Sosyoloji Tarihi Ders Notları Pdf

Açıköğretim Aöf Klasik Sosyoloji Tarihi dersi açıköğretim Sosyoloji bölümünde okutulan derslerden bir tanesidir.

Klasik Sosyoloji Tarihi dersi için çalışma kaynaklarını sizler için toparladık, derledik ve faydalanmanız için yayınlıyoruz. Önceki yıllara ait çıkmış sorulara, deneme sınavlarına, ders notlarına ve özetlerine, ders kitaplarına aşağıdaki bağlantılardan erişebilirsiniz.

search Çıkmış Soruları Ara

Değerlendirme Yöntemi ve Geçme Kriterleri

Klasik Sosyoloji Tarihi dersi için 1 adet ara (vize) sınavı ve 1 adet dönem sonu (final) sınavı yapılmaktadır. Ara sınavın %30’u ile Dönem Sonu sınavının %70’i alınarak toplanmakta ve sınıfın genel ortalamasına göre harf notu verilmektedir.

Klasik Sosyoloji Tarihi Dersinin Bulunduğu Bölümler

Klasik Sosyoloji Tarihi derslerini hazırlayıp bizlere gönderen çok değerli öğrenci kardeşlerimize çok teşekkür ederiz. bu dersler sayesinde bir çok kişi derslerine daha kolay şekilde çalışacaktır.

Klasik Sosyoloji Tarihi– Ders Notları pdf dosyasından oluşmaktadır. PDF’yi indirerek yada sitemiz üzerinden okuyarak derslerinizde başarılarınız dahada artmaya devam edecektir. PDF’lerde herhangi bir soruk çıkması durumda bizimle iletişime geçerek yeniden düzenleyerek sitemizde yayınlayabiliriz. herhangi bir durumda lütfen bizimle irtibata geçiniz.

Klasik Sosyoloji Tarihi pdf olarak aşağıda paylaşılmış olup ister site üzerinden çalışabilirsiniz ister indirerek çalışabilirsiniz. kolay bir şekilde derslerinize çalışabilir yada bilgisayar, tablet gibi cihazlara indirerek çalışma imkanınız olacaktır.

Sizlerde hazırladığını ders notları varsa bizlere İLETİŞİM kısmından ulaşarak bizlere ders notlarını gönderebilirsiniz. bu sayede yüz binlerce açık öğretim öğrencisi derslerine daha kolay hızlı çalışabilir. Sizlerinde notları var ise bizlere gönderdikten sonra sitemizde yayına alınıp diğer Anadolu Üniversite öğrencilerinde notlarınız dan yararlanacaktır.

Türk Sosyoloji Tarihi

Türk Sosyoloji Tarihi - İçindekiler: Sosyoloji Bölümü Türkiye'de Sosyolojik Düşüncenin Tarihi ders notudur. Türkiyede sosyolojik düşüncenin tarihi ders notudur. Ziya Gökalp 'a kadarki yazılarında eleştiri yapmaktan kaçınmış hatta Osmanlı'yı övmüştür. Avrupa uygarlığını eleştirir. Batıyı Mehmet Akif'le aynı değerlendirmeye tabi tutar. sosyolojik düşünce tarihi ders notu,sosyoloji bölümü öğrencileri için sosyolojik düşünce tarihi pdf,sosyologlar için sosyolojik düşünce tarihi ders notu, (25/06/ )

Ders notu PDF formatında ve 2 MB büyüklüğünde.

Ders notu sistemde onaylanmış, indirilebilir.

Ders notunu İndir

AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES

Tm yayn ve kullanm haklar stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesine aittir. Hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz, yaynlanamaz. Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Ders notlarnn ieriinden yazarlar sorumludur.

BLM: DNEM (GZ / BAHAR): ETM RETM YILI: DERSN ADI:

SOSYOLOJ GZ

SOSYOLOJ TARH I

DERS NOTU YAZARININ ADI-SOYADI: CANLI DERS RETM ELEMANIN ADI-SOYADI:

ENES KABAKCI

ENES KABAKCI

2 / 18

1. HAFTA DERS NOTU

3 / 18

NDEKLER GR: SOSYOLOJNN KKENLER 1. Aristonun Toplum Anlay: lerleme Dncesinin Kkenleri 2. Augustinusa gre Tarih ve Toplumsal Deiim 3. bn Haldunun Dncesinde Tarih, Toplum ve Devlet: mran lmi 4. XVII. ve XVIII. Yzyl Bat Dncesinde Toplum 5. Sonu

4 / 18

ZET Sosyoloji tarihinin nereden balatlaca, sosyolojiden ne anlaldyla dorudan ilgilidir. Sosyolojiyi, kendine zg bir inceleme nesnesi olan zgn bir disiplin; tarih, felsefe, psikoloji, hukuk, iktisat gibi alanlarda gerekletirilen almalardan aka farkllaan sistematik bir bilgi; kendine zg bir metodolojisi ve kavramsal erevesi olan bir disiplin olarak alglyorsak, on dokuzuncu yzyldan nce sosyolojiden bahsetmemiz mmkn deildir. Ancak bu tespit, daha nceki asrlarda topluma dair fikirler ne sren dnrlerin olmad anlamna gelmez. Eski Yunan filozoflarndan, Orta a slam alimlerine ve on sekizinci yzyldaki Aydnlanmac dnrlere kadar birok dnr sosyolojinin temel konularna dair deiik fikirler serdetmilerdir. Giri dersinde, sosyolojinin kurulmas srecinde belirgin etkileri olan bu dnrlerden temsil kabiliyeti olan Aristo, Augustinus, bn Haldun, Hobbes, Locke ve Rousseaunun dnceleri ana hatlaryla ele alnacaktr.

5 / 18

GR: SOSYOLOJNN KKENLER Sosyoloji tarihini nereden balatmak gerekir? Bu soruya vereceimiz cevap sosyolojiden ne anladmz, daha dorusu sosyolojinin ne olduu ile dorudan ilgilidir. Eer sosyoloji derken, kendine zg bir inceleme nesnesi olan zgn bir disiplini; tarih, felsefe, psikoloji, hukuk, iktisat gibi alanlarda gerekletirilen almalardan aka farkllaan sistematik bir bilgiyi; kendine zg bir metodolojisi ve kavramsal erevesi olan bir disiplini kastediyorsak unu aka belirtmeliyiz ki on dokuzuncu yzyl ncesinde sosyolojiden bahsetmek mmkn deildir. phesiz, daha nceki asrlarda da ampirik bir nesne olarak toplumla ilgili incelemelere rastlamak mmkndr. nsanlarn iinde yaadklar toplulumlar gzlemlemeleri ve bir takm snflandrmalar yapmalar ilk olarak on dokuzuncu yzylda balamtr diyemeyiz. lk alardan itibaren farkl medeniyet dairelerinde saysz dnr, yaadklar toplumlara dair farkl grler ileri srmlerdir. Antik Yunan filozoflarndan, Orta a slam alimlerine ve XVIII. yzyl Batl dnrlere kadar birok yazar, toplumlarn yapsna, trlerine ve deiimine ilikin deerlendirmelerde bulunmulardr. Sosyolojinin ortaya kt XIX. yzyla gelmeden nce, bu dnrlerden en bilinen ve temsil kabiliyetetini haiz bazlarnn fikirlerine ksaca deinmek yerinde olacaktr.

