle hem de insan doğasıyla çelişen ruhsal bunalımları dramatik bir tarzda eserlerine yansıtır. Dostoyevski nin sanatının doruk noktasında, düşünsel ve sanatsal açıdan derin, içsel ve trajik bir karmaşa hüküm sürmektedir. Burjuva, soylu, çarlık rejimi ve polis hükümetinin egemen olduğu bir dünyaya düşmandır. Kendi idealine ulaşmak için tek yol olarak, her insanın ruhundaki kötülüğü iyilikle alt etmesi gerektiğini savunmaktadır. Dostoyevski yılında Epoha adlı dergide Timsah (Krokodil, ) adlı fantastik eserini yayımlar. Dostoyevski bu öyküsünde halkın kaba, cahil ve pasif Fokin, P. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., İnternet: Volgin, İ. Saga o Dostoyevskih. Web: adresinden 14 Şubat tarihinde alınmıştır. Skatov, N. N. (Editör). (). a.g.e., a.g.e., Pospelov, G.N. (). a.g.e.,

41 31 olduğunu iddia eden Russkoye Slovo dergisinin nihilist eleştirmeni V.A. Zaytsev i doğrudan alaya alır yılında Suç ve Ceza (Prestupleniye i nakazaniye) adlı eserini kaleme alır. Bu romanda, okuyucu yine Petersburg şehri ile karşılaşır. Ancak bu sefer, Belinski nin ve doğalcı ekol yazarlarının dönemindeki Petersburg yoktur. Fakirliğin daha yoğun olduğu ancak amirlerinden, gaddar tefecilerden ve kurnaz dolandırıcılardan çeken fakirlerin olduğu reform sonrası Petersburg şehri tasvir edilmektedir. Bu eserinde yazar, farklı anlatım tarzlarının bir sentezini sunar. Bu türsel çeşitlilik yazara, toplumsal, ahlaki ve felsefi sorunların çözümünde imkân sağlar. Dostoyevski bu eserinde, sosyal hayatın yükümlülüğü, şiddet, kişide ve toplumda ahlaki bozulma, para, öteki gibi önemli temaları verir. Bu eser, zenginlikleriyle korunmasız insanları ezen, onlara ıstırap çektiren insanlar açısından Ezilmiş ve Aşağılanmışlar romanıyla benzerlik göstermektedir. Bu eserinde Dostoyevski, yeni Poçvennik bakış açısının, dini-ahlaki ideallerinin ışığı altında reform sonrası şehir hayatının çelişkili durumunu yansıtmaktadır. Kötü giden işler sonucunda Epoha dergisinin de bir süre için kapatılacağı haberi çıkar. Zor yaşam koşulları nedeniyle Dostoyevski, edebiyat çevresinde kötü bir üne sahip olan yayımcı Stellovski ile bir anlaşma yapar. Bu anlaşmaya göre Dostoyevski, kararlaştırılan tarihte yapımcıya bir eser götürmezse, o andan itibaren ele alacağı eserlerin telif haklarından vazgeçmiş olacaktır. Yaşamını, kaleme aldığı eserlerle sürdüren Dostoyevski için bu anlaşma, ölüm fermanı gibidir. Ancak bu anlaşma, Dostoyevski nin gelecekteki tek destekçisi olan eşiyle karşılaşması ve edebiyat etkinliklerinin devamlılığı açısından etkili olur. Yirmili yaşlarda, genç ve güzel bir kadın olan Anna Grigoryevna, Dostoyevski nin Kumarbaz (İgrok, ) romanının yazım aşamasında görev alır. Romanın stenografi yöntemiyle yazılması ilk zamanlar zor olsa da Dostoyevski gün geçtikçe hem bu yönteme hem de Anna Grigoryevna ya alışır. Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Pospelov, G.N. (). a.g.e., Skatov, N.N. (Editör). (). a.g.e., Pospelov, G.N. (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Saraskina, L.İ. (). Dostoyevski, Seri: jizn zameçatelnıh lyudey, izd. Molodaya Gvardiya,

42 32 Ona içini döker ve yaşamının her anını açıklar. Anna nın Dostoyevski ye sorduğu şu soru, yazarın yaşamını özetler niteliktedir: Neden siz, Fyodor Mihayloviç, hep üzüntüleri, felaketleri anımsıyorsunuz? En iyisi mutlu olduğunuz zamanları anlatın! Mutlu olmak mı? Hiç mutlu olmadım, ama hep mutlu olmayı hayal ettim. Hayal olduğunu bilsem de mutluluğu hep bekleyeceğim. Bu itiraf, Dostoyevski nin farkında olmadan Anna ya evlilik teklifinin sinyallerini verir. Bu teklif, ne Mariya İsayeva da olduğu gibi mutsuzlukla sonuçlanır ne de Polin Suslova daki gibi karşılıksız kalır. Anna Grigoryevna yaşamı boyunca Dostoyevski yi içten bir bağlılıkla sever. Kocasının yaşamına düzen getirir. Dostoyevski, Anna ile birlikte gerçek bir aile saadetine kavuşur. Bütün yaşamını sevdiği erkeğe adayan Anna Grigoryevna, Dostoyevski nin eserlerinin hem ilk okuru hem de en büyük destekçisi olur. Kusursuz bulduğu erkeğin ilk başlarda sevmediği tek davranışını şu sözlerle açıklar: Ancak her zaman neşeli değildim. Dostoyevski gençleşmeye çalışan ihtiyar rolüne büründüğünde çok mutsuz olurdum. Bazen saatler boyunca, Amcanın Rüyası nın kahramanı yaşlı prensin sözcükleriyle ve düşünceleriyle konuşurdu. Son derece orijinal ve beklenmedik fikirler dile getirirdi, neşeli ve yetenekli bir biçimde konuşurdu. Ancak genç görünmeye çalışan bir tonda, hiçbir işe yaramayan bu ihtiyarın anlattığı öyküler sinirime dokunurdu ve konuşmayı başka yöne çekmeye çalışırdım. Anna Grigoryevna ya göre, Dostoyevski nin diğer bir kötü huyu ise nedensiz, kanıtsız kıskançlığıdır. Anna Grigoryevna pek çok kez bu konuda eşine darılır. Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Fridlender, G.M. (). a.g.m., İnternet: Dostoyevskaya, Anna. Fyodor Dostoyevski; Vospominaniya,Seriya: literaturnıh memuarov, Web: adresinden 03 Ekim tarihinde alınmıştır.

43 33 Evliliklerinin başında maddi sıkıntılar ve kapıya gelen alacaklılar nedeniyle Dostoyevski çifti dört yıl sürecek bir seyahate çıkar, ancak bu seyahat Dostoyevski için ikinci bir sürgün olur. Bana Rusya gerek. Rusya olmadan son gücümü ve yeteneğimi de kaybediyorum. Bu sürgün yıllarında her bakımdan hayran olunacak bir kişi betimlemeyi düşünür ve bu konuyla ilgili bir eser tasarlar: Budala (İdiot, ). Budala romanı, Dostoyevski nin bakış açısının yeni bir aşamasıdır. Dostoyevski para sıkıntısı, soğuk, hastalığını körükleyen iklim, düşünce karmaşası içinde eşinin hamile olduğunu öğrenir. Hamilelik haberi, Dostoyevski de yeni düşüncelerin doğmasını sağlar. Ancak kızının ani ölümüyle tekrar sarsılır ve içinde canlanan yaşam bir anda donuklaşır. Çalışmalarını oldukça isteksiz yürütmeye başlar. Budala yı tamamlar, ancak gelen eleştiriler çok ağır olur. O zamana kadar yayımladığı eserlerinin en kötüsü olarak değerlendirilir. Dostoyevski, ilgiyi yeniden üzerine toplayabilmek için Budala dan sonra Ebedi Koca (Veçnıy muj, ) eserini ele alır yılının başında Anna Grigoriyevna ikinci kez hamile olduğunu anlar. İkinci bebeğin gelişi, yeni maddi sıkıntılara rağmen ailede büyük bir sevinçle karşılanır. Ancak maddi sıkıntıların yanı sıra, yazdığı eserlerin ilgi görmemesi ve en ağır eleştirilere maruz kalması Dostoyevski yi yıpratır. Ebedi Koca adlı eseri, Dostoyevski nin bütün büyük temalarının bir özetini verir. Dostoyevski, Ebedi Koca yı tamamladıktan sonra daha büyük tasarılara yönelir. Büyük bir günahkârın yaşamını yazmayı tasarlar: Romanın bütün beş bölümünde Dostoyevski, tüm hayatı boyunca acısını çektiği ve ıstırap verici sorunu, Tanrı nın varlığı konusunu işlemeyi tasarlamıştır. Dostoyevskiler yurtdışında artık kalamayacaklarını anlarlar ve Petersburg a geri dönerler. Dostoyevski, hem Avrupa nın sosyo-politik yaşamını gözlemleyerek, Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e.,

44 34 hem de Rusya daki olayları gazete ve dergilerden takip ederek dünyanın içinde bulunduğu krizi ve dönemin karmaşasını yakından inceleme imkânı bulur. Ülkesine dönen Dostoyevski ye Grajdanin dergisinin sahibi Prens V. P. Meşçerski, yılda Rublelik bir ücretle başyazarlık önerir. Dostoyevski de Ecinniler (Besı, ) adlı romanının başarısızlığının ardından liberal düşüncelere karşı savaşacağı ve günlük olaylar üzerine düşüncelerini aktarabileceği bir dergi yayımlamayı düşünmektedir. Prens Meşçerski nin hem karlı hem de yazarın bu düşüncesini gerçekleştirebilmesi için imkân sağlayan teklifi büyük bir fırsattır. Oteçestvennıye Zapiski dergisinin edebiyat kurulu, A. N. Maykov, T. İ. Filippov, N. N. Strahov ve E. Belov gibi aşırı sağcı yazarlardan oluşmaktadır. Gazetenin tutumu açıktan açığa tutucu ve Avrupa karşıtıdır. Dostoyevski nin yönetimi altında bu tutum daha da aşırı bir durum alır. Dostoyevski gazetedeki görevine bir süre devam ettikten sonra bu işi bırakır ve edebi çalışmalarına geri döner. Staraya Russa da bir kır evi kiralar. Bu dönemde not defterindeki belli belirsiz notların bir araya getirilmesiyle oluşan Delikanlı (Podrostok, ) adlı romanını kaleme alır. Dostoyevski, Delikanlı romanında reform sonrası Rus soylu yaşamının toplumsal koşullarını ve kaderini işlemektedir Ağustos tarihinde Anna Grigoryevna, Aleksey (Alyoşa) adını verecekleri bir oğlan çocuğu dünyaya getirir. Delikanlı romanını bitiren Dostoyevski, Bir Yazarın Günlüğü (Dnevnik pisatelya ) düşüncesini yeniden ele almayı tasarlar ve bu süreli yayının ilk sayısını hazırlar. İlk sayı yılının Ocak ayında çıkar. Bu sayıyla birlikte Dostoyevski nin yaşamında yepyeni bir dönem açılır. Oteçestvennıye Zapiski dergisinin eleştirmeni N. Mihaylovski, Dostoyevski nin Bir Yazarın Günlüğü adlı yayınının, Ecinniler romanının bir yorumu olarak incelenebileceğini ifade eder Skatov, N.N. (Editör). (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Skatov, N.N. (Editör). (). a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., a.g.e.,

45 35 Bir Yazarın Günlüğü ndeki makaleler sadece Ecinniler romanının değil, Dostoyevski nin Prens Meşçerski nin Grajdanin dergisinde yayımladıklarının da bir devamıdır. Yazar, bu günlükte tekrar Slavcıların öğretisini ele alır. Batıcılara saldırır, çünkü onlar Rusya yı, Avrupa ülkelerinin bir uzantısı haline getirmek isterler. Bu günlüğü yayımladığı süre içerisinde Dostoyevski, Bobok (), Uysal Bir Ruh (Krotkaya, ), Köylü Marey (Mujik Marey, ) ve Gülünç Bir Adamın Düşü (Son smeşnogo çeloveka, ) gibi eserler yayımlar yılı başında Dostoyevski ye Çar II. Aleksandr ın küçük çocukları Sergey ve Pavel in eğitmeni Dmitriy Sergeyeviç Arsenyev gelir. Çarın, Dostoyevski nin çocuklarıyla sohbet etmesini rica ettiği mektubu getirir. Böylece Dostoyevski, kesinlikle onaylanmış bir utkunun tadına varır. Ancak Dostoyevski nin acı ve mutluluk arasında gidip gelen hayatında bu kez acı çekme sırasıdır. Oğlu Aleksey doğduğunda sağlıklı bir bebektir, ancak dış görüntüsünde fark edilen bir tuhaflık vardır. Aleksey in kafası garip bir görünümdedir. Çocuğun bu görüntüsü herkeste şaşkınlık uyandırır. Aleksey, şiddetli bir sara nöbeti sonrasında ölür. Bu ölüm, Dostoyevski de suçluluk hissi uyandırır. Çünkü çocuk, babadan geçme bir hastalıktan ölmüştür. Yazar, bu son sınavı da çalışmaları sayesinde aşar. Karamazov Kardeşler (Bratya Karamazovı, ) adlı son yapıtının hazırlıkları acısını biraz olsun unutmasını sağlar. Bu eserini, sürgün yıllarında duyduğu bir olaydan etkilenerek kaleme alır. Eski bir subay olan baba katili İlyinskiy bir keresinde babasını öldürmediğini, ancak aklanmak da istemediğini belirtir. Çünkü babasının ölümünü içten içe istediği için kendini suçlu hisseder. Dostoyevski, bu olayı eserinde Dimitri karakterinde yansıtır. Dimitri de suçsuz olduğu halde aklanmak istemez. Yasaların değil vicdanının verdiği cezayla kaderine razı gelir. Karamazov Kardeşler Dostoyevski nin ününü doruğa çıkarır. Turgenyev ve Tolstoy derecesinde hayranlık uyandıran, hatta çok daha fazla inanılan bir yazar olur. Dostoyevski sadece döneminin yazarlarını etkilemekle kalmaz, kendinden sonra gelecek olan yazar ve düşünürleri de etkiler. Dostoyevski nin sanatının hem Fridlender, G.M. (). a.g.m., Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e.,

46 36 edebiyat hem de felsefe alanında önemli bir yeri vardır. Edebiyat alanında en çok modernist yazarlar, Dostoyevski nin etkisi altında kalır. Rusya da yeraltı insanının yeni bir örneğini ortaya çıkaran, unutulmuş, sıradan insanların gelgitli psikolojisini ele alan funduszeue.infob ile kahramanlarının iç dünyalarını sıradan ve doğaüstü, normal ve patolojik olmak üzere farklı düzlemlerde yansıtan L. Andreyev i, Dostoyevski nin takipçisi olarak nitelemek mümkündür. Ayrıca dramatik dünya görüşü, olağanüstü bir değişimin ve duyulmamış bir isyanın önsezisi, güzelliğin kurtarıcı gücüne inanış, Rusya nın geleceği için hissedilen endişe, acı, umut gibi duyguların işlenişi açısından Dostoyevski ile A. A. Blok yakınlaşır. Devrim öncesi dönemde ve Bunun Hakkında (Pro eto, ) adlı şiirinde büyük, trajik karakterleriyle V. V. Mayakovski nin sanatında da Dostoyevski nin etkisini görmek mümkündür. Dostoyevski nin etkisini L. Leonov ve M. Bulgakov gibi Sovyet yazarlarında da görmek mümkündür. Özellikle M. Bulgakov için Dostoyevski önemli bir yere sahiptir. Dostoyevski nin Ecinniler romanından bazı motifler, M. Bulgakov un Beyaz Muhafız (Belaya gvardiya, ) adlı eserinde hissedilmektedir. Dostoyevski nin etkisini sadece Rus yazarlarda değil yabancı yazarlarda da görmek mümkündür. İlk sırada pek çok şeyi Dostoyevski den öğrenen T. Mann gelir. Dostoyevski nin sanatından etkilenen diğer isimleri ise şu şekilde sıralayabiliriz: funduszeue.info, funduszeue.info, funduszeue.info, V. Hazenklever, funduszeue.info, A. Camus, T. Dreiser, W. Faulkner. Dostoyevski, mutsuz geçen bir gençlik, haksız yere hüküm giyme, kürek cezası, hastalık, kumar, borçlar, yoksulluk, ısmarlama üzerine yazma gibi çeşitli sınavlardan geçer. Dostoyevski son eseri Karamazov Kardeşler ile rahata kavuşur ancak hasta düşer. Her an ölüm korkusu yaşamaya başlar yılının Mayıs ayında Rus Edebiyatı Sevenler Cemiyeti (Obşestvo lyubiteley Rossiyskoy slovesnosti) Dostoyevski ye bir davetiye göndererek Puşkin için dikilen anıtın açılış töreninde konuşma yapmasını ister. Törende Dostoyevski, hayran olduğu Puşkin hakkında öylesine bir söylev verir ki, bir yanda Skatov, N.N. (Editör). (). a.g.e., a.g.e., Seleznyov, Yu. (). a.g.e.,

47 37 Batıcılar bir yanda da Slavcılar olarak ayrılan halk bir bütün olur. Onun sayesinde artık Slavcılar ve Batıcılar diye ayrı iki grup yoktur, sadece Ruslar vardır. Yazar çalışmalarına tekrar büyük bir hazla başlar. Ancak sağlık problemleri yakasını bırakmaz. Sanatta ikililiğin kurbanı olan, insan olarak hiç durmadan huzuru arayan, sanatkâr olarak da ebediyen mükemmelliğin susuzluğunu duyumsayan Dostoyevski her iki alanda da istediği başarıya ulaşamaz. Yaşamını sürgünler arası geçişlerle tüketir. Artık son bir sürgün kalır. Kalıcı, dönüşü olmayan bir sürgündür. Yaşamı boyunca korktuğu, ama son anlarında büyük bir sabırla karşıladığı ölümdür bu yolculuğunda ona eşlik edecek olan. Bu yolculuğu kız kardeşi Vera hızlandıracaktır. Hasta yattığı günlerde kız kardeşi Vera, akrabaları Kumanin in mirası için konuşmaya gider ve büyük bir tartışma yaşanır. Kız kardeşi, Dostoyevski yi duygusal açıdan oldukça yıpratır. Bir gece önce yaşadığı kanama ve kız kardeşinin haksız suçlamaları, Dostoyevski de sinir bozukluğuna yol açar. Adım adım ölüme yaklaşmaktadır. Bunu hissettiğinde eşinden bir papaz çağırmasını rica eder. Eline, en zor zamanlarında sığındığı İncil i alır. İncil de hastalığının sonucunu öğreneceğini düşünür ve sayfaları karıştırır. İncil i okuduktan sonra öleceği hissine kapılır. Ölümünden önce eşi ve çocuklarıyla vedalaşır. Onlara son sözlerini ve öğütlerini söyler: Unutma Anya, ben her zaman seni çok sevdim ve hiçbir zaman, düşüncelerimde dahi seni aldatmadım. Çocukları Sofya, Lyubof, Fyodor ve Aleksey e ise şu öğüdü verir: Çocuklar burada işiteceklerinizi hiçbir zaman unutmayın. Tanrı ya sonsuz inancınızı muhafaza ediniz ve hiçbir zaman onun affından şüphelenmeyiniz. Sizleri çok seviyorum ancak, Tanrı nın yarattıklarına olan sevgisiyle karşılaştırıldığında benim Moçulskiy, K. (). a.g.e., Zweig, S. (). Üç Büyük Usta: Balzac, Dickens, Dostoyevski. (Çev. Dr. Ayda Yörükan). Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Seleznyov, Yu. (). a.g.e., Fokin, P. (). a.g.e., İnternet: Enko, K. İ. T. Dostoyevskiy-intimnaya jizn geniya kem bıl Dostoyevskiy. Web: adresinden 01 Haziran tarihinde alınmıştır. Moçulskiy, K. (). a.g.e.,

48 38 sevgimin hiç bir önemi yok. Yaşamınızda bir suç işleyecek olsanız da, Tanrı ya olan inancınızı yine de kaybetmeyin. Dostoyevski, yaşamı boyunca kendisiyle mücadele içinde olduğu Tanrı varlığı sorusunun cevabını bulmuş olarak gözlerini yumar Ocak tarihinde Petersburg da cenazesi kaldırılır. a.y.

49 Dostoyevski nin Uzun Öyküleri Tezimizin inceleme konusunu oluşturan uzun öykü nün edebi tür olarak terminolojik karşılığı Rusçada anlatılan, hikâye edilen anlamındaki povest tir. Bu terim anlatmak, nakletmek, bildirmek anlamındaki povedat fiilinden türetilmiştir. Bu türün Rus edebiyatında uzun bir tarihsel geçmişi vardır ve bu süreçte değişim göstermiştir; eski ve yeni edebiyat örneklerinden söz ederken tamamıyla aynı tür olarak kabul etmek mümkün değildir. Ayrıca Batı edebiyatlarında bu türün karşılığı olarak görülebilecek türlerle tam olarak örtüşmediği, Rus edebiyatında daha özgün bir hal aldığı belirtilmektedir. Örneğin, Fransızcası nouvella, conte, İngilizcesi novella, story, tale, Almancası erzählung olarak kullanılan türün Rus edebiyatında povest (uzun öykü) kadar, rasskaz (öykü) veya yer yer skazka (masal) gibi diğer anlatı türleriyle de karşılanabileceği açıklanmaktadır. Povest, eski Rus edebiyatının yaygın epik türüdür. Eski Rus edebiyatının ilk dönemlerinde, henüz türsel ayrımların bulunmadığı dönemde, destan, menkıbe örnekleri de povest adıyla adlandırılmıştır. Bilinen ilk örneklerinden biri yılında yazılmış olan Geçmiş Yılların Menkıbesi dir (Povest vremennıh let). Ancak Dostoyevski nin eserlerinin de örneği olduğu, çağdaş edebiyat biliminin kabul ettiği tür olarak uzun öykü örnekleri yüzyılda ortaya çıkmıştır. 1 Çağdaş Rus edebiyat biliminde uzun öykü terimi, roman ile öykü arasında kalan anlatı türü olarak tanımlanmaktadır. Ancak burada hacim, belirleyici tek öge değildir. Romanla kıyaslandığında genelde uzun öyküde nispeten yavaş gelişen tek bir olay örgüsü, anlatının istikrarlı hızı, kompozisyonun sadeliği gibi özellikler dikkat çekmektedir. Romanda okuyucu, karakterlerin kaderlerini tasavvur edebilir ve kendi kendine bir sonuca varabilir. Uzun öyküde ise anlatıcı rolünü bizzat yazar kendisi üstlenir ve okuyucuyu yönlendirir. Bu nedenle uzun öykünün bir romana göre daha az karakteri vardır. Ancak bu türü, öykü ile kıyaslandığımızda ise daha 1 İnternet: Povest. Web: adresinden 29 Ocak tarihinde alınmıştır.

50 40 hacimli bir biçim ve daha fazla karakter dikkat çekmektedir. 2 Uzun öyküde kahramanın yaşamının bazı kesitleri aktarılır. Romanda ise, okuyucu kahramanın tüm yaşamına tanıklık eder. Yine de uzun öykü türüne uygun özellikleri barındıran bir eser, Puşkin in Yüzbaşının Kızı (Kapitanskaya doçka, ) örneğinde olduğu gibi, yazarın belirlemesi dikkate alınarak roman olarak kabul edilebilir. Turgenyev de Rudin () adlı eserini başlangıçta uzun öykü olarak belirler. Ancak daha sonra roman olarak nitelendirir yüzyılın ikinci yarısından itibaren uzun öykü, Rus edebiyatında ivme kazanır. Bu dönemde tarihi temalı uzun öykülerin azaldığı, özellikle günlük yaşama yönelik ve gerçekçi bakış açısıyla yazılmış uzun öykülerin çoğunlukta olduğu görülmektedir. Puşkin in Merhum İvan Petroviç Belkin in Öyküleri (Povesti pokoynogo İvana Petroviça Belkina, ) örnek verilebilir. Günümüz anlayışına yakın bir tür halini almasında uzun öykünün Puşkin, Gogol, Turgenyev, L. Tolstoy, Çehov gibi hemen hemen bütün büyük yazarlar tarafından kaleme alınmasının olağanüstü etkisi vardır. 4 Gogol ün Petersburg Öyküleri, Turgenyev in İlk Aşk (Pervaya lyubov, ) Tolstoy un Çocukluk (Detstvo, ) Kroyçer Sonat (Kreitzerova Sonata, ), Sergi Baba (Otets Sergi, ) Çehov un özellikle de Bozkır (Step, ) adlı uzun öyküleri dikkat çekmektedir. yüzyılda Rus edebiyatında roman türünde eser vermeyen İ. Bunin, uzun öykü türünün gelişiminde önemli bir yere sahiptir. 5 Köy (Derevnya, ) adlı uzun öyküsüyle İ. Bunin dışında M. Gorki de söz konusu türe Çocukluğum (Detstvo, ), İnsanlar Arasında (V lyudyah, ), Benim Üniversitelerim (Moi universitetı, ) gibi otobiyografik eserleri ile katkıda bulunur. 6 Dünya edebiyatında daha çok romanlarıyla tanınan Dostoyevski nin ise özellikle yazın çalışmalarına başladığı lı yıllarda, bu türde pek çok eser verdiği ve çağdaşlarından etkilendiği belirtilebilir. 2 İnternet: Kuzmin, A. İ. (). Povest kak janr literaturı. Moskova. İzdatelstvo: Znanie.4, Web: adresinden tarihinde alınmıştır. 3 İnternet: Povest. a.g.e. 4 İnternet: Rozenfeld, B. Povest. Web: www tarihinde alınmıştır. 5 İnternet: Kuzmin, A. İ. (). Povest kak janr literaturı. a.g.e., 4. 6 İnternet:Rozenfeld, B. Povest. a.g.e.

51 41 Sanatının ilk aşamasında doğalcı ekol yazarlarının geleneklerini sürdüren Dostoyevski, lı yıllarda ele aldığı uzun öykülerinde başarı elde edemez. Ya Gogol ün taklitçisi olarak eleştirilir ya da eserleri saçma bulunur. Bu ekolün geleneksel formlarına yeni bir içerik kazandırır. Ancak Gogol ün hiciv-groteks tarzı, Dostoyevski nin yeni, ideolojik ve psikolojik yönü ağır basan sanatı için elverişsizdir. Biçim ve içerikteki uyumsuzluk, Dostoyevski nin daha ilk eseri İnsancıklar da (Bednıye lyudi, ) bile görülmektedir. Öteki (Dvoynik, ) adlı eserinde de bu uyumsuzluk açıktır. Pek çok tekrar, sıralama, ayrıntı, benzer olay ve uzayan tasvirler öyküyü ağır, hatta can sıkıcı bir duruma sokmaktadır. Dostoyevski eserindeki bu eksiklerin farkındadır ve böyle bir fikri değerlendiremediği için üzgündür: Bu uzun öykü benim açımdan olumlu bir sonuca ulaşmadı, ancak bu öyküdeki fikir oldukça parlaktı ve edebiyatta hiçbir zaman bu öykünün fikri kadar önemli bir konu ileri sürmedim. Ancak bu öyküyü biçim açısından tamamlayamadım. 15 yıl sonra öyküyü düzelttim. Eğer bu öykünün konusunu şimdi ele almış olsaydım başarısız olmayacaktı. 7 Dostoyevski nin bu dönemde ele aldığı uzun öykülerinin saçma ve anlaşılmaz bulunmasında, yazarın maddi sıkıntılarından kurtulmak için eser üretmedeki aceleciliği de etkili olabilir. Ayrıca Belinski ve çevresinin sosyalist fikirlerini destekleyecek eserler vermemesi de eleştirilerin dozunu arttırır. 8 Yazarın sanatına vurulan bu darbelerin, onu eser üretmek için büyük bir çaba harcamaya yönelttiği belirtilebilir. Edebiyat alanında unutulma korkusu da, yazarın hızlı bir yazın süreci geçirmesine neden olabilir. Dostoyevski, sanatının bu döneminde kısa ve uzun öyküler ele alarak, edebiyat alanında ününün devamlılığını sağlamaya çalışır. İlk yapıtı İnsancıklar ve yılında roman olarak tasarladığı, ancak sürgüne yollanması nedeniyle tamamlayamadığı Netoçka Nezvanova dışında, bu dönemdeki eserlerini kısa ve uzun öykü tarzında şekillendirir. 7 Moçulskiy, K. (). Dostoyevski: jizn i tvorçestvo. Paris: YMCA-PRESS, İnternet: Kazakov, A.A. (). Russkaya literatura posledney treti XIX veka (kurs lektsiy), Dvoynik. Tomsk: izd. Tom. Un-ta. Web: adresinden tarihinde alınmıştır.