1. Aristonun Toplum Anlay: lerleme Dncesinin Kkenleri M.. IV. yzylda yaam olan Aristo, Politika adl eserinde toplumsal yaamn kkenleri ve sosyolojinin temel ilgi alanlarndan biri olan toplumsal deiim meselesine deinmitir. Ad geen eserinde Aristo, toplumun ortaya knda etkenin altn izmitir: Birincisi gerekliliktir. Site, ailelerin bir araya gelmesiyle oluan kylerden meydana gelir. Dolaysyla, sitenin en kk birimi ailedir. Aile denilen kurum ise gndelik hayatn ak iinde ortaya kan ihtiyalarn karlanmas gereklililiinden doar. Bu dnceden hareketle Aristo, sitenin doal bir oluum olduunu iddia eder. Yunan dnre gre sitenin, dier bir deyile toplumsal-siyasal yaamn ortaya knda ikinci etken iyi yaama arzusudur. Bu arzularna ulaabilmek iin insanlar karlkl yardmlamak, baka bir ifadeyle dayanmak durumundadrlar.
6 / 18

Aristonun toplumun kkenine dair zerinde durduu son etken ise ortak yaam arzusudur: Politik bir hayvan ve sosyal bir varlk olan insan, tabiata bakarak, iyi ve ktnn bilgisine sahip olmu, bylece karlkl yardmlama ihtiyacndan bamsz olarak toplum fikrine ulamtr1. Yine ayn eserinde Aristo, zellikle XIX. yzyl sosyolojisine damgasn vuracak olan ilerleme konusuna da temas etmektedir. Aristoya gre deiime neden olan ey, daha iyi bir yaamn da nkoulu olan yardmlamadr. Politikann banda bir eyi en doru anlayabilmenin yolunun onun orijinine ya da en ilkel haline bakmak olduunu yazan Yunan dnr, sosyal ve siyasal ilerlemeyi srasyla aamada inceler: aile, cemaat (ky) ve site (devlet)2. Aristoya gre site, toplumsal deiimim veya ilerlemenin son safhasdr; dier bir ifadeyle toplumsal ilerlemeni varaca son evre devlettir. Politikann birinci kitabnda, devletin douuyla ilgili sayfalarda yle yazar: Sitenin varl, tpk ilk kylerinki gibi tabiidir; site, kyn bir neticesidir. Zira, bir eyin doas onun amacdr. Bir eyin geliimi tamamlandnda biz, o eyin doas diyoruz, rnein bir insann, bir atn, bir ailenin

2. Augustinusa gre Tarih ve Toplumsal Deiim Topluma, zelikle de toplumsal gelime fikrine dair dnceler, Augustinus () gibi Hristiyan filozoflarn eserlerinde de karmza kmaktadr. Augustinus, Bat Romann siyasi ve ekonomik kne denk gelen bir dnemde, Antikiteden devrald dnsel miras yeni bin yla, yani Orta aa aktarmtr. tarihleri arasnda yazd Tanr Devleti adl eserinde, gelimeci bir tarih teolojisi ortaya koyan Kuzey Afrikal filozofa gre, her eyin yaratcs olan Tanr mutlak hakimdir ve dilerse hayata her an mdahale edebilir. nsanln gemii, imdiki durumu ve gelecei, aslnda en bata potansiyel (gizil g) olarak yaratlm olan eylerin gereklemesi srecinden ibarettir. Bu dnce biimi, her eyin Tanrnn mdahalesi ile gerekletiini, Onun yaratmasnn her daim olduunu savunan Yahudi
1

Aristote, Politique, Birinci Kitap, Franszcaya ev. Jean Aubonnet, Paris, Socit ddition Les Belles Lettres, , s. , n. 2.
2 3

Aristote, a.g.e.,, s. Aristote, a.g.e.,, s.

7 / 18

geleneinden radikal bir ekilde ayrlr. Augustinusa gre Tanr, her eyi bir kuvvet olarak yaratmtr ve bu gizil yaratln gereklemesi iin gerekli olan tek ey zamandr. Eski Yunan medeniyetinden kalan miras zerine ina edilen bu dnce, Augustinus vastasyla tm Hrstiyan ve Bat tarih felsefesini etkilemitir4.

3. bn Haldunun Dncesinde Tarih, Toplum ve Devlet: mran lmi slam dnrleri arasnda da sosyolojinin temel ilgi alanlarndan olan toplumsal yap ve deiime dair bugn iin hl deerini koruyan fikirler serdedenler olmutur. Bunlardan gerek slam dnyasnda gerekse Batda en fazla tannanlardan biri phesiz bn Haldun ()dur. Kuzey Afrikal (Tunus doumlu) dnr, XIX. yzyldan itibaren Avrupal tarihiler tarafndan kefedilmi ve eserleri byk ilgi ekmitir. Gzleme dayanan ampirik (grgl) bir zemine oturttuu almalaryla, XIX. yzylda doacak sosyolojinin habercileri arasnda saylr. Kuzey Afrikadaki ksa mrl kk devletlerin gelime ve k dnemlerine ahit olan bn Haldun, gzlemlerini mehur eseri Mukaddimede kaleme almtr5. bn Halduna gre tarihin grnr yznde bir dizi olaylar yer alrken, tarihin asl manas gizli yzndedir. Mukaddimenin giriinde srf nakil ve sylentilere dayanan bir tarih bilimine gvenilemeyeceini, eitli milletlerin ve devletlerin geliimlerinin pe pee sralanmasnn tarihi anlamaya hi bir katk salamayacan belirtir. nemli olan bu gelimenin srrn kavramaktr. Nakledilen bilgilerin ve olaylarn bir mantk szgecinden geirilip, geree uygun olup olmadn anlamak gerekir. Bu grleriyle bn Haldun, modern historiografiye (bilimsel tarih yazm) ok yaklaan kuramsal-yntemsel bir tutum sergilemitir. Peki, toplumlarn geliip deimesiyle ilgili bu mantk szgeci nedir? Kuzey Afrikal dnre gre tarihin gerek bilgisine ulaabilmek iin sosyal olay ve olgularn objektif
4

Aziz Augustinusun dnsel miras hakknda bkz. Robert A. N isbet, Developmentalism: A Critical Analysis, John C. McKinney, Edward A. Tiryakian (ed.), Theoretical Sociology. Perspectives and Developments, New York, Meredict Corporation, , s. ; Robert A. Nisbet, Social Change and History. Aspects of the Western Theory of Development, New York, Oxford University Presss, , s. ve Karl Jaspers, Les grands philosophes, c. II, Paris, Union Gnrale ddition, , s. ve
5

Mukaddime, 7 ciltten oluan dnya tarihi Kitab l-ber (bretler Kitab)in giri kitab olarak yazlmtr. Bkz. bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, stanbul, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar,