52 42 Dostoyevski uzun öykülerinde, lı yılların Rusya sının sosyal, tarihi ve ekonomik açıdan haritasını yansıtır. Yazarın, eserlerini ele alırken toplumunun sorunlarını göz ardı etmediğini dile getirebiliriz. Yazar, edebiyat alanına adım attığı bu dönemde İnsan bir sırdır ve bu sırrı çözmek gerek. Bu sırla uğraşıyorum, çünkü insan olmak istiyorum ilkesini savunur. Bu açıdan yazarın, sanatının bu yıllarında özellikle üzerinde durduğu dört tema bulunmaktadır: Yoksul insanlar, güçlü kesimin hâkimiyeti, yoksul insanların psikolojik sorunları ve Rus halkının yazgısı. 9 Özellikle de yaşamda pasif konumları ve tutsak altına alınmış kişilikleriyle dikkat çeken fakir insanların hikâyelerini anlatır. Bu açıdan yazarın eserlerinde, soylu kesimin geniş tasviri yoktur. Yazarın, Bir Yufka Yürekli (Slaboye serdtse, ) adlı uzun öyküsünün başlığından da anlaşılabileceği gibi dönemin insanının zayıf ve güçsüz yönü yansıtılır. Bir yandan mutluluğu yakalamanın hazzını yaşayan, diğer yandan da amirleri karşısında korkan, yersiz yurtsuz ve akıl hastanesinde sonlanan bir yaşamın kahramanını işler. 10 Bu fakir kesimin iş bulma, bulundukları mevkiyi muhafaza etme ve hayatta kalabilme korkularını da yansıtır. Bu korkular, bireyin psikolojisini doğrudan etkileyen etmenlerdir. 11 Dolayısıyla, Dostoyevski nin uzun öykülerinde mutlu bir sonun olmadığını ifade edebiliriz. Dostoyevski nin sanatında, insan ve insan psikolojisi konularının yanı sıra yaşamı değiştirme temasının da dikkat çektiği görülmektedir. Yazarın kahramanları içinde bulundukları yaşamdan uzaklaşmayı ya da daha renkli bir dünyaya kavuşmayı arzulamaktadırlar. Bu arzuyu, yazarın kendi yaşamında da görmek mümkündür. Dostoyevski nin, gençlik yıllarında dünyanın sınırlarını değiştirme eğiliminde olduğunu belirtmek mümkündür. Her fırsatta rahat bir yaşam sürmeyi arzulamıştır. Yarınının nasıl olacağını düşünmemiştir, aksine içinde bulunduğu anın keyfini çıkarmaya çalışmıştır. Yazarın sanatının bu aşamasında, özellikle Ev Sahibesi (Hozyayka, ) ve Netoçka Nezvanova () adlı uzun öykülerinde yaşamı değiştirme fikrinin işlendiği görülmektedir. Ev Sahibesi adlı uzun öyküsünde yazar, eserin başlığı ve iki karakteri aracılığıyla, Rusya nın farklı yönlerini resmetmektedir. Ayrıca dünyanın yenilenmesi fikrini de sunmaktadır. Eserin başlığını oluşturan sahip kelimesi, Rusya nın sıradan halkını 9 Gassiyeva, V.Z. (). Poetika Dostoyevskogo naçala h godov. Vladikafkaz: SOGU, a.g.e., a.g.e.,

53 43 simgelemektedir. Murin karakteri, halkı köleleştiren ve ezen kesimi yansıtmaktadır. Ordınov karakteriyle de, her zorluğa ve baskıya rağmen kurtuluşa ermenin ve dünyayı yenilemenin mümkün olduğu fikrini vurgulamaktadır. 12 Netoçka Nezvanova adlı uzun öyküde de bu yenilenme sayesinde uyumun ve insanlar arasında eşitliğin olacağı vurgulanmıştır. Küçük Netoçka nın anne ve babasını kaybetmesi üzerine, yoksulluktan kurtulup hayalini kurduğu kırmızı perdeli ve her akşam baloların düzenlendiği prensin evindeki şaşalı yaşama geçişi, dünyanın yenilenmesi fikrini yansıtmaktadır. 13 Dostoyevski nin lı yıllarda üzerinde durduğu diğer bir konu ise Rus halkının yazgısıdır. Yazara göre dünya, kargaşanın ve parçalanmanın olduğu ve trajik sonların yaşandığı bir düzlemdir. Rus halkı da bu parçalanmış düzenin ürünüdür. Bu bağlamda yazarın uzun öykülerinde dünyanın, kişiliğin ve bilincin parçalandığını belirtebiliriz. Öteki adlı eserde Bay Golyadkin, yıkılan ve parçalanan kişiliğin örneğini sunmaktadır. 14 Bir Yufka Yürekli ve Beyaz Geceler (Belıye noçi, ) adlı eserlerde de fakir insaların içinde bulundukları düzene ayak uyduramamaları sonucunda hayali dünyalara yolculukları, bu parçalanmanın bir yansımasıdır. 15 Dostoyevski nin uzun öykülerinde insan, insan psikolojisi, dünyayı değiştirme ve halkın yazgısı konularını işlediğini belirtmiştik. Ancak yazar, bu sorunların çözümünü de bilimin, dinin ve tarihi yazgının kendisinde arar. Çünkü yazara göre bilim, din ve tarih düzenin değişmesinde, hatta insan yaşamının eksik noktalarını birleştirmede büyük bir güce sahiptir. 16 Dostoyevski, bilim sayesinde insan aklının doğruyu bulacağına inanır ve bilimle aklın bir bütün olması gerektiğini vurgular. Yazarın bu dönemde ele aldığı bazı uzun öykülerinde kahramanlarının doğrudan ya da dolaylı bir şekilde bilimle uğraştığı görülmektedir. Ev Sahibesi adlı eserde kurtuluşun simgesi olan Ordınov un bilime olan tutkusundan bahsedilir. 17 Dostoyevski, ve sonrasında da sanatının ilk dönemlerinde ele aldığı konulardan uzaklaşmaz. İlk dönem eserlerinde hissettirdiği ezen ve güçlü kesimin hâkimiyeti konusunu derinleştirir. Ancak yine ağır eleştirilere maruz kalır. Çünkü 12 a.g.e., a.g.e., a.g.e., a.g.e., a.g.e., a.g.e.,

54 44 sürgün sonrası uzun öykülerinde de yazarın aceleci tutumu görülmektedir. Bu dönemde de yazar, sürgün yıllarında kaybettiği ününe kavuşma arzusundadır. Yazarın ilk dönem uzun öykülerinde başarılı olacağına duyduğu inanç, sürgün sonrası eserlerinde de hissedilmektedir. Stepançikovo Köyü ve Sakinleri (Selo stepançikogo i yego obitateli, ) adlı uzun öyküsünün kendisine başarı getireceğini düşünen Dostoyevski, yayınevlerinden aldığı olumsuz yorumlardan sonra duyduğu umutsuzluğu kendi kaleminden şu sözlerle aktarır: Bu eserimin kuşkusuz çok eksiği var, asıl olan belki de uzun olması; ancak eserin aksiyom özelliğinden eminim, bu zamanda bu özellik büyük yetkinliğe sahip ve bu konuda eserim en iyisi ( ) ancak halk romanımı soğuk karşılarsa, umutsuzluğa düşeceğimi itiraf ediyorum. Tüm iyi umutlarım buna bağlı, hatta edebi kariyerim bile. 18 Sürgün sonrası uzun öykülerinde de yazarın edebiyat alanında yeniden var olmak amacıyla yazdığı ve kaybettiği yılları hızlıca telafi etmek isteğinde olduğu anlaşılmaktadır. Dostoyevski nin sürgün sonrası ele aldığı uzun öykülerinin özünü de insan ve insan psikolojisi konularının oluşturduğu görülmektedir. Ancak ilk dönem sanatındaki Petersburg şehrinin sakinleri yoktur artık. Sanatının ilk dönemlerinde sosyalist fikirlerin ateşinde harlanan, eşitlik, uyum sloganlanları atan ve sıradan halkın ruhuna giremeyen bir yazar değildir. Sıradan halkın, Rusya nın gerçek kurtuluşu olduğunun farkındadır ve ezilen, hırpalanan bu insanların özündeki iyiliği görebilmiştir. Stepançikovo Köyü ve Sakinleri adlı eserde iyi yürekli ve inançlı Gavrila dan yana bir tutum sergilemesi, sıradan halkın yüreğindeki bu iyiliği anlamış olduğunu göstermektedir. Yazarın sıradan halk ile yakınlaşmasını, araştırmacı B. Suçkov un düşünceleriyle de desteklemek mümkündür. B. Suçkov a göre yazar, mahkûmların, Sibirya garnizonlarının, askerlerin ve sessiz şehir insanlarının arasında gerçek yaşama dâhil olur. Halkın sorunlarıyla ilgilenmeye başlar. Toprak köleliğine karşıdır, düşünce ve konuşma özgürlüğünün savunucusudur. Halkın aydınlanması, toprak beyliği ve Rusya nın toprak köleliği ile ilgili tutumunda demokratik bir değişimin olması taraftarıdır. Ayrıca sürgün yılları 18 Dostoyevski, F.M. ( ). Selo stepançikogo i yego obitateli: Polnoye sobraniye soçineniy: v tritsati tomah. T.3, Leningrad: Nauka,

55 45 yazarın halkı tanıdığı, özüne indiği ve yeni bakış açıları kazandığı bir süreç olarak belirtilebilir. 19 Halkın özüne inip, sorunlarıyla tanıştığı bu süreci, Stepançikovo Köyü ve Sakinleri, Amcanın Rüyası (Dyadyuşkin son, ), Ebedi Koca (Veçnıy muj, ) ve Uysal Bir Ruh (Krotkaya, ) adlı uzun öykülerinde ana konu olarak ele aldığını belirtmek mümkündür. Yazar, bu eserlerinde yoğun olarak taşra yaşamının ezen ve ezilen insanlarına yönelir. Toplumda ezen kesimin giderek arttığını, bunun Rusya nın kaderini olumsuz yönde etkileyeceğini satırlar arasında okuyucuya hissettirir. Stepançikovo Köyü ve Sakinleri nde Foma Fomiç Opiskin, Amcanın Rüyası nda Marya Aleksandrovna ve Mozgliyakov, Ebedi Koca da Velçaninov, Uysal Bir Ruh ta yoksul insanların eşyalarını para karşılığında rehin alan isimsiz kahraman. Yazarın uzun öykülerinde hem ezen hem de ezilen kesimi yansıtması, dünyada her şeyin zıddıyla var olduğu düşüncesinden de kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda Dostoyevski nin uzun öykülerinde her zaman ikilik vardır, iyilik ve kötülük arasında bir mücadele söz konusudur. Sürgün sonrası uzun öykülerinde de ezilen kesimin mücadelesi ön plandadır. İyi yürekli toprak beyleri, uşaklar ve itaatkâr köylü kesimi bu mücadelenin neferleridir. Dostoyevski nin sürgün öncesi ve sonrası uzun öykü sanatının özünü insan ve insan psikolojisi konularının oluşturduğunu ifade edebiliriz. Yazar uzun öykülerinde, döneminin sorunlarını göz ardı etmeden, farklı özelliklere sahip ancak benzer sonları yaşayan insanların yaşamlarına ayna tutmuştur. Döneminin gerçeklerini eserlerinde bazen mizahi, bazen de fantastik ögeler kullanarak yansıtmaya çalışmıştır. Uzun öykülerindeki eksiklikleri mektuplarında dile getiren yazarın yarattığı tiplere de, tezimizin ikinci bölümünün alt başlıklarında değinilecektir. 19 Gassiyeva, V.Z. (). Poetika Dostoyevskogo naçala h godov. a.g.e.,

56 46

57 47 2. BÖLÜM F. M. DOSTOYEVSKİ NİN UZUN ÖYKÜLERİNDE TİPLER Petersburg İnsanı Petersburg şehri, yılında insanların canları pahasına verdikleri bir mücadelenin sonucunda bataklık üzerine inşa edilmiştir. Çar I. Petro, Petersburg un Moskova ya değil, taş binalar yaparak Batı Avrupa ülkelerine özellikle de Amsterdam a benzemesini istemiştir. Çar I. Petro, bu yeni şehrin hayalindeki gibi yapılması için halkı hem maddi hem de manevi açıdan sömürmüştür. 1 Çar I. Petro nun tasarladığı bu şehrin yapımı, Rusya nın her köşesinden zorla ve kötü koşullar altında getirtilen pek çok işçinin hayatına mal olmuştur. 2 Bu da, pek çok ailenin dağılmasına, çocukların öksüz ve yetim kalmasına neden olmuştur. Hayatta kalan işçiler ise, iş göremez duruma gelene kadar çalıştırılmışlardır. İnşaatın yapım aşamasında süreleri dolana kadar çalıştırılan ve bitkin düşen işçilerin ormana ağaç kesmeye gönderilmeleri bu durumu yansıtmaktadır. Bu şekilde, sözde vardiyalı olarak çalıştırılan işçilerin gücünden sonuna kadar faydalanılmıştır. 3 Yeni başkentin yapımındaki masrafların büyük çoğunluğu da halktan temin edilmiştir. Öyle ki insanların tüm birikimleri, hatta günlük kazançları bile ellerinden alınmıştır. Hem evin geçimini sağlayan erkeklerini bu şehrin yapımında çalışmaya gönderen hem de zar zor kazandıkları paraları ve geçimlerini sağladıkları hayvanları devlete vermek zorunda kalan halk, büsbütün ölüme terk edilmiştir. Petersburg şehrinin yapımına gönderecek işçisi kalmayan valilikler ise para ödemek durumunda kalmışlardır. En küçük itirazda, halka ağır cezalar uygulanmıştır. Kötü koşullar altında çalışan işçiler, ücretleri ve beslenmeleri konusunda yaşadıkları sıkıntıların yanı sıra ikinci sınıf insan muamelesi görmüşlerdir. Yabancı ülkelerden getirtilen ustalar, daha yüksek ücretlerle ve iyi 1 Luppov, S.P. (). İstoriya stroitelstva Peterburga v pervoy çetverti XVIII veka, Moskova: Akademi Nauk SSSR, a.g.e., a.g.e.,

58 48 koşullarda çalıştırılmıştır. Ancak Rus ustalar için aynı koşullar sağlanmamış, aksine karın tokluğuna çalıştırılmışlardır. 4 Pek çok insanın ölümüne sebep olan Petersburg şehri, Rusya dan farklı, yabancı bir şehir görünümüne ve Avrupa-Amerika kolonisine benzer bir yapıya sahiptir. 5 Ayrıca Dekabrist ayaklanmasının bastırılmasıyla toplum tarafından esaret şehri olarak algılanmıştır. 6 Bu esaret şehri, Dostoyevski nin sanatının yanı sıra yaşamının da odak noktasını oluşturmuştur. Yazarın kendi varlığının ve ıstırap verici kaderinin nedenlerinden biri olmuştur. 7 Öyle ki, Dostoyevski için Petersburg, adeta kişileştirilmiş, nefes alan ve insan gibi tepki gösterebilen gerçek bir kahramana dönüşmüştür: 8 Petersburg kızgın ve öfkeli bir biçimde ayağa kalktı. ( ) Acaba rahat uyuyamadı mı? Üşüttü de nezle mi oldu? Küçük bir çocuk gibi akşamdan elindeki tüm parasını mı kaybetti? Şehir esniyor, sıkılıyor, nöbet geçiriyor ve grip oluyor, diğer yönden bu, görkemli bir şehirdir, içinde ilginç bir toplumsal yaşam sürmektedir 9 Dostoyevski, canlı bir varlığa dönüştürdüğü Petersburg şehriyle, hem yaşamı tatmış hem düşünceye dalmış hem de ıstırap çekmiştir. Bir yönden nefret ederken, diğer yönden büyük bir sevgiyle bu şehre bağlanmıştır. 10 Ağabeyi Mihail e yazdığı mektuplar yazarın bu şehre olan ikili bakış açısını yansıtmaktadır. Dostoyevski, 30 Eylül tarihinde şunları yazar: Cehennemde gibiyim. İşte sana açıklıyorum! İstifa ettim. Çünkü Çünkü yemin ederim, görevimi yapamıyordum. En iyi anlar boşu boşuna yitirilince yaşam 4 a.g.e., Antsiferov, N.P. (). Problemı urbanizma v russkoy hudojestvennoy literature: Opıt postroyeniya obraza goroda-peterburga Dostoyevskogo- na osnove analiza literaturnıh traditsiy. Moskova: İMLİ im. A.M. Gorkogo PAH, a.g.e., a.g.e., Sin Mi He. (). Belıye noçi: Tema meçtatelstva i tip meçtatelya v rannem tvorçestve funduszeue.infoevskogo, Dissertatsiya na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk, Peterburgskiy gosudarstvennıy universitet, İnternet: Dostoyevski, F.M. Peterburgskaya letopis. Web: adresinden 12 Aralık tarihinde alınmıştır. 10 Antsiferov, N.P. (). a.g.e.,

59 49 çekilmez oluyor. ( ) Kısacası, işte en ağırı: Beni görevli olarak göndermek istediler. Yalvarırım söyle bana, Petersburg dan vazgeçebilir miyim ben? 11 7 Kasım tarihinde yazdığı mektupta ise vazgeçemediği Petersburg şehrinde yaşamanın cehennemden farksız olduğunu dile getirmektedir: İtalya ya gezmek için değil, iyileşmek için gidiyorum. Petersburg benim için cehennemden farksız. Burada yaşamak o kadar güç, o kadar zor ki. 12 Dostoyevski, Yeraltından Notlar (Zapiski iz podpolya, ) adlı eserinde dünyadaki en soyut ve kasvetli şehir olarak tanımladığı Petersburg u pek çok eserinde yansıtmıştır. 13 Çar I. Petro reformlarına karşı duyduğu olumsuz hisleri, bu esaret şehiri aracılığıyla dışa vurmuştur. Dostoyevski, getirdiği reform ve yeniliklerle Çar I. Petro nun Rus halkındaki Ortodoks inancını baltaladığını, 14 Çarın uygulamaları sonucunda sıradan halk ve entelektüel sınıf şeklinde bir ayrımın gerçekleştiğini, reformların halkı yükseltmekten çok aşağıya çektiğini, hatta toplumun alt kesiminin reformları uygulama konusunda başarılı olamadığını ifade etmiştir. 15 Yazar eserlerinde, bu şehirdeki yoğun yaşamdan, kendi korkularından ve yaşam tarzından da bahsetmiştir. Bu nedenle Dostoyevski nin eserleri, hem Petersburg şehrinin haritası hem de yazarın biyografisi niteliğindedir. Pek çok eseri bu şehirle doğrudan bağlantılıdır. Dostoyevski, Öteki (Dvoynik,), Bay Proharçin (Gospodin Proharçin,), Dokuz Mektupta Roman (Roman v devyati pismah, ), Ev Sahibesi (Hozyayka, ), Namuslu Bir Hırsız (Çestnıy vor, ), Beyaz Geceler (Belıye noçi, ), Kıskanç Koca (Revnıy muj, ), Bir Yufka Yürekli (Slaboye serdtse, ), Netoçka Nezvanova (), Kötü Bir Fıkra (Skvernıy anektot, ), Yeraltından Notlar (Zapiski iz podpolya, ), Timsah (Krokodil, ), Ebedi Koca (Veçnıy muj, ), Bobok (), Uysal Bir Ruh (Krotkaya, ) gibi öykü ve uzun öykülerinde, ayrıca İnsancıklar (Bednıye lyudi, ), Ezilmiş ve Aşağılanmışlar (Unijennıye i oskorblennıye, ), Suç ve Ceza 11 İnternet: Dostoyevski, F.M. (). Sobraniye soçineniy v piyatnatsati tomah. Peterburg: Nauka,15, Web: adresinden 01 Haziran tarihinde alınmıştır. 12 İnternet: Dostoyevski, F.M. Pismo bratu M.M. Dostoyevskomu v 7 oktyabre godu. Web: adresinden 12 Aralık tarihinde alınmıştır. 13 Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya. Peterburg,: Lenizdat, Belov, S.V. (). Peterburg Dostoyevskogo. Peterburg: Aleteyya, a.g.e.,

60 50 (Prestupleniye i nakazaniye, ), Budala (İdiot, ), Delikanlı (Podrostok, ) adlı romanlarında Petersburg şehrini ele almıştır. 16 Neden bilmiyorum ama Petersburg benim için bir gizemdir 17 ifadesinden de anlaşılacağı üzere Dostoyevski, eserlerinde bu görkemli şehrin gizemini çözmeye çalışmıştır. 18 Ancak Dostoyevski nin kahramanları, bu görkemli Petersburg yaşamının insanları değildir. 19 Genellikle tüccarlar, küçük rütbeli memurlar, düşmüş kadınlar, polisler, öğrenciler, kadın tezgâhtarlar, kâtipler, işsizler, dahiler, askerler, subaylar, askerlik yapmak üzere şehire gelen genç köylüler gibi toplumun önemsiz ve silik kişiliğe sahip insanlarıdır. Dostoyevski, toplumun alt kesiminden olan bu insanları, Petersburg şehrinin farklı bölgelerine göndererek onların yaşamlarını ve kişiliklerini incelemiştir. 20 Bu inceleme, yazarın eserlerinde Petersburg insanını ortaya çıkarmıştır. Petersburg insanınınen dikkat çeken özelliği onun, yalan ve rüya şehrinde nerede yaşadığını bilemeyecek ve kendi adresini unutacak kadar şüpheli bir yapıya sahip olmasıdır. Beyaz Geceler (Belıye noçi, ) adlı eserin başkahramanının bu şüpheli kişiliğine ilişkin sözleri dikkat çekmektedir: Şimdi onu durdurmayı deneyiniz, ona birden sorunuz: Şimdi nerede duruyor? Hangi sokaklardan geçti? Muhtemelen o, hiçbir şeyi, nereden geçtiğini ya da şimdi nerede durduğunu anımsamıyordu. 21 Попробуйте остановить его теперь, спросите его вдруг: где он теперь стоит, по каким улицам шел? он наверно бы ничего не припомнил, ни того, где ходил, ни того, где стоял теперь Petersburg insanının bu şüpheciliği, yaşadığı ortamın ona sunduğu ilk tehlikedir. Çünkü şehrin tüm batakhaneleri, meyhaneleri, mahzenleri, ücra köşeleri Petersburg insanının yaşadığı ve bulunduğu yerlerdir Antsiferov, N.P. (). a.g.e., İnternet: Dostoyevski, F.M. Peterburgskiye snovideniya v stihah i v proze. Web: adresinden 12 Aralık tarihinde alınmıştır. 18 Antsiferov, N.P. (). a.g.e., a.g.e., Belov, S.V. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi, Moskova: Ripol-klassik,

61 51 Kasvetli günleri ve loş beyaz geceleriyle hayali bir görünüme sahip olan Petersburg şehrinin kapitalist yapısı, kişi-toplum ve düzen arasındaki mücadeleyi arttırmaktadır. Bu kapitalist düzen, kişilerin hem ahlaki hem de fiziki yönden yok olmalarının nedenlerinden biridir. Bu kişilerin çoğu kendi haklarını savunamayacak, amirlerinden korkan ve mutlu olmaya haklarının olmadığını düşünen yufka yürekli insanlardan oluşmaktadır. Öteki (Dvoynik, ) adlı eserin başkahramanı Bay Golyadkin in sokakta karşılaştığı amiri Andrey Filippoviç ten nasıl korktuğunu ve selam dahi vermekten çekindiğini yansıtan şu satırlar bu yufka yürekli, önemsiz insanların durumuna dikkat çekmektedir: Bay Golyadkin, Andrey Filippoviç in onu kesinlikle tanıdığını, gözlerinin içine baktığını ve saklanmanın hiç mümkün olmadığını gördükten sonra kulaklarına kadar kıpkırmızı kesildi. Selam versem mi? Vermesem mi? Seslensem mi? Seslenmesem mi? İtiraf etsem mi? Etmesem mi? -Ben değil de farklı biri, bana hayret edilecek derecede benzeyen biriymiş gibi mi davranmalıyım ya da görmezlikten mi gelsem?- diye tarif edilmez bir hüzünle düşündü kahramanımız. Bay Golyadkin, Andrey Filippoviç in önünde şapkasını çıkartıp ve gözlerini ayırmadan -aslında ben değil, ben değil işte, -diye konuşuyordu. 23 Господин Голядкин, видя, что Андрей Филиппович узнал его совершенно, что глядит во все глаза и что спрятаться никак невозможно, покраснел до ушей. "Поклониться иль нет? Отозваться иль нет? Признаться иль нет? думал в неописанной тоске наш герой, или прикинуться, что не я, а что кто-то другой, разительно схожий со мною, и смотреть как ни в чем не бывало? Именно не я, не я, да и только! - говорил господин Голядкин, снимая шляпу пред Андреем Филипповичем и не сводя с него глаз. Golyadkin in bu çekingen ve korkak tutumu, dönemin ast-üst ilişkisindeki mesafeyi vurgulamaktadır. İnsanlar, amirleriyle sokakta bile karşılaşmanın, hatta konuşmanın kendi zararlarına olacağını düşünmektedirler. 22 Belov, S.V. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Dvoynik: Povesti i rasskazı godı, T.2, Leningrad: Nauka,

62 52 Bir Yufka Yürekli (Slaboye serdtse, ) adlı eserin kahramanı Vasya nın sevdiği kızla nişanlanmasının ardından hissettikleri de, Petersburg insanının mutluluğa layık olmadığını düşündüğünü, hatta bu duyguyla sarsıldığını yansıtmaktadır: Vasya, vicdanı karşısında kendini suçlu hisseder, Vasya mutluluktan ezilip ve sarsıldığı için kaderine karşı nankörlük ettiğini hisseder ve kendisini ona layık görmez 24 ( ) Bu mutluluğa layık değilim! Duyuyorum ve bunu hissediyorum. - Ne yaptım ben böyle? Söyle bana! Bak, ne kadar insan, ne kadar gözyaşı, ne kadar acı, bayramsız ne kadar gündelik hayat var! Ya ben! Onun gibi bir kız beni seviyor, beni. ( ) Ben aşağı tabakadan doğdum 25 Вася чувствует себя виноватым сам пред собою, чувствует себя неблагодарным к судьбе, что Вася подавлен, потрясен счастием и считает себя его недостойным () Я недостоин этого счастия! Я слышу, я чувствую это. - что я сделал такое, скажи мне! Посмотри, сколько людей, сколько слез, сколько горя, сколько будничной жизни без праздника! А я! меня любит такая девушка, меня( ) Я родился из низкого звания Vasya nın kendisini değersiz hissetmesinde ve güzel şeylerin onun yaşamına uğramayacağını düşünmesinde toplumsal sınıf farkı etkilidir. Çünkü toplum içindeki sınıfsal farkların yoğun olduğu bu şehir yaşamında, sıradan halk silik topluluklar haline dönüşmektedir. Yaşamın her alanında aşağılanmak ve küçük düşürülmek istemeyen Petersburg insanı da, kendi köşesine çekilerek içindeki benliğini ve onurunu korumaya çalışmaktadır. Öteki adlı eserin kahramanı Bay Golyadkin in, ikizi tarafından küçük düşürüleceğini hissettiği anda belirttikleri, onun kendisiyle olan benlik savaşını yansıtmaktadır: Kendisini incitmelerine, dahası bir paçavra gibi kendisinin ezilmesine asla razı olamazdı, bunun tamamıyla ahlakı bozuk bir insana yapılmasına razı olunurdu ancak ( ) Belki de eğer birisi, 24 Dostoyevski, F.M. (). Slaboye serdtse: Povesti i rasskazı godı, T.2, Leningrad: Nauka, a.g.e.,