8 / 18

gzleminden ie balamak gerekir. Uygarlk ve topluluklarn eitleri, zaman iindeki deiimleri ve bu deiimlerin nedenleri incelenmelidir. te bunu yapacak bir bilime ihtiya vardr. bn Haldun, ilk kez kendisi tarafndan kurulduunu belirttii bu ilme mran lmi adn vermitir. Bylece bir taraftan bilimsel tarihilie, dier taraftan da sosyolojiye olduka yaklamtr. bn Haldun bu yeni bilimin aratraca konular yle zetler: gemi alarda yaam kavimlerin durumlar ve yaaylarnda meydana gelen deiiklikler; bu kavimlerin idareyi ve lkeyi ellerine geirmelerinin sebepleri; insan topluluklarnn tabiatlar, yerleik veya gebe hayat, gler ve nfus hareketleri; devletlerin kuruluu, kuvvet kazanmalar ve kmeleri; retim ve tketim; bilim, sanat, ticaret; zamann ak ierisinde bu saylan durumlarn deimesi ve deimelerin sebeplerinin incelenmesi. bn Haldunun tarih yazcl ve sosyoloji asndan nemi, ilk kez somut tarihsel olaylar arasndaki nedensellikten bahsetmesidir. Orta a slam dnr, nedensellii tarihe uygulayarak, dier bir deyile olaylar arasnda geriye dnk balantlar kurarak tarihe ve toplumlara ilikin yasalar bulmaya almtr. Ona gre, tarihsel olaylarn doruluklarn denetleyebilmek ancak bylelikle mmkn olabilmektedir. bn Haldun, toplumlarn srekli bir deiim ve atma iinde olduklarn ileri srer. Devleti de toplumsal bir olay deerlendirir ve inceler. Toplumun kkeni, insann toplumsal bir varlk olmasna dayanr. Bir arada yaama zorunluluu, dier bir ifadeyle toplum olma durumu, dayanma ihtiyacndan domutur. nsanlar, doal zorluklarla ba edebilmek iin bir arada (toplum olarak) yaamak zorundadrlar. Toplumlar arasndaki farklar ise corafi artlar ve iklim koullarndan kaynaklanmaktadr. Bu dncelerinden hareketle bn Haldun, iki toplum tipinden bahsetmitir: gebe toplumlar ve yerleik toplumlar. Sosyal dinamik, dier bir deyile toplumsal deime, bu iki toplum tipi arasndaki diyalektik atmadan kaynaklanmaktadr. Yerleik toplumlar zamanla gever ve yozlar. Bu toplumlarda yaayan insanlar zevk ve rahata dkn hale gelirler. Gebeler ise daha savadrlar ve aralarndaki ba (asabiye) daha kuvvetlidir. Zamanla zenginleen ve g kazanan gebe toplumlar, yerleik uygarlklar kurarlar ya da yerleik uygarlklar ykarak yerlerine geerler. Gebe toplumlarda dzeni yaratan sosyal iliki/ba veya bn Haldunun ifadesiyle asabiye, ayn zmreye mensup olmann yaratt dayanmadan doar. Bu ba nce
9 / 18

kabiledeki akrabalk ilikilerinden doar. Kabile gelitike, iine farkl soylar dhil olunca, asabiye dar anlamda bir akrabalk ba olmaktan kar geni anlamda bir kavim ve kabile ba halini alr. Gebe toplumlarda dzenin kurulmasnda, asabiye bann yan sra eflerin otoritesinin pay da vardr. efle kabile yeleri arasndaki ba, kendiliinden doan ve rfi kurallarla desteklenen bir badr. Devlet rgtne sahip yerleik toplumlarn tersine, gebe toplumlarda efin emrinde askeri bir g bulunmaz. Toplumun yerleik bir dzene geiiyle birlikte devlet doar. Yerleik uygarlk srecine geile kabileler (soylar) birbiriyle kaynar/karr ve nfus artar. Ayrca toplumda servet birikimi ortaya kar. Bu yeni durumda, dzeni salamak iin asabiye artk yeterli deildir. Merkezi bir bask ve kontrol aracna ihtiya vardr. Bu ihtiyac karlamak zere siyasi iktidar (devlet) doar. bn Halduna gre devlet, birbirleriyle rekabet ve mcadele halindeki kabilelerden birinin dierlerine stn gelmesi ve onlar zerine stnlk kurmasyla balar. Devlet toplumdan farkl bir kategoridir. Toplum, insanlarn birbirlerine yardm etmeleri zorunluluundan domutur. Devlet fikri ise, insan hemcinslerinin saldr ve zulmne kar koruma gereinin sonucu olarak ortaya kmtr. nsanlar dier hemcinslerinin tecavznden korunabilmek iin bir yasakya ihtiya duyar ve onun otoritesine boyun eerler. Devletin ortaya k sosyal bir olaydr ve tpk toplum gibi, bir zorunluluktan ileri gelmektedir. bn Haldunun tm bu tespitleri, onun gzlemci ynn ortaya koymaktadr. Devleti meydana getiren neden veya zorunluluklar, sosyal olaylarla aklama eiliminde olan bu slam dnr, Mukaddime adl eserinde devletlerin ve medeniyetlerin Arap-Mslman dnyasnda getikleri aamalar dngsel bir ekilde tasvir eder. bn Halduna gre bir hkmdarln getii be aama vardr: Birinci aama, hkmdarn halk ile birlikte hareket ettii, zafer kazanlan ve devlet kurulan evredir; ikinci aamada olas rakipler ortadan kaldrlr ve iktidar salamlatrlr; nc aama feragat ve rahatlk adr, hem yneten hem de ynetilenler bolluk iindedir, hkmdarlar tek balarna kendi dnceleriyle i grr; drdnc evrede hkmdar seleflerinin yolundan giderek onlarn kazanmlarn korumaya alr ve bar korur; beinci ve son aama ise israf ve sap datma adr, hkmdar kendinden nceki kazanmlar kendi zevkleri uruna datr, hkmdarla katks olanlar

10 / 18

grevden uzaklatrr, ordu tekilat bozulur ve nihayet devlet tedavisi mmkn olmayan hastala tutulur ve yklr6. bn Haldunun kurulu, ilerleme, doruk noktas, k ve yok olma eklinde birbirini takip eden aamalarla tanmlad bir devletin hayat, insan hayat ile ok byk benzerlikler tamaktadr. Zaten kendisi de bir devletin doal mr ile herhangi bir insannki arasnda benzerlik kurar ve devlet mrnn ounlukla insan neslinin yaad sreyi, yani yaklak yl gemeyeceini belirtir. Devleti kuran ilk nesildir; ikinci nesil bolluk ve refah iinde yaar ve yerleik hayata alr, ancak daha sonraki srete zaferler kesintiye urar; refah iinde yaamaya alan nc kuak ise devletlerini koruyamazlar ve devlet bu nesilde ihtiyarlk ve yklma ana gelir, nihayet herhangi bir kuvvet saldrd takdirde devleti koruyacak ve kar koyacak kuvvet bulunmayacak, devlet yklacaktr7. Ancak, bn Haldun her ne kadar bir medeniyetin geliim sreci ile bir canlnn biyolojik dngs arasnda karlatrmaya gitse de hkmdarlk iin k, doal lm anlamna gelmemektedir. Sz konusu hkmdarlk, kendisini fetheden baka bir toplumun egemenliine gemektedir. Fethi gerekletiren yeni toplum ise yeni bir devletin temellerini atar ve yeni bir dng balar. bn Haldunun yaad dneme kadarki tarihsel sreci analiz ederek oluturduu yaklam gerek Osmanl dnrleri gerekse Batl sosyal bilimciler arasnda da yank bulmutur. Nam () rneinde olduu gibi Osmanl mparatorluunun XVIII. yzylda iinde bulunduu durumu anlamlandrmada bn Haldunun tarih yaklamna bavurulmutur8. Nam bir devletin hayatnda be aama ngrr: Kurulu dnemini iktidarn salamlatrld dnem takip eder, nc aamada huzur ve rahatlk hkimdir, daha sonra bolluk ve arlklar dnemi gelir ve nihayet zlme dnemi ile hkmranlk yklr. Bu dnemlendirmeye gre ylndaki ikinci Viyana kuatmas ile Osmanl mparatorluu drdnc aamaya, yani arlklar dnemine girmitir9. Namnn bu yaklamnda bn Haldunun izleri ak bir ekilde grlr, ancak, bu benzerlie ramen temel bir farkllk vardr. mparatorluun asker baarszlklar ve toprak
6 7 8

bn Haldun, a.g.e., c. I, s. bn Haldun, a.g.e.,c. I, s.

. Bkz. Cornell Fleischer, Royal Authority, Dynastic Cyclism, and Ibn Khaldnism in Sixteenth -Century Ottoman Letters, Journal of Asian and African Studies, XVIII/ (), s.
9

Norman Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamic Tradition, Alfred A. Knopf, New York , s.