63 53 başka birini, örneğin Bay Golyadkin i kesinlikle paçavraya çevirmek isteseydi, çevirebilirdi, karşı çıkılmaksızın ve ceza almaksızın çevirirdi, Golyadkin değil, bir paçavra çıkardı,- öyle alçak ve pis bir paçavra çıkardı, ama basit bir paçavra olmazdı, gururlu, coşkulu ve duygulu bir paçavra olurdu 26 Позволить обидеть себя он никак не мог согласиться, а тем более дозволить себя затереть, как ветошку, и, наконец, дозволить это совсем развращенному человеку. ( ) Может быть, если б кто захотел, если б уж кому, например, вот так непременно захотелось обратить в ветошку господина Голядкина, то и обратил бы, обратил бы без сопротивления и безнаказанно, и вышла бы ветошка, а не Голядкин, - так, подлая, грязная бы вышла ветошка, но ветошка-то эта была бы не простая, ветошка эта была бы с амбицией, ветошка-то эта была бы с одушевлением и чувствами Golyadkin verdiği mücadelede, toplum önündeki değersizliğini paçavra sözcüğüyle yansıtmaya çalışır. Ancak küçük düşürüleceği anda bile gururundan ödün vermez. Bu alçalmayı belki de kabullenmek durumunda kalan, konforlu ve saygın bir yaşamı ancak hayallerinde canlandırabilen Petersburg insanı, varlığını ezen gerçek dünyadan uzaklaşmaya çalışmaktadır. Bu yalnızlık ve geri çekilmişlik toplumsal düzende ahlaki, manevi hatta ailevi özün oluşmasını engellemektedir. Netoçka Nezvanova () adlı eserde küçük Netoçka nın sıcak bir yuva hayalinin sonuçsuz kalması, anne ve babasının ölümüyle başlayan yaşamı bu durumu açıklamaktadır. Şehir hayatı içinde ezilen bu çocuklar hakkında Dostoyevski şunları belirtmiştir: Çocuklar varlıklarıyla bizlerin ruhlarındaki insanlığı uyandırmaktadır. Büyük şehir, çocukların düşmanıdır. 27 Bu şehrin atmosferinde kendi gerçeğinden şüphelenen, mutluluğa alışkın olmayan ve manevi değerlerini kaybeden Petersburg insanı, sıradan bir hayalpereste dönüşmektedir. Ancak bu kahramanların hayalleri soyut ve ütopiktir. Beyaz Geceler in kadın kahramanı Nastenka nın hayali, Petersburg insanının hayalperest yönüne dikkat çekmektedir: 26 Dostoyevski, F.M. (). Dvoynik. a.g.e., Antsiferov, N.P. (). a.g.e.,

64 54 Ben kendim bir hayalperestim! Başka bir sefer ninenin yanında oturuyorsun ve aklına hiçbir şey gelmez. Böylece hayal kurmaya başlıyorsun, şöyle böyle düşünüyorsun -sonunda düpedüz bir Çin prensiyle evleniyorum 28 Я сама мечтатель! Иной раз сидишь подле бабушки и чего-чего в голову не войдет. Ну, вот и начнешь мечтать, да так раздумаешься ну, просто за китайского принца выхожу Çin prensiyle evleneceğini düşünecek kadar hayal dünyaları geniş olan bu kahramanlar, karar verme yetilerini kaybetmişlerdir. Ne yapacaklarını ya da ne düşüneceklerini bilemezler. 29 Gerçek yaşamdan uzaklaşarak hayal dünyasında daha çok zaman geçirirler. Beyaz Geceler in başkahramanının anlattıkları, onun hayal dünyasına olan serüvenini yansıtmaktadır: Hayali yeniden canlanıyordu, tekrar yeni bir dünya açılıyordu, önünde yeni, büyüleyici bir yaşam parlıyordu ( ) Önündeki öyle sihirli ve coşkun tablodaki öyle büyüleyici, öyle tuhaf, uçsuz bucaksız oluşan büyülü hayallere bakınız( ) Şu çeşit çeşit maceralara, şu coşkun hayallerin sonsuzluğuna bakınız. Belki de onun neyi hayal ettiğini soracaksınız? Her şeyi ( ) O, her zaman onunla olduğu için, doygunluğa ulaştığı için, kendi hayatının kurucusu olduğu ve yaşamını her saat yeni bir isteğine göre oluşturduğu için arzunun üstündedir. 30 Воображение его снова настроено, возбуждено и вдруг опять новый мир, новая, очаровательная жизнь блеснула перед ним ( ) Посмотрите на эти волшебные призраки, которые так очаровательно, так прихотливо, так безбрежно и широко слагаются перед ним в такой волшебной, одушевленной картине ( ) Посмотрите, какие разнообразные приключения, какой бесконечный рой Восторженных грез. Вы спросите, может быть, о чем он мечтает? да обо всем ( ) он выше желаний, потому что с ним всё, потому что он пресыщен, потому что он сам художник своей жизни и творит ее себе каждый час по новому произволу. 28 Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi. a.g.e., Belov, S.V. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi. a.g.e.,

65 55 Her arzunun üstünde olan ve büyüleyici bir dünyanın kapılarını aralayan hayaller, Petersburg insanının asosyalleşmesine ve yalnız bir gezgine dönüşmesine neden olmaktadır. Öyle ki Petersburg insanı, sokaklarda dolaşarak üzerindeki bu hayalden kurtulmaya çalışmaktadır. Tek başına yapılan bu gezilerin, Petersburg insanının yalnızlığını ve çaresizliğini gösterdiğini de belirtebiliriz: (Gelip geçenler) Onlar, kuşkusuz, beni tanımazlar ama ben onları tanırım. Onları yakından tanırım; onların neredeyse görünüşlerini ezberledim - mutlu olduklarında hayranlıkla onlara bakarım, somurttuklarında içim sıkılır. 31 Они, конечно, не знают меня, да я-то их знаю. Я коротко их знаю; я почти изучил их физиономии и любуюсь на них, когда они веселы, и хандрю, когда они затуманятся. Tanımadığı insanların ruh hallerine göre sevinen ya da üzülen, kimsesi olmayan Petersburg insanı, toplumdan soyutlanmışlığın ve şehrin içinde bulunduğu yabancılaşmanın bir göstergesidir. İnsanların birbirlerinden uzaklaştığı, mekanik bir yaşamın hüküm sürdüğü Petersburg şehrinde, kahramanın tek ümidi artık tamamen hayalleri olur. Petersburg insanı, kendi hayal dünyasında iken gerçek yaşam akıp gitmektedir. O ise, bu gerçek dünyanın dışında kalmaktadır. Dikkatli bir şekilde etrafındaki insanları incelemektedir. Ancak insanlar da içinde bulunduğu dünya gibi ona yabancıdır. 32 Ev Sahibesi (Hozyayka, ) adlı eserin başkahramanı Ordınov un düşünceleri, onun hem dünyaya hem de insanlara olan yabancılığını yansıtmaktadır: Burada her şey daha hızlı ilerliyordu; nabzı güçlü ve hızlıydı, yalnızlıktan ezilmiş, sadece yoğun ve coşkun bir faaliyetle gelişmiş ve yükselmiş zihni, şimdi hızlı, sakin ve korkusuzca çalışıyordu. Üstelik önceden bildiği, daha doğrusu tam olarak bir ressamın içgüdüsüyle sezdiği onun için yabancı olan bu yaşama, bir şekilde kendisini dâhil etmek için bilinçsizce bir istek duyuyordu. ( ) Önünden geçen insanları daha dikkatli 31 a.g.e., Antsiferov, N.P. (). a.g.e.,

66 56 incelemeye başladı; ama insanlar yabancı, kaygılı ve düşünceliydiler 33 Здесь всё шло скорее; пульс его был полон и быстр, ум, подавленный одиночеством, изощряемый и возвышаемый лишь напряженною, экзальтированной деятельностью, работал теперь скоро, покойно и смело. К тому же ему как-то бессознательно хотелось втеснить как-нибудь и себя в эту для него чуждую жизнь, которую он доселе знал или, лучше сказать, только верно предчувствовал инстинктом художника. ( ) Он внимательнее вглядывался в людей, мимо него проходивших; но люди были чужие, озабоченные и задумчивые Gerçek dünya ile bağını kopardığının farkında olan Petersburg insanı, hayallerden kurtulup toplum düzenine ayak uydurmak istese de gerçekleştiremez. Öteki adlı eserin kahramanı Bay Golyadkin in, doktoru Krestyan İvanoviç e söyledikleri onun toplum düzenine ayak uyduramadığını yansıtmaktadır: Ben, Krestyan İvanoviç, sosyete gürültüsünü değil, huzuru seviyorum. Orada, onların yanında, diyorum ki yüksek sosyetede Krestyan İvanoviç, salon dansı yapabilmeniz gerekir Orada bunu rica ederler, ayrıca orada kelime oyunları da rica ederler İçten bir iltifat edebilmelisiniz Orada böyle şeyler rica ederler. Ben bunları öğrenmedim Krestyan İvanoviç, tüm bu kurnazlıkları öğrenmedim; vakit olmadı. Sade, gösterişsiz bir adamım ben, dikkat çekmeyen bir yapım var. 34 Я, Крестьян Иванович, люблю спокойствие, а не светский шум. Там у них, я говорю, в большом свете, Крестьян Иванович, нужно уметь паркеты лощить сапогами там это спрашивают-с, и каламбур тоже спрашивают комплимент раздушенный нужно уметь составлять-с вот что там спрашивают. А я этому не учился, Крестьян Иванович, - хитростям этим всем я не учился; некогда было. Я человек простой, незатейливый, и блеска наружного нет во мне. Yapısı gereği toplum düzenine ayak uyduramadığını belirten Petersburg insanı, bu şehirin baskıcı atmosferinde daha çok ezilir ve çoğunlukla zamansız 33 Dostoyevski, F.M. (). Hozyayka: Povesti i rasskazı godı, T.2, Leningrad: Nauka, Dostoyevski, F.M. (). Dvoynik. a.g.e.,

67 57 ölümler yaşamaya mahkûm olur. 35 Bu ölüm, aslında kahramanın yabancısı olduğu dünyadan kurtuluşudur. Bazen ölümle sonuçlanmayan kurtuluş, kahramanın akli dengesini yitirmesiyle gerçekleşmektedir. Görkemi ve güzelliğiyle dikkat çeken Petersburg şehri, dış görünüşünün aksine bir bataklık gibi insanları yuttuğu belirtilebilir. Yine kahramanın akli dengesini yitirmesiyle sonuçlanan Bir Yufka Yürekli adlı eserinde Arkadiy, arkadaşı Vasya nın korkunç akıbetini Neva Nehri kenarında Petersburg un bu gerçek yüzünü gördüğünde anlar. Bu dakikalarda, şehrin Vasya gibi küçük insanları ezdiğini hisseder: Zayıf veya güçlü olmak üzere tüm kiracıları, tüm ev sahipleri, yoksulların yuvaları veya altın kaplama saraylarıyla - bu güçlü dünyaların hazzıyla, bütün bu dünya, bu alacakaranlıkta, fantastik, sihirli bir hayale, vakti geldiğinde hemen yok olan ve koyu mavi gökte hafif bir buhar gibi buğulaşan rüyaya benziyordu. ( ) Bütün bu endişeyi ancak şimdi anlamıştı ve kendi mutluluğuna katlanamayan zavallı Vasya nın neden aklını yitirdiğini öğrenmişti. 36 Казалось, наконец, что весь этот мир, со всеми жильцами его, сильными и слабыми, со всеми жилищами их, приютами нищих или раззолоченными палатами -отрадой сильных мира сего, в этот сумеречный час походит на фантастическую, волшебную грезу, на сон, который в свою очередь тотчас исчезнет и искурится паром к темно-синему небу.( ) Он как будто только теперь понял всю эту тревогу и узнал, отчего сошел с ума его бедный, не вынесший своего счастия Вася. Petersburg insanı, özgüven problemini ve varlığının değersizliğini bir maskenin ardına sığınarak saklamaktadır. Maskelenmiş kişiliğin en iyi örneğini Yeraltından Notlar (Zapiski iz podpolya, ) adlı eserde görmek mümkündür. Bu eserin kahramanı, hoşlandığı kızın evine gelmesinden korkmaktadır. Çünkü daha önce anlattığı tüm soylu özelliklerinin yok olacağını bilmektedir. Bu sahneyi hayalinde canlandıran kahramanın belirttikleri onun durumunu açıklamaktadır: 35 Figes, O. (). Nataşa nın Dansı: Rusya nın Kültürel Tarihi. (Çev. Figen Dereli). İstanbul: İnkılâp Kitapevi, Dostoyevski, F.M. (). Slaboye serdtse. a.g.e.,

68 58 Bense elbette alışkanlığım gereği korkacağım, onun önünde tıpış tıpış yürümeye başlayacağım, sabahlığımın eteklerini kapatmaya, gülmeye başlayacağım, yalan söylemeye başlayacağım. Ne kadar iğrenç! Ama burada asıl daha aşağılık ve iğrenç olan bir şey var! Evet, daha aşağılık! Evet yine, yine o onursuzluk, yalancılık maskesini takmak! 37 А я уж, разумеется, по обычаю, струшу, семенить перед ней начну, закрываться полами халата, улыбаться начну, лгать начну. У, скверность! Тут есть что-то главнее, гаже, подлее! да, подлее! И опять, опять надевать эту бесчестную лживую маску! Petersburg şehri, Dostoyevski nin sanatının her aşamasında farklı özellikte insanlar barındırmaktadır. Yazarın erken dönem sanatında Petersburg insanı sıradan, şüpheci ve hayalperesttir. İleri dönem sanatında ise yeraltı insanı na dönüşmüştür. Hayal dünyasının yerini alan yeraltı yaşamı, nefes almaya dahi katlanamayan, etrafında gelişen olaylar üzerinde hâkimiyet kuramayan ve insanlarla iletişim kurmaya çekinen insanları doğurmuştur. Kendi yeraltı dünyalarında, kimsenin rahatsız etmediği bir yaşamı arzulamaktadırlar. Bir yandan özgüven problemi yaşayan, bir yandan da bu eksikliği çevresinden saklamaya çalışan Petersburg insanı, kendi dünyasında rahatsız edilmek istemeyen, bencil bir yaratığa dönüşmektedir. Bu nedenle ezilen ve aşağılanan insanlara karşı merhametsiz bir şehir olan Petersburg da ancak güçlü ve toplum düzenine ayak uydurabilen insanlar yaşayabilmektir. Yine de yalancı, hilekâr, rüşvetçi ve ikiyüzlü insanların barınabildiği bu şehirde dürüst insanlara yer yoktur. Ünlü eleştirmen V. Belinski nin de ifade ettiği gibi eylem, çağımızın parolası ve sloganıdır. Bu çağ, güçsüz, yeraltı insanlarına tahammül edemeyen bir çağdır. Yalnızca güçlü ve sağlam insanları bünyesinde barındırmaktadır. 38 Güçsüz olanlar ise, yaşam karşısında farklı pozisyonlara sığınmaktadır. Petersburg şehrinin hayali görünümünde ezilen bu insanlar, benliklerini kaybederek bir hayalperest e, yeraltı insanı na, öteki ben e ve tanrıtanımaz gibi bencil yaratıklara dönüşmektedirler. Şehrin farklı yönlerini resmeden yazar, bu şehrin farklı tipteki insanlarına yönelmiştir. Hayalperest de, bu insan tiplerinden biridir. Şehrin yapaylığı ve 37 Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya.. a.g.e., Saruhan, E. (). Dostoyevski v Peterburge, Leningrad: Lenizdat,

69 59 fantastik özelliği, bir insanın karakterinde hayalperestliğin oluşmasına zemin hazırlamaktadır.

70 Hayalperest Tipi Çar I. Petro öncesi dönemin toplumsal sorunları, insanların gerçeklerden uzaklaşıp hayallere sürüklenmesinin en önemli nedenlerinden biridir. Bu sorunlar sonucunda, hayalperest olarak nitelendirebileceğimiz insanlar ortaya çıkmıştır. Hayalperest tipinin ortaya çıkışında, ayrıca Rus toplumsal yaşamında ortak çıkarların göz ardı edilmesi, farklı katmanlara ayrılan halkın bir düzlemde birleşememesi ve insanların kendi ben lerini gerçek yaşama dâhil edememelerinin de etkili olduğu belirtilebilir. Günlük yaşamda etkin hale gelen bu tip, edebiyatta da varlığını hissettirmiştir. İnsanın kişiliğini ve dürtülerini yok eden hayalperest tipi, ilk olarak doğalcı ekol yazarları tarafından ele alınmıştır. F.M. Dostoyevski de doğalcı ekolün etkisiyle bu tipi işlemiştir. Dostoyevski, Gogol ün ve doğalcı ekolün ilkeleri doğrultusunda ilk eserlerini vermiştir. Ayrıca İnsancıklar (Bednıye lyudi, ) ve Öteki (Dvoynik, ) adlı eserlerinden sonra sanatında yeni bir tip yaratma isteği duymuştur. Dostoyevski hayalperest tipini oluştururken, Gogol ün Korkunç İntikam (Straşnaya mest, ) ve Neva Caddesi (Nevskiy prospekt, ) adlı öykülerinden, Lermontov un Kont V de Müzikal Gece (U graf V. muzıkalnıy veçer, ), Maykov un İki Kader (Dve sudbı, ) adlı eserlerinden de etkilenmiştir. Ayrıca romantik yazarların hayal kırıklığına düşkünlüklerinden ve dönemin önemli konularından olan gereksiz insan dan da faydalanmıştır. 1 Çağdaşlarının fikir dünyasından etkilenen Dostoyevski, doğalcı ekolde öznelliğini kaybeden ve hazır bir nesneye dönüşen hayalperest tipine karşı çıkarak tip e değil, insan, kişilik ve bireycilik kavramlarına önem vermiştir. Bu tip, entelektüel açıdan daha bağımsız ve çağın felsefe anlayışı açısından daha aktif bir hayalperest tipi olarak ortaya çıkmıştır. Hayal, farklı bir dünyaya açılan köprü niteliğine bürünmüştür. 2 1 İnternet: Nazirov, R.G. Tvorçeskiye printsipı Dostoyevskogo:evolutsiya geroya v rannem tvorçestve Dostoyevskogo, Web: adresinden 12 Eylül tarihinde alınmıştır. 2 Kosyakov, S.A. (). Meçtatel i yego transformatsii v tvorçestve Dostoyevskogo, Dissertatsiya na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk, Voronej,

71 61 Dostoyevski, yeni bir biçim verdiği hayalperest tipini şu şekilde tasvir etmiştir: Hayalperestin ne olduğunu biliyor musunuz, beyler? Bu, Petersburg kâbusu, bir günah örneği, tüm dizginsiz dehşetler, felaketler, zorluklar ve çözülmelerle, sessiz, gizemli, iç karartıcı, tuhaf bir trajedidir. 3 Dostoyevski nin Petersburg kâbusu olarak tasvir ettiği hayalperest, yazarın sanatının her döneminde farklı özelliklerde ortaya çıkmaktadır. 4 Yazarın sanatının yılları arasında ideolog-hayalperest (Öteki, Ev Sahibesi, Bir Yufka Yürekli, Beyaz Geceler), yılında akıllı-egoist hayalperest (Netoçka Nezvanova) ve yılları arasında da yaşamdan aldığı darbelerle küskün hayalperest (Yeraltından Notlar, Uysal Bir Ruh) olarak gelişim göstermiştir. 5 Dostoyevski nin sanatında üç aşamada gelişim gösteren hayalperest tipinin ilk etabında ideolog-hayalperest bulunmaktadır. Yazarın erken dönem sanatının ürünü olan ideolog-hayalperest lerin hepsi birbirine benzemektedir ve yalnızdırlar. 6 Gerçek yaşamdan uzaklaşmışlardır. Ev Sahibesi (Hozyayka, ) adlı eserin hayalperesti Ordınov un yaşamı bu yalnızlığı yansıtmaktadır: Bir manastıra kapanmış gibiydi ve sanki dünyadan uzaklaşmıştıi. İki yıl sonra tamamıyla yabanileşmişti. 7 Он как будто заперся в монастырь, как будто отрешился от света. Через два года он одичал совершенно. Gerçek yaşamdan uzaklaştığının farkında olmayan hayalperest, hayal dünyasından başka, farklı bir dünyanın varlığından da habersizdir. Bu yabancılaşma, kahramanın kendisini her şeyden soyutlayıp yalnızlığı tercih etmesinden kaynaklanmaktadır. Hayalperest, gerçek yaşamın daha çekici olduğunu fark ettiğinde ise yaşamında bir şeyleri düzeltmek için geç kalmıştır. Çünkü yıllar geçtikçe hayalperest, yaşama kabiliyetini kaybetmiştir ve her 3 a.g.e., Sin Mi He. (). Belıye noçi: Tema meçtatelstva i tip meçtatelya v rannem tvorçestve funduszeue.infoevskogo, Dissertatsiya na soiskaniye uçenoy stepeni kandidata filologiçeskih nauk, Peterburgskiy gosudarstvennıy universitet, Kosyakov, S.A. (). a.g.e., Sin Mi He. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Hozyayka: Povesti i rasskazı godı, T, Leningrad: Nauka,

72 62 eyleminde başarısızlığa uğramıştır. Beyaz Geceler (Belıye noçi, ) adlı eserin hayalperestinin sözleri, onun bir şeyleri gerçekleştirme kabiliyetinin ve gücünün olmadığını yansıtmaktadır: Böyle tuhaf düşünceler, böyle iç karartıcı duygular beni bunaltıyor, benim için henüz belirsiz olan böyle sorular kafama üşüşüyor, -fakat bunları çözecek ne bir kudret ne de bir istek var. Tüm bunları çözmek bana göre değil! 8 Меня теснят такие странные мысли, такие темные ощущения, такие еще неясные для меня вопросы толпятся в моей голове, - а как-то нет ни силы, ни хотения их разрешить. Не мне разрешить всё это! Hayalperestin yaşamındaki bu başarısızlık, onun felakete sürüklenmesine ve toplum tarafından dışlanmasına neden olmaktadır. Öteki (Dvoynik, ) adlı eserin kahramanı Bay Golyadkin in, kendi hayal dünyasından çıkıp topluma katılma girişimindeki başarısızlığı, en çok Klara Olsufyevna nın doğum günü kutlamasında ortaya çıkmaktadır. Bu kutlamaya davet edilmediği halde katılan ve tuhaf davranışlarda bulunan Bay Golyadkin, evin uşağı Gerasim tarafından salonun dışına çıkarılmak istenir. Bu olay karşısında Bay Golyadkin, durumunu düzeltmek ve bir yanlış anlaşılmanın olduğunu savunarak burada kalmak için mücadele eder: Hayır dostum, beni kimse çağırmıyor. Yanılıyorsun. Dahasını söyleyeyim, bugün, sabah beni inandırmaya çalışırken de yanılıyordun Beni inandırmaya cesaret ederken, çok eski zamanlardan beri velinimetim olan, bir yerde baba yerine koyduğum Olsufiy İvanoviç in, babalık yüreğinde coşkulu ve ailevi bir sevincin olduğu dakikada bana kapısının kapatılmasını buyurduğunu söylüyorum. 9 Нет, мой друг, меня никто не зовет. Ты ошибаешься. Скажу более, ты ошибался и утром сегодня, уверяя меня Oсмеливаясь уверять меня, говорю я, что Олсуфий Иванович, благодетель мой с незапамятных лет, заменивший мне в некотором смысле отца, закажет для меня дверь свою в минуту семейной и торжественнейшей радости для его сердца родительского. 8 Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi. Moskova: Ripol-klassik, Dostoyevski, F.M. (). Dvoynik: Povesti i rasskazı godı, T, Leningrad: Nauka,

73 63 Bu soyutlanmanın nedeni, sadece Bay Golyadkin in topluma ayak uyduramaması değil, toplumun da onu benimsememesidir. Dostoyevski nin erken dönem sanatında bir ideolojinin peşinden sürüklenen, hayalleri gerçekleşmeyen ve topluma ayak uyduramayan ideolog-hayalperest in yerine, kibirli, kendine güvenen, dehası ile övünen, akıllı ve egoist olan hayalperest gelmiştir. Akıllı-egoist, hayalperest tipinin ikinci aşamasını oluşturmaktadır. İdeolog-hayalperest in silik karakteri ve ürkek doğası, bu dönemde gururlu bir yapıya dönüşmüştür. Netoçka Nezvanova () adlı eserin hayalperesti Yefimov un bu özellikleri taşıdığını belirtmek mümkündür. Yefimov, sanatındaki başarısından o kadar emindir ki, Petersburg da onun kadar iyi keman çalabilen bir sanatçının olmadığını düşünmektedir. Fakir ve işsiz olsa da, arkadaşının bir eğlencede çalmasını teklif etmesi üzerine adeta sinirinden çıldırmıştır. Çünkü kendisini üstün bir sanatçı olarak görmektedir. Böyle önemsiz toplantılara katılmanın kendisini ve sanatını küçük düşüreceğini düşünmektedir. Arkadaşının daveti üzerine gösterdiği tepki, onun kibrinin ve gururunun bir göstergesidir: Diğer bir sefer B. bir eğlencede çalması için arkadaşa ihtiyaç duydu ve Yefimov u davet etti. Bu davet, Yefimov u öfkelendirdi. Yefimov, öfkeyle sokak kemancısı olmadığını, onun icrasından ve yeteneğinden hiçbir şey anlamayan alçak tüccarların karşısında çalarak soylu sanatı küçük düşüren B. gibi öyle alçalamayacağını açıkladı. 10 Другой раз Б. понадобился товарищ, чтоб играть на одной вечеринке, и он пригласил Ефимова. Это приглашение привело Ефимова в ярость. Он с запальчивостью объявил, что он не уличный скрипач и не будет так подл, как Б., чтоб унижать благородное искусство, играя перед подлыми ремесленниками, которые ничего не поймут в его игре и таланте. Dostoyevski nin erken dönem sanatının ideolog-hayalperest i yalnızlığı tercih ederken, akıllı-egoist hayalperest i toplumla iç içe yaşamaktadır. Sevgi 10 Dostoyevski, F.M. (). Netoçka Nezvanova. Moskova: Ripol klasik,

74 64 arayışında olan erken dönemin ideolog-hayalperest inin aksine, içinde egoist fikirlerin tohumlarını barındırmaktadır. Netoçka Nezvanova adlı eserin hayalperesti Yefimov, kendi çıkarı için evlatlığı küçük Netoçka yı bile kullanmaktadır. Bu egoist yapı, onların yaşamla mücadele etmelerini sağlamaktadır. Dostoyevski nin hayalperest tipinin son kuşağını oluşturan küskün hayalperest ise yaşam enerjisini kaybetmesi ve huysuzluğu açısından diğer hayalperestlerden ayrılmaktadır. Yeraltından Notlar adlı eserin hayalperestinin yeraltında geçen yaşamı, onun bu huysuzluğunu yansıtmaktadır: Örneğin, kaç kez sebepsiz yere bile bile gücendiğim olmuştur; sebepsiz yere gücendiğini ve tavır takındığını kendin de bilirsin, ancak kendini buna öyle kaptırırsın ki, sonunda gerçekten gücenirsin. 11 Сколько раз мне случалось ну, хоть, например, обижаться, так, не изза чего, нарочно; и ведь сам знаешь, бывало, что не из-за чего обиделся, напустил на себя, но до того себя доведешь, что под конец, право, и в самом деле обидишься. Küskün hayalperest, üstelik tam anlamıyla bir egoisttir ve inzivaya çekilmiştir. 12 Yeraltını mesken edinen hayalperestin sözlerinde bile bu egoistliği görebilmek mümkündür: Aslında ne lazım bana biliyor musun? Hepiniz yok olun! Hepsi bu! Bana huzur gerekli! Beni rahatsız etmemeleri için tüm dünyayı anında beş kapiğe satarım. Dünya mı yok olsun, yoksa ben çayımı içmeyeyim mi, diye sorsalar, her zaman çayımı içmek isterim, dünya yok olsun derim. 13 А на деле мне надо, знаешь чего: чтоб вы провалились, вот чего! Мне надо спокойствия. Да я за то, чтоб меня не беспокоили, весь свет сейчас же за копейку продам. Свету ли провалиться, или вот мне чаю не пить? Я скажу, что свету провалиться, а чтоб мне чай всегда пить. 11 Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya. Peterburg: Lenizdat, Kosyakov, S.A. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya. a.g.e.,

75 65 Dostoyevski nin erken dönem sanatında, hayalperestin hayalleri gerçek yaşama dönük değildir. Ancak ileri dönem sanatında kahramanın aktif bir şekilde yaşamı değiştirme isteği, hayal ve gerçeğin bir arada gelişmesini sağlamıştır. 14 Yeraltından Notlar ın hayalperestinin farklı bir dünya yaratma arzusu, onun hayal ile gerçek arasında kaldığını yansıtmaktadır: Bir şekilde yaşamak için kendi kendime serüvenler tasarlıyor ve bir yaşam uyduruyordum. 15 Сам себе приключения выдумывал и жизнь сочинял, чтоб хоть какнибудь да пожить. Yukarıdaki alıntıdan da anlaşılacağı üzere hayalperest, hayal dünyasına sığınarak farklı bir yaşamı arzulamaktadır. Ancak gerçek dünyayı ve bu dünyaya ait olmadığını bilmektedir. Uysal Bir Ruh (Krotkaya, ) adlı eserin hayalperestinin gerçek dünya ile ilgili sözleri, onun yaşamındaki donukluğa dikkat çekmektedir. Adeta hayalperestin yaşama küskünlüğü ve insanlara sitemi vurgulamaktadır: ( ) İnsanlar yeryüzünde yalnızdır,- işte felaket! ( ) Güneş doğuyor, - ona bakınız, güneş ölü değil mi? Her şey ölü ve her yerde ölüler var. Sadece insanlar yalnız ve çevrelerinde suskunluk var;- işte dünya! 16 ( ) Люди на земле одни - вот беда! ( ) Взойдет солнце и - посмотрите на него, разве оно не мертвец? Всё мертво, и всюду мертвецы. Одни только люди, а кругом них молчание - вот земля! Yazarın sanatının erken ve ileri dönemlerinde farklı özelliklere sahip olan hayalperest tiplerinin benzer noktaları da bulunmaktadır. Tuhaf davranışlar, hüzün, hayaller, toplumla girilen mücadele, yalnızlık, gelecek kaygısının benzer noktaları oluşturduğunu belirtmek mümkündür. Ayrıca şehir içerisinde dolaşma, doğa, gece, köşeler, kitap okumaya olan düşkünlük de bu kahramanların hayalperest yönünün ortaya çıkmasında etkilidir. 14 Kosyakov, S.A. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya. a.g.e., İnternet: Dostoyevski, F.M. Krotkaya. Web: adresinden 03 Eylül tarihinde alınmıştır.