11 / 18

kayplar yaad dnemden itibaren yaplan analizler her ne kadar bn Haldununkiler ile paralellikler sunsa da, Osmanl devlet adamlarnn yaklamlarn belirleyen siyasal sistemdeki dengeyi ve bu dengeden hareketle toplumsal uyumu koruma amalardr. Dier bir ifadeyle ama, sadece sorunlar tespit etmek deil, ayn zamanda iktisad, siyas ve toplumsal sorunlara zm nerileri getirmektir. bn Haldunun dngsel emasndan hareket eden, fakat bu emay Osmanl mparatorluuna uygulamaya alan devlet adamlar, devletin saln kaybetmemesi ya da yeniden kazanmas iin birtakm neriler sunmulardr. Oysa bn Haldun iin imparatorluklarn yklmas srecin doasnda vardr, yani yklma bir kaza deil kanlmaz bir sondur Nitekim Fransz jeopolitika uzman Yves Lacoste, bn Haldundan hareketle u aklamalar yapmaktadr: Canl organizma, yaratlndan itibaren lmn mikroplarn iinde barndrr. Hayatn kanlmaz geliimi, lmn kanlmaz geliimine yol aar. mparatorluklar iin de ayn durum geerlidir

4. XVII. ve XVIII. Yzyl Bat Dncesinde Toplum Ayn ekilde, Thomas Hobbes (), John Locke () ve Jean-Jacques Rousseau ()nun eserlerinde de toplumsal farkllama, eitsizlik, toplumsal atma, iblmnn gelimesi ve zel mlkiyet problemlerine ilikin eitli sosyolojik temalara rastlamak mmkndr ngiliz dnr Hobbes, lkesinin ve Avrupann yaad genel kargaa dneminde, kraln yetkilerinin snrlandrlmasnn yanl olduunu savunmu, mutlak iktidar salam temellere oturtmaya almtr. Hobbesa gre mutlak iktidar kaynan, Tanrdan deil bireylerin ortak karlarndan almaldr. Hobbes, mehur eseri Leviathanda, ruhani ve dnyevi iktidar ayrmna kar km, i bar salayabilmek iin egemen gcn, dini ve dnyevi iktidar tek elde toplamas gerektiini savunmutur. Hobbesun, devletle ilgili dncelerinin hareket noktas doal yaamdr. Ona gre insanlarn doal yaam srdkleri toplumsal balarn ve devletin olmad dnem altn bir
10 11

bn Haldun, a.g.e., c. II, s.

Yves Lacoste, Ibn Khaldoun. Naissance de lhistoire, pass du tiers monde , Paris, Franois Maspero, (), s. ve
12

Bu dnrlerin grleri, Siyasal Dnceler Tarihi derslerimizde ayrntl bir ekilde ele alnmtr.

12 / 18

a olmaktan uzaktr. Tam tersine, devletin henz olmad bu dnemde insanlar cehennem hayat yaamaktaydlar. nsanlarn eit ve snrsz zgr olduklar doal yaam koullarnda nsan insann kurdudur (Homo homini lupus) sz hakllk kazanmaktadr. nsanlarn srekli bir ekilde birbirlerinden korktuklar byle bir durumda uygarln ilerlemesi beklenemez. Hobbesa gre, insanlarn birbirini ezdii bu cehennem hayatna son vermek iin bir szleme (kontrat) yapmak gerekmitir. Bu szlemeyle insanlar, nceden sahip olduklar snrsz zgrlklerine son vermiler; kendilerini temsil edecek ve ynetecek dev insan (Leviathan yani devlet) yaratmlardr. Hobbesun kavramsallatrd ve XVIII. yzyla damgasn vuracak toplum szlemesi, ilahi yasa ve dinsel egemenlik anlayn reddeden bir dnya gr olarak gelimiti. Toplum szlemesi teorisi, toplumun kkenlerini, szlemeye dayal ykmllklere ve karlkl toplumsal ilikilere dayandrmaktayd. nsan doas bu teorinin temel tayd. Barl ve birlemi bir sivil roplum ancak bireylerin baz haklarndan vazgemesi, bunlar devlete (Leviathan) devretmeleri ile mmkn olabilirdi. Toplum szlemesi kuram, insan doasyla ilgili toplumd grlere bal kalmay srdrm ancak XVIII. yzyla damgasn vuracak dnyevi toplum teorisinin de yolunu amt. Toplum artk, ilahi eylemin deil, insanlarn eylemlerinin rn olarak kavranyordu. ngilterede iktidara giderek yaklaan yeni snfn szcln yapm olan Locke ise, doal koullarn daha ziyade bar, iyi niyeti ve karlkl ilikileri yansttn, toplumsal atmalarn ve uzlamaz karlarn ortaya kmasnn ise zel mlkiyetin ve dolaysyla toplumsal eitsizliin bymesinden kaynaklandn ileri sryordu. Lockea gre doal yaama halinde insan insann kurdu deildir; toplumun ve devletin henz kurulmad bu dnem bir cehennem hayat olarak deerlendirilemez. Aksine bu dnem, doal zgrlk ve eitlik dnemidir. nsanlar bu haklara (zgrlk ve eitlik) sahip olarak doarlar. Hkmet zerine ki Deneme adl eserinde, kapitalist retim tarznn ileyebilmesi iin elzem olan ve burjuvazinin ihtiya duyduu kurumlarn dnsel temellerini gelitirmeye ynelmiti. Rousseau ise XVIII. yzylda, kk burjuvazinin ve demokrasinin szcln yapm bir dnrdr. Byk burjuvazinin tercihi olan temsili demokrasiyi eletirir, egemenliin kayna bakmndan milli egemenlik prensibini, egemenliin kullanlmas ynnden ise halk egemenlii prensibini savunur. nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna ve Temelleri zerine Konuma ve Toplum Szlemesi adl eserlerinde Rousseau, toplumun bir szlemeden
13 / 18

doduunu savunur. Ona gre doal yaama halinde insanlar eit ve zgrdr. Ancak daha fazla eye sahip olma hrs ve varlkl-yoksul ayrmnn ortaya kmas yznden mutlu yaam zamanla sona ermitir. Rousseauya gre toplum hayatnda da doal yaam durumunda olduu gibi zgr olunabilecek bir sistem kurmak gerekir. Rousseaunun hayal ettii sistemde, toplumu tekil eden bireylerin ortak iradeleriyle oluturacaklar kuvvet (devlet), bireylerin canlarn ve mallar korumal, ayrca zgrlklerini de gvence altna almaldr. Yukarda andmz XVII. ve XVIII. yzyl dnrlerinin eitli sosyolojik temalara temas etmeleri, onlara sosyolog diyebilmemiz iin yeterli deildir. XVIII. yzyldan nceki felsefeye, ya da daha genel bir ifadeyle dnce iklimine, zayf bir toplumsal anlay egemendi. Toplum, dnyevi kurumlar ve sreleriyle nesnel bir yap olarak deil, modern devletlerin ve politik ykmllklerin oluumunda, toplum ncesi bireylerin gnll boyun eii ile toplumd glerin rn olarak tanmlanyordu. nsan toplumunun ve toplumsal dzenin temeli olarak insan doasnn vurgulanmas, topluma tarihtesi bir srecin ifadesi olarak bakan gre zemin hazrlyordu. Topluma fakl dzeylerden (politik, ekonomik, kltrel) olumu ve onlarn zgl, nesnel yasalara gre ilemesine bal, karmak bir yap olarak bakan bir anlay henz gelimemiti. Bu anlamyla sosyolojinin gerek ncleri arasnda, bir sonraki dersimizin konusu olacak Vico ve Montesquieuy saymak daha dorudur.

5. Sonu Grld gibi, Aristodan bn Halduna, Augustinustan Rousseauya, XIX. yzylda sosyolojinin domasndan evvel yaam birok dnr, sosyolojinin temel meselelerine temas etmiler; toplum yaps, eitsizlik, mlkiyet ve toplumsal deiim gibi konularda deiik fikirler ne srmlerdir. Eski Yunan dncesinden Augustinus tarafndan din bir formatla Batya aktarlan toplumsal deime ile ilgili fikirler, XIX. yzyln balca sosyal bilimcileri tarafndan seklerletirilerek yeniden tedavle srlmtr. Sosyolojinin isim babas Auguste Comte, hal kanununda toplumlarn bir aamadan dierine geilerinin toplumun znde barndrd gizil bir kuvvet sayesinde olduunu ne srmtr. Comtea gre, bu kuvvet nedeniyle toplumlarn deiimi/ilerlemesi kanlmazdr. Comte, imdiki zamann bir nceki halin tabii bir devamndan ibaret olduunu ve imdinin, gelecee hamile

14 / 18

olduunu yazan Leibnizden13 esinlenerek, dinamik sosyolojinin temellerini atmtr. Comte, gelitirdii deiim sosyolojisinin temeline hal kanunu teorisi ni yerletirmitir. Bu teoriye gre, teolojik dnemden metafizik dneme gei ve oradan da pozitif dneme var, doal bir devamlln sonucudur. Comte sosyolojisinin devamcs Durkheim ise, XX. yzyln eiinde ilerlemeci/gelimeci bir tarih ve sosyal bilim dncesini savunmu; toplumsal fenomenlerin, aslnda insanln geliiminden baka bir ey olmadn yazan Comteun grlerini daha da gelitirerek yinelemitir Yukarda dncelerine ana hatlaryla deindiimiz dnrlerin (Aristo, Augustinus, bn Haldun, Lebniz, Hobbes, Locke ve Rousseau) sosyolojinin kurulmasna ve geliimine katklar yadsnamaz. Ad geen bu dnrler Comte, Spencer, Marx ve Durkheim gibi sosyolojinin kurucu babalarnn esin kaynaklar arasnde yerlerini almlardr. Ancak, topluma dair baz fikirler ne srmeleri ve sosyolojinin kurucu babalar zerindeki etkileri bu dnrlerin sosyolog saylabilecei anlamna gelmez. Zira, yukarda da belirttiimiz gibi, sosyoloji XIX. yzyln kendine zg koullarnda, Fransz Devrimi ve Sanayi Devriminin yaratt alkantl bir dnemde, kendine zg bir inceleme nesnesi olan zgn bir disiplin; tarih, felsefe, psikoloji, hukuk, iktisat gibi alanlarda gerekletirilen almalardan aka farkllaan sistematik bir bilgi; kendine zg bir metodolojisi ve kavramsal erevesi olan bir disiplin olarak domutur.

13

Alman dnr Leibniz (), sosyolojinin kurucusu Auguste Comteun esin kaynaklarndandr. Comteun gelitirdii hal kanunu ve genel olarak dinamik sosyolojinin dnsel temelleri iin bkz. Gottfried Wilhelm Leibnitz, La Monadologie, Paris, Librairie Delagrave, , s.
14

mile Durkheim, Les rgles de la mthode sociologique, Paris, Quadrige/Presse Universitaire de France, (1. Bask ), s.

15 / 18

ALIMA SORULARI 1. Aristo, toplumun ortaya kn hangi etkenlere dayandrr? Aristonun toplumun ortaya kna dair ileri srd fikirlerin sosyolojik deeri nedir? 2. Aristonun toplumsal deiim / ilerleme hakkndaki grleri sosyolojinin kurucu babalar zerinde nasl bir etki brakmtr? 3. bn Haldunu bilimsel tarihilie ve sosyolojiye yaklatran nedenler hangileridir? 4. Hobbes, Locke ve Rousseaunun gelitirdii toplum szlemesi kuram, ierdii hangi ilkelerle sosyolojinin douunu hazrlamtr? 5. Aadaki dnrlerden hangileri iin sosyolojinin ncleri veya sosyolojinin kurucu babalar nitelemesini yapmak mmkndr?

Aristo Augustinus bn Haldun Hobbes Locke Rousseau Vico Montesquieu Comte Marx Spencer Durkheim

16 / 18

KAYNAKA Aristote, Politique, Birinci Kitap, Franszcaya ev. Jean Aubonnet, Paris, Socit ddition Les Belles Lettres, , s. , n. 2.

Durkheim, mile, Les rgles de la mthode sociologique, Paris, Quadrige/Presse Universitaire de France, (1. Bask ).

Fleischer, Cornell, Royal Authority, Dynastic Cyclism, and Ibn Khaldnism in SixteenthCentury Ottoman Letters, Journal of Asian and African Studies, XVIII/ ().

bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, stanbul, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar,

Itzkowitz, Norman, Ottoman Empire and Islamic Tradition, Alfred A. Knopf, New York

Jaspers, Karl, Les grands philosophes, c. II, Paris, Union Gnrale ddition,

Lacoste, Yves, Ibn Khaldoun. Naissance de lhistoire, pass du tiers monde, Paris, Franois Maspero, ().

Leibnitz, Gottfried Wilhelm, La Monadologie, Paris, Librairie Delagrave,

Nisbet, Robert A., Developmentalism: A Critical Analysis, John C. McKinney, Edward A. Tiryakian (ed.), Theoretical Sociology. Perspectives and Developments, New York, Meredict Corporation,

17 / 18

Nisbet, Robert A., Social Change and History. Aspects of the Western Theory of Development, New York, Oxford University Presss,

Swingewood, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, stanbul, Agora Kitapl,

18 / 18

STANBUL NVERSTES

AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES

Tm yayn ve kullanm haklar stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesine aittir. Hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz, yaynlanamaz. Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Ders notlarnn ieriinden yazarlar sorumludur.

BLM: DNEM (GZ / BAHAR): ETM RETM YILI: DERSN ADI:

SOSYOLOJ GZ

SOSYOLOJ TARH I

DERS NOTU YAZARININ ADI-SOYADI: CANLI DERS RETM ELEMANIN ADI-SOYADI:

ENES KABAKCI

ENES KABAKCI

2 / 14

2. HAFTA DERS NOTU

3 / 14

NDEKLER ZET VICO: YEN BLM 1. Giambattista Viconun Ksa Entelektel Biyografisi 2. Viconun Yeni Bilimi: Sosyal Bilimlere Doru 3. Viconun Dngsel Tarih Kuram 4. Viconun Dncesinin Ana Temalar 5. Sonu

Biyografik Bilgiler alma Sorular Kaynaka

4 / 14

ZET Giri dersimizde, Giambattista Viconun Montesquieu ile birlikte sosyolojinin gerek nclerinden sayldn belirtmitik. Bu derste, talyan dnrn yaam ve eserleri ele alnacak, genel olarak sosyal bilimlerin, zelde ise sosyolojinin domasna yapt katklar incelenecektir. Viconun XVIII. yzyl toplum dncesinde mstesna bir yer igal eden ve XIX. yzylda sosyolojinin kurucu babalar zerinde nemli tesirleri olan Yeni Bilim adl eseri incelenecek, bu eserde ileri srd verum-factum ilkesi ve dngsel tarih kuram zerinde durulacaktr.