76 66 Hayalperest kahramanların benzer özelliklerini ve onları hayale sürükleyen etmenleri açıklamak, bu tipi anlatmak konusunda faydalı olacaktır. Bu amaçla, ilk olarak hayalperestin tuhaf davranışlarını ele alacağız. Hayalperest sinirli, kolaylıkla incinen, gerçek yaşama ayak uyduramayan ve özellikle kadınlarla ilişkisinde çekingen bir insandır. Kişiliğindeki köklü zıtlıklar, hayalperestin gerçek yaşamda kendi ben ini ortaya çıkarmada ve koşullandırmadaki eksikliğiyle bağlantılıdır. Hayalperestin dış görünüşü, çoğu zaman dalgın, bakışlarında hüznün okunduğu, buruşuk yüzlü, kafası çeşitli düşüncelerle karışmış, iş yoğunluğundan yorulmuş bir insanı çağrıştırmaktadır. Hayalperestin bu değişken ruh halinin ve farklı kişiliğinin etkisini insanlarla ilişkilerinde de hissetmek mümkündür. Netoçka Nezvanova adlı eserin hayalperesti Yefimov, bazen insanların sohbet etmek için çağırdıkları, komik ve açık sözlü biri olarak kabul edilirken, bazen de alaycı tutumu ve geçimsizliği nedeniyle değersiz, sinirli, kaba bir insan olarak görülmektedir. Ev Sahibesi adlı eserin hayalperesti Ordınov un karakterinde ise bu tuhaflık, çocukluğundan kalan bir özellik olarak açıklanmaktadır: Çocukluk yıllarında bile tuhaf biri olarak bilinirdi ve arkadaşlarına benzemezdi. 17 Еще в детских летах он прослыл чудаком и был непохож на товарищей. Hayalperestin bu tuhaf kişiliğinden dolayı toplum tarafından dışlanması, onun sinirli bir kişiye dönüşmesine, dünyaya ve çevresindeki insanlara olumsuz hisler beslemesine neden olmaktadır. Uysal Bir Ruh adlı eserde hayalperest, topluma olan düşmanlığını şu sözlerle açıklamaktadır: Kötülük yapmak isteyen ancak iyilik yapan bir bütünün parçasıyım. 18 я есмь часть той части целого, которая хочет делать зло, а творит добро Dostoyevski, F.M. (). Hozyayka. a.g.e., Dostoyevski, F.M. Krotkaya. a.g.e.

77 67 Netoçka Nezvanova adlı eserde de hayalperest Yefimov un eşine duyduğu olumsuz düşünceler, onun tuhaf kişiliğini destekler niteliktedir. Yefimov, eşinin tüm düzenini bozduğunu ve müzik yeteneğinin körelmesine neden olduğunu düşünmektedir. Kemanını çalabilmesinin ve düzgün bir işte çalışmasının ancak eşinin ölümüyle gerçekleşeceğini çevresindeki insanlara anlatmaktadır. Yefimov un bu düşünceleri, onun kadınlara olan düşmanca tutumunun bir göstergesidir. Karşı cinse olan bu düşmanlık ve zaman zaman çekingenlik, hayalperestin diğer bir tuhaflığıdır. Dostoyevski nin eserlerinde kadınlar genelde hep pasif konumda olsalar da, erkeklerin durumlarını yansıtan bir ayna gibidirler. Erkekler, bu aynada kendi hayallerinin yansımalarını görürler. 19 Yefimov da eşinin kırılgan ve silik kişiliğinde kendi yeteneksizliğini gördüğü için ona kin beslemektedir. Uysal Bir Ruh adlı eserin hayalperesti de Yefimov gibi yaşama duyduğu öfkeyi eşinden çıkarmaktadır. Çok istemesine rağmen eşine içindekileri dökemez ve onunla bir şeyleri paylaşamaz. Sadece eşine geniş bir bakış açısı benimsetmeye çalışır. Bu şekilde eşi, hayalperestin iç dünyasını görebilecek, onun acılarını kendi acıları olarak kabullenecek ve onun iyi bir insan olduğunu anlayabilecektir: Herkes tarafından bir kenara atılmıştım, atılmış ve unutulmuştum, hiç kimse, hiç kimse bunu bilmez! Ancak on altı yaşındaki bu kız, birden benim ile ilgili ayrıntıları sonra bazı alçaklardan edindi, bununla birlikte sadece bu insanın içinde gizli kalmış her şeyi bildiğini düşündü! Ben olmadan ve alçakların hikayelerine inanmadan kendi kendine beni tanımasını, bu insanı kendisinin sezmesini ve onu anlamasını istiyordum! Onu evime aldığım zaman koşulsuz bir saygı istedim. Istıraplarım için önümde yalvarmasını istiyordum ve ben buna değerdim. 20 Я был выброшен всеми, выброшен и забыт, и никто-то, никто-то этого не знает! И вдруг эта шестнадцатилетняя 19 Kosyakov, S.A. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. Krotkaya. a.g.e.

78 68 нахватала обо мне потом подробностей от подлых людей и думала, что всё знает, а сокровенное между тем оставалось лишь в груди этого человека! Я хотел, чтоб она узнала сама, без меня, но уже не по рассказам подлецов, а чтобы сама догадалась об этом человеке и постигла его! Принимая ее в дом свой, я хотел полного уважения. Я хотел, чтоб она стояла предо мной в мольбе за мои страдания - и я стоил того. Yaşamda bir engel olarak görülen ve önemsenmeyen kadınlar, aslında hayalperestin yaşama uyum sağlamadaki ilk adımı olarak sayılmaktadır. Kadınlar, hayalperest kahramanın içe dönük yaşamlarını sarsmaktadır ve hayalperesti farklı duygulara sürüklemektedir. 21 Gerçek yaşamın penceresini aralayan kadınlar, hayalperestin yaşamında sadece bir engel değil, ayrıca ulaşılmaz varlıklardır. Beyaz Geceler in hayalperestinin gözünde kadınların ulaşılmazlığını ve çekingenliğini yansıtmaktadır: Kadınlardan tamamıyla uzak duruyordum; yani hiçbir zaman onlara alışamadım; tam anlamıyla yalnızım Onlarla nasıl konuşacağımı bile bilmiyorum. () Bir kaç kez sokakta, kibar bir kadınla, elbette yalnız olduğunda öyle teklifsizce konuşmayı; kuşkusuz, çekingen, saygılı ve coşkulu bir şekilde konuşmayı; bir kadını tanımanın başka yolu olmadığından, beni yanından kovmaması için yalnız öleceğimi söylemeyi; benim gibi mutsuz bir insanın ürkek yalvarışını reddetmemenin kadınlık vazifelerinden olduğunu ona telkin etmeyi düşündüm. Sonuç olarak ondan istediğim, bana sadece kardeşçe bir iki söz söylemesidir. 22 Я совсем отвык от женщин; то есть я к ним и не привыкал никогда; я ведь один Я даже не знаю, как говорить с ними. ( ) Несколько раз думал заговорить, так, запросто, с какойнибудь аристократкой на улице, разумеется, когда она одна; заговорить, конечно, робко, почтительно, страстно; сказать, что погибаю один, чтоб она не отгоняла меня, что нет средства узнать хоть какую-нибудь женщину; внушить ей, что даже в обязанностях женщины не отвергнуть робкой мольбы такого несчастного человека, как я. Что, наконец, и всё, чего я требую, состоит в том только, чтоб сказать мне какие-нибудь два слова братские. 21 Kosyakov, S.A. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi. a.g.e.,

79 69 Bir Yufka Yürekli (Slaboye serdtse, ) adlı eserin hayalperesti Vasya da kadınları ulaşılmaz varlıklar olarak görmektedir. Vasya nın nişanlısı hakkında belirttikleri, kadınlarla ilişkisinde kendine olan güvensizliğini ortaya çıkarmaktadır: Doğrusu, tüm bunlar nasıl oldu bilmiyorum, ancak o da beni sevdi. 23 Я, право, не знаю, как это всё произошло, только и она меня полюбила. Vasya, bir kadın tarafından sevilmeye layık olmadığını düşündüğü için şaşkınlık içerisindedir. Hüzün, kahramanın hayalperest özelliğinin ortaya çıkmasında diğer bir önemli etmendir. Hüzün, hayalperestin doğasında hiç eksilmeyen bir duygu haline dönüşmüştür. Başarısızlık, yalnızlık, ruhsal bozukluk, şehrin atmosferi ve kendine güvensizlik gibi pek çok duygu hayalperesti hüzünlendirmektedir. Değersiz bir varlık olduğunu düşünmesine neden olmaktadır. Yeraltından Notlar adlı eserin hayalperesti bu durumu şu şekilde açıklamaktadır: Bunu dinlemek isteseniz de istemeseniz de beyler, size şimdi neden bir böcek bile olmayı başaramadığımı anlatmak istiyorum. Pek çok kez bir böcek olmayı istediğimi coşkulu bir şekilde söylüyorum size. Ancak, buna bile layık değilim. 24 Мне теперь хочется рассказать вам, господа, желается иль не желается вам это слышать, почему я даже и насекомым не сумел сделаться. Скажу вам торжественно, что я много раз хотел сделаться насекомым. Но даже и этого не удостоился. Hayalperestin kendisini bir böcek kadar değersiz hissetmesi, onun gelecek kaygısının bir sonucudur. Bu kaygıdan kaynaklanan endişeli ruh hali de, hayalperestin yaşamının her anında kendini hissettirerek onu hüzünlendirmektedir. Yaptıklarından kısa sürede pişmanlık duyması da hayalperestin hüzünlenmesine neden olmaktadır. Öteki adlı eseri inceleyen araştırmacı funduszeue.infoorskaya, Dostoyevski nin hüzün motifiyle mistik duyguları, Bay Golyadkin in bilinçaltını, 23 Dostoyevski, F.M. (). Slaboye serdtse:povesti i rasskazı godı, T, Leningrad: Nauka, Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya. a.g.e.,

80 70 mahcup olan, ruhsal dengesini kaybeden memurun karışık duygularını ortaya çıkarttığını ifade etmektedir. Bay Golyadkin in, Berendeyev ailesinin evinden kovulmasının ardından kendisine tıpatıp benzeyen biriyle karşılaşması üzerine belirttikleri, onun ruhsal dengesini yitirdiğinin sinyalini vermektedir: 25 Gerçekten de böyle şüpheli, hatta tamamıyla inanılmaz bir olaydı. Bu, ilk olarak saçma, ikinci olarak ise olması mümkün değil. Orada, muhtemelen bir şeyler görünür gibi oldu ya da aslında gerçek olmayan farklı bir şeyler ortaya çıktı; belki de ben kendim gittim Orada kendimi farklı biri gibi kabul ettim Tek kelimeyle, bu tamamen imkânsız bir olay. 26 Действительно, подобное темное дело было даже невероятно совсем. Это, во-первых, и вздор, а во-вторых, и случиться не может. Это, вероятно, как-нибудь там померещилось, или вышло что-нибудь другое, а не то, что действительно было; или, верно, это я сам ходил и себя какнибудь там принял совсем за другого одним словом, это совершенно невозможное дело. Gördüğü hayallerden emin olamayan Bay Golyadkin in hüzünlü bir ruh hali içerisinde olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Bay Golyadkin in kendisini önemli hissedebilmek için dükkân dükkân gezip alamayacağı siparişler vermesi, onun gerçek bir yaşama olan arzusunu yansıtmaktadır. Kahramanın hüzünlenmesine ve hayalperest yönünün ortaya çıkmasına neden olan asıl sebep ise hayalleridir. Hayaller, yer ve zaman kavramlarından yoksundur. Güneşin kaybolan ışıklarıyla beliren hayal dünyası, güneşin doğuşuna kadar sürmektedir. Bu hayal anının bitmesiyle hayalperestin ruhunda bir boşluk oluşmaktadır. Mutluluk ve heyecan gibi duygular hüzünle yer değiştirmektedir. 27 Beyaz Geceler in hayalperesti bu ani duygu değişiminin farkına bile varmadığını açıklamaktadır: Kararlı bir şekilde göz gezdirdikten sonra yemeğini çoktan tamamıyla bitirdiğini, bunun nasıl olduğunu şaşkınlıkla anımsadı. Ruhunda bir boşluk ve hüzün vardı; etrafındaki tüm hayal diyarı yıkılmıştı, iz bırakmadan, gürültüsüz, 25 Sin Mi He. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Dvoynik. a.g.e., Kosyakov, S.A. (). a.g.e.,