5 / 14

VICO: YEN BLM 1. Giambattista Viconun Ksa Entelektel Biyografisi talyan filozof, tarihi ve hukuku Giambattista Vico de Napolide domu, ayn ehirde de lmtr. Babas, sekiz ocuklu yoksul bir kitapdr. de kendisinin kaleme ald hayat hikyesinden, ocukluunda geirdii bir kaza sonucu iednk ve melankolik bir kiilie sahip olduunu rendiimiz Viconun, kesintili ve btnlkten uzak bir eitim hayat olmutur. Napoli Cizvit1 Kolejinde gramer ve felsefe eitimi alm, ayn zamanda hukuk ve tarih alanlarnda kendini yetitirmitir (Kendi ifadesiyle Vico, bir otodidakt, yani z renimlidir). Ateist-materyalist entelektel evrelerle ilikiye giren Vico, da Napoli niversitesinde retorik profesr olarak greve balamtr. Bu grevden ald maan yetersizlii nedeniyle bir taraftan da zel dersler vermitir. yllar arasnda balca entelektel faaliyeti, her yl niversitenin al treninde yapt son derece dikkat ekici konumalard. Bunlardan bilim kuram zerine olan sonuncusu, da Zamanmz ncelemelerinin Yntemi zerine (De nostri temporis studiorum ratione) balyla yaymlanmtr. ten itibaren ise mehur eseri Yeni Bilim (Scienza nuova)i hazrlamaya koyulmutur. Kitabn yaymlamaya sra geldiinde, ne Papalktan ne de baka bir yerden yardm grmemi, yaymcya deme yapabilmek iin en deerli eyas olan yzn rehine koymak zorunda kalmtr. te ilk versiyonu baslan Yeni Bilimin son ekli, yazarn ld yl olan de yaymlanmtr.

2. Viconun Yeni Bilimi: Sosyal Bilimlere Doru Viconun, genel olarak dnce tarihine ve zellikle bizim bugn beeri ilimler ve sosyal bilimler dediimiz alanlara en nemli katks Yeni Bilim adl eseriyle olmutur. XVIII. yzyl balarnda toplum dncesi zerine kaleme alnm en etkileyici eserlerden biri olan bu kitabyla Viconun neyi amalad, metnin bal tam olarak verildiinde daha iyi anlalacaktr: Milletlerin Ortak Doasyla lgili Yeni Bir Bilimin lkeleri.

Bir Hristiyan-Katolik tarikat olan Cizvit Tarikat, larn sonunda Loyalal Ignatius tarafndan kurulmu, da Papa III. Paul tarafndan tasdik edilmitir. En nemli faaliyet alanlar, eitim ve misyonerliktir.

6 / 14

Vico, sadece tarihsel olaylar sralamay / aktarmay deil, bir bilim kurmay amalamaktayd. talyan dnr, bu yeni bilimi verum-factum ilkesi zerine bina ediyordu. Viconun ileri srd bu ilkeye gre doru (verum) ve olgu (factum) arasnda denklik ilikisi bulunmaktadr. Doru ve olgu birbirinin yerine geebilir, yani e deerdir. Latince bir kelime olan factum, yapmak, retmek, yaratmak anlamna gelen facere / faci fiilinden tretilmitir. Vicoya gre Tanr, ilk ve balca yapcdr, her eyi yapan, yaratan Odur. Bu dnce, Viconun felsefesinin temelini tekil eder. Buradan hareketle de u fikre ular: Tanr evreni yaratt iin onu bilir, tanr. nsan, geometrik kavramlarn yaratcsdr, dolaysyla noktann, dorunun ve dier tm geometrik kavram ve ekillerin bilgisini haizdir. Vicoya gre insan ayn ekilde toplumu da tpk geometri gibi anlayabilir, nk onu yapan, oluturan, var eden bizatihi kendisidir; tpk doay yapann, yaratann Tanr olmas gibi Yeni Bilimde yle yazar: Bizden bugn o denli uzakta olan erken ilka [antikite] saran derin karanln ortasnda, gerein lmsz ve hi snmeyecek olan , kukuya yer vermeyecek ekilde parlar: Toplumsal lem hi phesiz insanlar tarafndan yaratlmtr. Bu nedenledir ki onun ilkelerinin, bizim insan aklmzn deiik ynleri iinde aranmas mmkndr; bu aray faydal ve gereklidir. Filozoflarn btn enerjilerini, doa leminin bilgisini edinmeye abalamalar artcdr. Onu yaratan ve dolaysyla onun kanunlarn en iyi bilen Tanrdr. Ayn filozoflar, uluslar lemi veya toplumsal lem hakknda dnmeyi ihmal etmilerdir. Hlbuki insanlarca yaratlan toplumsal lem, beeri bilim [insan bilimi, science humaine] tarafndan tannabilir ve aklanabilir2. nsan, tabiatn bilgisinden de tamamen yoksun deildir. Nitekim insan, tabiat hakknda sahip olduu bilgi sayesinde, benzerini yapma (Latince fac simile) yeteneini gelitirmitir. Genel olarak eylerin, zelde ise milletlerin / toplumlarn doas, Vicoya gre bizatihi olu srelerinde sakldr. Bir eyin doasn kefetmek veya anlamak iin, o eyin zn, ruhunu,
2

Vico, La Science nouvelle, Franszcaya ev. Christine de Belgiojoso, Paris, Librairie Jules Renouard et Cie, , s. 79; vurgular yazara aittir. Eserin Trke evirisi iin bkz. Giambattista Vico, Yeni Bilim, ev. Sema nal, Ankara, Dou Bat Yaynlar,

7 / 14

cevherini aramak yersiz bir abadr. Bir eyin doasn kavrayabilmek ancak o eyin oluum nedenlerini kefetmek ile mmkndr. Dier bir ifadeyle, tarihsel-toplumsal bir olayn hangi neden ve saiklerle ortaya ktn aratrmak (nedensellik ilikisi kurmak), bizi o olayn doasn kavramaya gtrecek yegne yoldur. Yani bir eyin (toplumun veya bir toplumsal kurumun) ortaya k nedenlerini bilirsek, o eyin doasn bilmi oluruz. Viconun dncesine gre tm milletlerin / toplumlarn ortak bir doas vardr. Bu dncenin tabii bir sonucu olarak Vico, toplumlarn domalar, gelimeleri, yok olmalar ve yeniden domalar srecini yneten, dzenleyen kanunlar olduu sonucuna varr. Viconun Yeni Bilim adl eserinin temel argman, toplumun insan eyleminin ve insani ilikilerin bir rn olduudur. Vico, insan doasn ve toplumu dinamik kategoriler olarak grr. Gerek insan doasnn gerekse aile gibi toplumsal kurumlarn tarihsel sre iinde belli ilkeler ya da daha ak bir ifadeyle kanunlar dorultusunda ekillenip dntn ve gelitiini iddia eder. Viconun bu dinamik tarih algs toplumsal szleme kuramnn anti-tarihsel rasyonalizmi ile tezat tekil eder. Toplumun, deimeyen bir insan doasnn ifadesi olduunu varsayan toplumsal szleme kuram, rf ve adetlerin zenginlii ve eitlilii, gemiin bugn zerine etkisi ve imdiki zamana nasl intikal ettiini aklayamayan statik bir toplum ngrmekteydi. te Vico bu statik anlaya kar km, insan ve toplumun tarihselliine yani zaman ierisindeki deiimine dikkat ekmitir.

3. Viconun Dngsel Tarih Kuram Vico, insan toplumlarnn tarihinde dnem olduunu ileri srer. Viconun dngsel tarih teorisine gre toplumlar barbarlktan medeniyete doru seyreden, sonra tekrar barbarla dnen bir dizi evreden geerler. lk evre, Tanrlar adr. Bu evrede din ortaya kar, insanlar ilah kurallarla ynetilir, aile ve dier temel kurumlar doar.

8 / 14

kinci evre, Kahramanlar adr. Bu evrede halk (plebler) soylu bir snfn (patrisyen) boyunduruu altndadr. Patrisyenler (patrici), toplumu olduu gibi srdrmek, plebler ise deitirmek isterler. nc evre, nsanlar adr. Bu evrede ise insanlar kendi niteliklerinin farkna varrlar, halk isyan eder, siyasi bir birlik kurulur ve insanlar aras eitlik salanr. Bu evre ayn zamanda toplumun dejenere olup paralanmaya balamasnn ve tekrar barbarla dnmesinin de balangcdr. Vicoya gre, aamal bu dng sonsuza dek srer.