81 71 sessizce yıkılmıştı, bir rüya gibi hızla geçmişti, ancak o, kendisi bile ne hayal ettiğini hatırlamaz. 28 С удивлением вспомнил, что он уже совсем пообедал, решительно проглядев, как это сделалось. На душе его пусто и грустно; целое царство мечтаний рушилось вокруг него, рушилось без следа, без шума и треска, пронеслось, как сновидение, а он и сам не помнит, что ему грезилось. Hayallere kapılan hayalperest, bu büyülü ortama kendisini o kadar kaptırmıştır ki, yaşadığı anın farkında bile değildir. Hayalperest için akıp giden yaşamın bir önemi yoktur. Bunun nedeni, içinde bulunduğu andan zevk alamamasıdır ve gerçeklerle yüzleşme korkusudur. Anılara dönmek ve tatlı bir geleceği hayal etmek hayalperestin yaşamını renklendirmektedir. Hayalperestin kendisini daha önemli hissetmesini, hatta şehrin bayağılaşmış ortamı içinde nefes almasını sağlamaktadır. Yeraltından Notlar adlı eserin hayalperesti, hayali bir çıkış yolu olarak nitelendirmektedir: Her şeyin uzlaştığı bir çıkış yolum vardı, bu, tüm güzel ve yararlı şeylerde, kuşkusuz hayallerde kurtulmaktı. Korkunç bir şekilde hayal kurdum, köşeme sinerek üç ay ard arda hayal kurdum. 29 У меня был выход, все примирявший, это - спасаться во "все прекрасное и высокое", конечно, в мечтах. Мечтал я ужасно, мечтал по три месяца сряду, забившись в свой угол. Başlangıçta hayalperestin yaşamını renklendiren hayal dünyası aslında bir mabetten farksızdır. Hayalperest, bir yandan büyük bir güçle bu dünyaya bağlanırken, diğer yandan da bu dünyanın kendi üzerindeki etkisinden korkmaktadır. 30 Beyaz Geceler adlı eserin hayalperestinin Nastenka ile konuşması, hayalin birey üzerindeki etkisini yansıtmaktadır: Bu masalsı, fantastik dünya öyle kolay, öyle doğal bir şekilde oluşuyor ki! Sanki tüm bunlar sahiden bir hayal değilmiş gibi! Başka bir an tüm bu yaşamın, bir duygu hareketlenmesi, bir serap, bir hayal aldatmacası değil de sahiden bir gerçek, gerçeğin 28 Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi. a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya. a.g.e., Sin Mi He. (). a.g.e.,

82 72 ta kendisi olduğuna inanmaya hazır olduğum doğru! Neden Nastenka, neden bu dakikalarda ruh daralır? 31 И ведь так легко, так натурально создается этот сказочный, фантастический мир! Как будто и впрямь всё это не призрак! Право, верить готов в иную минуту, что вся эта жизнь не возбуждения чувства, не мираж, не обман воображения, а что это и впрямь действительное, настоящее, сущее! Отчего ж, скажите, Настенька, отчего же в такие минуты стесняется дух? Kurduğu hayallerin belirsizliğinde kaybolan hayalperest, gelecekle alakalı hayalleri tükendiğinde ya da bu hayallerden zevk alamadığında anılarına dönmektedir. Bu şekilde her defasında olayları tekrar yaşamaktadır. 32 Ancak hayalperest, anılarına dönerek ya da geleceği planlayarak bir sonuca ulaşamayacağının da farkındadır. Beyaz Geceler in hayalperesti geçmiş ve gelecek arasında yaşamını sürdürerek şimdiki zamanı önemsemez. Ancak gerçek bir yaşamdan uzak olduğunun da farkındadır. Bu durum, kahramanın her türlü insani özellikleri yitirdiğini düşünmesine ve sinirlenmesine neden olmaktadır: Size bir şeyleri abarttığımı düşünmeyiniz, Tanrı aşkına bunu düşünmeyiniz Nastenka, çünkü bazen öyle kederli, öyle kederli anlarım oluyor ki Çünkü bu dakikalarda, şimdiki yaşamı hiçbir zaman yaşamaya başlayamayacakmışım gibi geliyor; çünkü şimdi, gerçekte her türlü inceliği ve sezgiyi kaybetmişim gibi geliyordu; çünkü sonunda kendi kendime lanet ediyordum. 33 Не думайте, чтоб я вам преувеличивал что-нибудь, ради бога, не думайте этого, Настенька, потому что на меня иногда находят минуты такой тоски, такой тоски Потому что мне уже начинает казаться в эти минуты, что я никогда не способен начать жить настоящею жизнию; потому что мне уже казалось, что я потерял всякий такт, всякое чутье в настоящем, действительном; потому что, наконец, я проклинал сам себя. Her hayalden sonra gerçeklerle yüzleşen hayalperestin bu hüzünlü anları, uzun sürmez ve tekrar hayal dünyasına döner. Çünkü hayal dünyasının büyülü ve 31 Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi. a.g.e., Sin Mi He. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Belıye noçi. a.g.e.,

83 73 sorunsuz ortamı, hayalperestin daha çok ilgisini çekmektedir. Hayal dünyasında toplum tarafından dışlanmaz ve kendini önemsiz hissetmez. Gerçek yaşamda ise toplum dışına itilen hayalperest, bir mücadelenin ve gururunun etkisi altındadır. Toplumla girilen bu mücadele, kahramanın hayalperest yönünü ortaya çıkaran diğer bir husustur. İçinde bulunduğu yalnızlığı ve sinmişliği bu mücadele sayesinde aşabileceğini düşünür. Bu durum, özellikle Yeraltından Notlar ve Uysal Bir Ruh adlı eserlerde yer almaktadır. 34 Yeraltından Notlar ın hayalperesti, düşmüş bir kadın olan Liza karşısında adeta günah çıkartarak arsızlığının ve topluma karşı düşmanlığının sebebini ailesiz, yanlız oluşuyla açıklar: Çocukluğumdan itibaren benim de bir ailem olsaydı, şimdi böyle olmazdım. Bunu sık sık düşünüyorum. Ailede kötülük olsa bile, anneyle baba düşman ya da yabancı değildir. Yılda bir kez sana sevgi gösterseler bile Ben ailesiz büyüdüm; galiba bu yüzden böyle oldum duygusuz. 35 Была бы у меня семья с детства, не такой бы я был, как теперь. Я об этом часто думаю. Ведь как бы ни было в семье худо - все отец с матерью, а не враги, не чужие. Хоть в год раз любовь тебе выкажут Я вот без семьи вырос; оттого, верно, такой и вышел бесчувственный. Uysal Bir Ruh adlı eserin hayalperesti ise yalnızlığının sebebi olarak çevresindeki insanları görmektedir: Sizler beni geri çevirdiniz, siz, insanlar yani, siz beni hor gören bir sessizlikle kovdunuz. Benim size tutkuyla atılmama, hayatım boyunca bir gücenmişlikle karşılık verdiniz. 36 Вы отвергли меня, вы, люди то есть, вы прогнали меня с презрительным молчанием. На мой страстный порыв к вам вы ответили мне обидой на всю мою жизнь. İnsanlarla ve toplumla olan bu mücadelede yenilgiyi kabullenmeyen hayalperestler, ölümü bile göze almaktadırlar. Uysal Bir Ruh adlı eserin 34 Sin Mi He. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Zapiski iz podpolya. a.g.e., Dostoyevski, F.M. Krotkaya. a.g.e.

84 74 hayalperestinin eşinin bir kriz anında üzerine silah doğrultması üzerine, onun bu mücadeledeki sınırsızlığını kanıtlar niteliktedir: Taparcasına sevdiğim bir varlık tarafından, üzerime silah doğrultulduktan sonra yaşamak neyimeydi? Ayrıca şu anda aramızda bir mücadelenin olduğunu varlığımın tüm gücüyle biliyordum. 37 На что мне была жизнь после револьвера, поднятого на меня обожаемым мною существом? Кроме того, я знал всей силой моего существа, что между нами в это самое мгновение идет борьба. Mücadeleci kişiliği ve gururu için ölmeyi göze alan hayalperestin içten içe bu durumdan rahatsızlık duyduğu ifade edilebilir. Kendisine rehin olarak eşya getiren on altı yaşlarındaki müşterisinin içtenliği ve yalınlığı karşısında kendini sorgulayan hayalperest, mücadeleci ve gururlu kişiliği nedeniyle yalnızlaşır, gerçek yaşamdan uzaklaşır. Kendini düşünceye, hayale kaptıran hayalperestin dünyası, her çeşit insanın bulunduğu Petersburg ile daha da çok baskı altına alınır. Bu şehirde insanlar, kimseye ihtiyaç duymayan yalnız ve gelecekten kaygılanan kişilere dönüşürler. Bu yalnızlık ve gelecek kaygısı, kahramanın hayalperest yönünü daha çok belirginleştirmektedir. Ev Sahibesi adlı eserde hayalperest Ordınov un yaşamı bu yalnızlığı yansıtmaktadır. Kahramanın hayallere dalmaktan gerçek bir yaşamın varlığını bile unuttuğu dikkat çekmektedir: Farklı, gürültülü, sonsuz bir heyecanın, değişimin ve çekimin eksik olmadığı, er ya da geç kaçamayacağı bir yaşamın aklına gelmediğinin daha farkına varmadan yabanileşmişti. Doğrusu, bu dünya hakkında hiçbir şey işitmemiş olabilirdi, onu hiçbir zaman araştırmamıştı ve bilmiyordu. Çocukluğundan itibaren yalnız yaşamıştı. 38 ( ) O, kendi yaşamından, kendi işlerinden, hatta geleceğinden korkmaya başladı. Bu yeni düşünce onun huzurunu kaçırmıştı. Birden aklına bütün yaşamı boyunca yalnız olduğu, hiç 37 a.g.e., 38 Dostoyevski, F.M. (). Hozyayka. a.g.e.,

85 75 kimsenin onu sevmediği, hatta onun da hiç kimseyi sevmeyi başaramadığı geldi. 39 Он одичал, не замечая того; ему покамест и в голову не приходило, что есть другая жизнь - шумная, гремящая, вечно волнующаяся, вечно меняющаяся, вечно зовущая и всегда, рано ли, поздно ли, неизбежная. Он, правда, не мог не слыхать о ней, но не знал и не искал ее никогда. С самого детства он жил исключительно. ( ) Он начал бояться за всю свою жизнь, за всю свою деятельность и даже за будущность. Новая мысль убивала покой его. Ему вдруг пришло в голову, что всю жизнь свою он был одинок, что никто не любил его, да и ему никого не удавалось любить. Gelecek kaygısı, hayalperestin toplumsal bağının yanı sıra ailevi ilişkilerinin de oluşmasını engellemektedir. Netoçka Nezvanova adlı eserde ailesinin yanında kendini yalnız hisseden, hayallerin ve gizli arzuların etkisinde kalan Netoçka nın sözleri dikkat çekmektedir: 40 Annem ve babam kavga etmekten yoruluyordu, bense onların arasında her zaman olduğu gibi hep susarak, düşünerek, özlem duyarak ve hayallerimde bir şeylere ulaşmaya çalışarak yaşıyordum. ( ) Ara vermeye cesaret edemediğim yalnızlığımın ve sessizliğimin giderek daha ağır, her şeyin daha ağır geldiğini anımsıyorum. Bir yıldır hep düşünerek, hayal ederek ve içimde aniden doğan esrarlı ve belirsiz arzular yüzünden yavaş yavaş acı çekerek bilinçli bir şekilde yaşayordum. 41 Отец и мать уставали ссориться, и я жила между ними попрежнему, всё молча, всё думая, всё тоскуя и всё чего-то добиваясь в мечтах моих. ( ) Я помню, что мне всё тягостнее и тягостнее становилось мое одиночество и молчание, которого я не смела прервать. Уже целый год жила я сознательною жизнию, всё думая, мечтая и мучась потихоньку неведомыми, неясными стремлениями, которые зарождались во мне. Hayalperest, yaşamının her aşamasında kendini hissettiren yalnızlık ve gelecek kaygısı gibi duyguları, âşık olduğu ya da evlendiği kişiyle aşmaya çalışsa 39 a.g.e., Kosyakov, S.A. (). a.g.e., Dostoyevski, F.M. (). Netoçka Nezvanova. a.g.e.,

86 76 da gururuna yenik düşmektedir. Bu gurur, hayalperestin eşiyle yakınlaşmasını engellemektedir ve yalnızlığını kendi içerisinde yaşamaya mahkûm etmektedir. Uysal Bir Ruh adlı eserde, eşinin intihar ettiğini öğrenen hayalperestin ifade ettikleri onun yalnızlığa katlanamayacağını yansıtmaktadır: İşte hala burada Şimdi her şey iyi: Yaklaşıyorum ve her dakika bakıyorum; ama yarın onu alıp götürecekler, - tek başıma nasıl kalacağım? 42 ( ) Вот пока она здесь - еще всё хорошо: подхожу и смотрю поминутно; а унесут завтра и - как же я останусь один? Alıntıdan anlaşılacağı üzere, hayalperest eşinin ölümü nedeniyle değil, yalnız başına kaldığı için üzüntü duymaktadır. Netoçka Nezvanova adlı eserin hayalperesti Yefimov un başlangıçta kendine güvenen, azimli yapısının yerini Petersburg daki yaşamıyla umutsuzluğa ve kedere bırakışı da arkadaşı B. tarafından şu şekilde aktarılmaktadır: B. kısa sürede kayıtsızlık, hüzün ve can sıkıntısının arkadaşını daha çok ele geçirmeye başladığını, coşku dalgalarının giderek seyrekleştiğini, tüm bunları da karanlık, yabanıl bir hüznün izlediğini fark etti. 43 Вскоре Б. заметил, что товарищем его всё чаще и чаще начинает овладевать апатия, тоска и скука, что порывы энтузиазма его становятся реже и реже и что за всем этим последовало какое-то мрачное, дикое уныние. Günlük yaşamın dışında kalan hayalperestin terk edilme, dışlanma, güvensizlik, umutsuzluk, anlamsızlık, değersizlik ve kızgınlık gibi duygularla dolu olduğu belirtilebilir. Beyaz Geceler in hayalperestinin sözleri, onun terk edilme korkusunu açıklamaktadır: Sekiz yıldır Petersburg da yaşıyorum, ancak neredeyse hiçbir tanışıklığım olmadı. Ama tanıdık benim neyime gerek? Yine de, bütün Petersburg benim tanıdığım; Öyleyse neden bütün Petersburg aniden kalkıp yazlığa gittiğinde herkesin beni terk 42 Dostoyevski, F.M. Krotkaya. a.g.e. 43 Dostoyevski, F.M. (). Netoçka Nezvanova. a.g.e.,

87