4. Viconun Dncesinin Ana Temalar i. Doru (gerek) ile olgunun muadil (edeer, denk) olmas. Bir eyi yapan, eyleyen, yaratan, o eyin sebebidir ve dolaysyla da onu en iyi bilen veya tanyandr. ii. eylerin doas, olu srelerinde aranmaldr. Bir eyin doas, gizli cevherde veya metafizik hipotezlerde deil onu reten, ortaya kmasna yol aan nedenlerde (nedensellik ilikisinde) aranmaldr. iii. Eksiksiz ve tam bilgi sahibi Tanrnn tersine insan, ksmi ve eksik bir bilgiye sahiptir. nsan, sahip olduu ksmi ve eksik bilgiyi esas olarak analoji3 yoluyla edinir. Bilinmeyen bir eyi, bilinen bir eyden hareketle tahayyl eder. Bir rnek vermek gerekirse; her toplum sahip olduu kural, rf ve adetler itibariyle dier toplumlarla benzerlik arz eder. te bu nedenledir ki dnrlerin, sahip olduklar modern bilgileri eski toplumlara tatbik etmeleri mmkn olmaktadr. iv. Toplumlar aamal bir yol takip ederler: Tanrlar a, Kahramanlar a, nsanlar a.

Analoji (benzeim, andrma, kyas, karm), iki farkl ey arasndaki benzerlik veya benzerliklerden hareketle, birincisi iin dile getirilenlerin dieri iin de sz konusu olduunu ileri srmek anlamna gelir.

9 / 14

Bir millet (toplum) baka bir millet (toplum) tarafndan igal edilerek veya baka bir dizi nedenden dolay ortadan kalkarsa, o topraklarda yaayan insanlar yeni bir toplum meydana getirirler. Yeni doan bu toplum da ayn evrelerden geerek yok olmaya mahkmdur.

5. Sonu Vico, XVIII. yzyln en parlak entelektel rnlerinden biri olan Yeni Bilim adl eseriyle genel olarak dnce tarihinde, zelde ise insan ve toplum bilimleri tarihinde zel bir yere sahiptir. Yukarda ana temalarn incelediimiz bu eseriyle Vico, sosyolojinin en nemli habercileri arasnda yer alr. Vico, Tanrnn evren hakknda mutlak bilgi sahibi olduuna inanr; nk O, evrenin yaratcsdr. Napolili dnr insann da toplumun yaratcs olmas hasebiyle, toplumu kavrayp anlayabileceini ileri srer. Bylece toplum dncesine dnyevi bir alan aar. Filozoflarn Tanrnn yaratt tabiat anlayabilmek ok aba sarf etmelerine karn; insanlarn yaratt toplumlar anlamaya almay ihmal ettiklerinden yaknr. Bylece doa bilimlerinden farkl bir insan-toplum bilimi kurulmas gereini vurgular ve bu konudaki gecikmeden duyduu aknln ifade eder. Bu dncelerine paralel olarak Vico, insan doasn sabit / statik bir kategori olarak gren, toplumun da bizatihi bu deimez doadan neet ettiini savunan toplumsal szleme kuramclarna kar kar. Bilakis o, insan ve toplumu tarihsel, yani zamansal olarak deien dinamik kategoriler olarak grr. Vico, bir nceki dersimizde deerlendirdiimiz bn Haldunun dngsel tarih anlayna temel yaklam itibariyle ok yakn bir tarih anlayna sahiptir. Tm insan toplumlarnn belirli aamadan (srasyla Tanrlar a, Kahramanlar a ve nsanlar a) geerek tekrar baa dneceini, bu dngnn sonsuza kadar sreceini savunur. Barbarlktan medeniyete doru evrilen bu aamal tarih anlay, gelecek derslerimizde ayrntl bir biimde inceleyeceimiz Comteun hal kanununu da andrr. Ancak iki dnr arasnda ok temel bir fark vardr: Vico, birbirini takip eden aamann dngsel
10 / 14

olduunu ( aama srayla tamamlandktan sonra tekrar baa, ilk aamaya dnlecektir) ve bunun sonsuza kadar sreceini iddia ederken; Comte dngsel deil ilerlemeci bir tarih anlayn savunur. Sosyolojinin isim babasna gre insan toplumlar nce teolojik, sonra metafizik evreden geer ve son durak olan pozitif / bilimsel evrede buluur. Comteun tarih anlay dngsel deil, dz-izgisel ve ilerlemecidir. Comte, Viconun zellikle tarih ve dinamik toplum anlayndan etkilendiini gizlemez. Gerekten de Comteun eserlerinde Viconun etkileri aka grlr. Tpk Vico gibi Comte da esas yaplmas gerekenin, metafizik tartmalarda boulup toplumsal olaylarn ruhunu, o gizli cevheri kavramaya uramak deil (Comtea gre bu beyhude bir abadr), toplumsal olaylar arasndaki nedensellik ilikisini kefedip onlara yn veren kanunlarn tespit edilmesi olduunu savunur.

11 / 14

Biyografik Bilgiler: 23 Haziranda Napolide dodu. Derek kafatasn krmas sonucu yl okula gidemedi. Napoli Cizvit Kolejinde gramer ve felsefe dersleri ald. Napoli niversitesi Hukuk Fakltesine kayt oldu ancak dersleri dzenli takip etmedi. Napoli niversitesinde retorik hocas olarak greve balad. Napoli niversitesinin al trenlerinde her yl felsefe, bilim ve tarih zerine nemli konumalar yapt. Son konumas Zamanmz ncelemelerinin Yntemi zerine (De nostri temporis studiorum ratione) balyla yaymland. Yeni Bilim adl eserini hazrlamaya balad. Yeni Bilimin ilk basks. Kendi hayat hikyesinin yaymlanmas. 23 Ocakta Napolide ld. Ayn yl Temmuz aynda Yeni Bilimin son ekli yaymland.

12 / 14

ALIMA SORULARI

1. Viconun ortaya koyduu verum-factum ilkesi nedir? Vico, bu ilkeyi esas alarak hangi dnceleri gelitirmitir?

2. Viconun tarih anlaynn en temel zellii nedir? nsan toplumlar iin ngrd evrenin karakteristik zellikleri nelerdir?

3. Vico ile bn Haldunun tarih anlaylar arasnda nasl bir benzerlik sz konusudur?

4. Viconun, Comte zerinde ne tr etkileri olmutur?

5. Vico toplumsal szleme kuramclarndan hangi noktada ayrlr?

13 / 14

KAYNAKA
Bierstedt, Robert, Yzylda Sosyolojik Dnce, Tom Bottomore & Robert Nisbet (der.), Sosyolojik zmlemenin Tarihi, stanbul, Krmz Yaynlar, Swingewood, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, stanbul, Agora Kitapl, Vico, Giambattista, Yeni Bilim, ev. Sema nal, Ankara, Dou Bat Yaynlar,

14 / 14

STANBUL NVERSTES

AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES

Tm yayn ve kullanm haklar stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesine aittir. Hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz, yaynlanamaz. Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Ders notlarnn ieriinden yazarlar sorumludur.

BLM:

SOSYOLOJ

DNEM (GZ / BAHAR): ETM RETM YILI: DERSN ADI:

GZ

SOSYOLOJ TARH I

DERS NOTU YAZARININ ADI-SOYADI: CANLI DERS RETM ELEMANIN ADI-SOYADI:

ENES KABAKCI

ENES KABAKCI

2 / 12

3. HAFTA DERS NOTU

3 / 12

NDEKLER zet

MONTESQUIEU () 1. Ksa Biyografisi 2. Eserlerine Genel Bir Bak Acem Mektuplar Romallarn Byklk ve k Nedenleri zerine Dnceler Kanunlarn Ruhu alma Sorular Kaynaka

4 / 12

ZET Bu derste, sosyolojinin nclerinden Fransz dnr Montesquieunn yaam hikyesi ksaca verildikten sonra balca eserleri genel hatlaryla mercek altna alnacaktr. XVIII. yzylda Fransann en fazla ilgi uyandran dnrlerinden olan ve eserleri ksa zamanda birok bask yapan Montesquieu, siyasi basklara ramen yaad toplumun kurumlarn Kilise kart bir dille, edebi bir sluba da bal kalarak eletirmitir. Acem Mektuplar adl romannda Montesquieu, Parise gelmi iki ranlnn azndan Fransz toplum ve siyasetine ynelik ar eletiriler yapmaktadr. Romallarn Byklk ve k Nedenleri zerine Dncelerde toplumsal ve tarihsel olaylarda Tanrsal mdahale fikrini bir kenara brakarak genel toplumsal kanunlarn varlna vurgu yapmtr. En nemli eseri olan Kanunlarn Ruhunda ise iklim ve corafyann insan ve toplum zerindeki etkilerini ayrntl ve ok eitli rneklerle incelemeye ynelmitir. Bu eserinde ayrca toplum trleri ile hkmet tipleri arasnda dorudan bir iliki bulunduunu savunmutur. Ad geen eserin birbiri ardnda yaymland yaklak yirmi be yllk srete, Montesquieu eserlerindeki bilimsel-sosyolojik dili giderek pekitirmi, zellikle son iki eserinde tarihsel-toplumsal nedensellik ve tarihsel-toplumsal kanunlar gibi sosyal bilimsel yaklamlar gelitirmitir. Bu zellikleriyle, sosyolojinin habercileri veya ncleri arasnda saylmay hak etmektedir.

5 / 12

MONTESQUIEU ()

1. Ksa Biyografisi Montesquieunn sosyoloji tarihi ierisindeki nemi, farkl alardan, deiik rnek ve temalar merkeze alnarak incelenebilir. Sz konusu nemi ayrntlaryla deerlendirmeye bir anekdotla paylaalm: Sosyoloji tarihinin en nemli figrlerinden olan, sosyoloji disiplininin metodolojik geliimi ve zerkliine kavumasna en nemli katky yapan Emile Durkheimin de Latince kaleme ald tezi 1, XVIII. yzylda sosyolojinin en nemli ncs saylan Montesquieu zerineydi. Sosyolojiyi bamsz, mstakil bir bilim haline getirmeye abalayan ve bunu baaran Durkheimin tez konusu olarak kendisine Montesquieuy semesi olduka anlamldr. Fransz dnr, Bordeaux yaknlarndaki La Brdede, 18 Ocak da Charles-Louis de Secondat adyla ve Baron de la Brde et de Montesquieu (Brde ve Montesquieu Baronu) olarak dnyaya gelmitir. Orta renimini Paris yaknlarnda, Katolik Oratoryen cemaatinin kurduu Juilly Kolejinde tamamlad. Bordeaux ve Pariste hukuk tahsili yapt. te Bordeaux Parlamentosu yeliine getirildi. ki yl sonra, amcasndan byk bir servetin yan sra parlamento bakanln da miras yoluyla devrald. Montesquieunn zamanla hukuka olan ilgisi azalrken bilime olan ilgisi artt. da Bordeaux Bilimler Akademisine seildi. O yllarda kendini laboratuar deneylerine verdi; fizik, fizyoloji ve jeoloji alanlarnda yazlar kaleme ald. yllar arasnda Avusturya, Macaristan, talya, svire, Almanya ve Hollanday dolat. yllarnda ngilterede 18 ay geirdi. Bu geziler esnasnda farkl toplumlar

Emile Durkheimin de Bordeauxda Latince yaymlanan tezi, de La contribution de Montesquieu la constitution de la science sociale balyla Franszcaya evrilmi ve Revue d'Histoire politique et constitutionnellede yaymlanmtr (Temmuz-Eyll, ). Tezin balnn Trke karl yledir: Montesquieunn Toplumsal Bilimin Oluumuna Katks.
1

6 / 12

gzlemleme imkan buldu. de Fransz Akademisine, da Londra Kraliyet Akademisine seildi. Ertesi yl, Brdedeki atosuna ekilerek Kanunlarn Ruhu adl en mehur eserinin hazrlklarna balad. de Cenevrede ve anonim olarak (yazar ismi belirtilmeden) yaymlanan kitap, byk bir ilgiyle karland. 10 ubat te Pariste ld.

2. Eserlerine Genel Bir Bak Acem Mektuplar de, Montesquieu 32 yanda iken Amsterdamda anonim olarak yaymlanan Acem Mektuplar (Lettres persanes) yazarna byk bir hret getirdi. Ksa zamanda best-seller olan kitap, daha ilk ylnda on yeni bask yapt. Sonraki be yl iinde ise kk deiikliklerle sekiz kere yaymland. Montesquieu bu kitapta, Franszlarn yaamlar ve kurumlarn olabildiince yabanc iki kiinin, ranl iki Doulunun gzyle aktaryordu: Usbek ve Rica. Aslnda Montesquieu, ranllar hakknda ok az ey biliyordu; ranla ilgili bilgileri okuduu birka kitapla snrlyd. Ancak byle bir tarz benimsemesinin nedeni, kahramanlarna tamamen dardan gzlemler ve sert eletiriler yaptrabilmekti. Sz konusu iki ranl (Acem) kahraman, sfahandan Marsilya ve oradan da Parise gelip burada on yl srgn hayat yaamak zorunda kalmlard. Montesquieunn romandaki kurgusuna gre bu iki yabanc, Fransa hakkndaki gzlemlerini, mektuplar araclyla randa braktklar yaknlaryla paylayordu. Bu gzlemler, Franszlarn gndelik hayatlarna olduu kadar, lkede cari (yrrlkte) olan toplumsal, siyasi ve dini kurumlara da temas ediyordu. Montesquieu, Fransadan randaki yaknlarna mektuplar gnderen Usbek ve Ricann azndan, Franszlarn yaam tarzlar ve kurumlarna genellikle mizahi bir dille ar eletiriler yneltiyordu. mektuptan oluan romanda zellikle dikkat eken husus, anti-Katolik, yani Kilise ve Papalk kart bir dilin hkim olmasdr. te bu nedenledir ki Montesquieu, Fransada iktidarn entelektel retim ve basn-yayn bask altna alp sk bir sansr uygulad l yllarda, eserini baka bir
7 / 12

lkede ve anonim olarak yaymlamak zorunda kalmt. O yllarda Bastille Hapishanesinde tutuklu bulunan birok yaync-matbaac ve yazar bulunmaktayd. Montesquieu, kendi adnn yer almad ve iki yabancnn azndan kaleme alnm olan bu romannda, Fransz yaam biimine, siyas ve din kurumlara korkusuzca ve amansz eletiriler yneltebiliyordu. Papadan bir sihirbaz olarak bahsediyor, Engizisyonun korkun uygulamalar karsnda hznl bir hayreti aka ortaya koyabiliyor ve dolayl da olsa dinsel hogry (zellikle Protestanlara ynelik) savunabiliyordu. Romallarn Byklk ve k Nedenleri zerine Dnceler Montesquieunn ikinci kitab, tarihli Romallarn Byklk ve k Nedenleri zerine Dnceler (Considrations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur dcadence) adl eserdir 2. Bu eserde Montesquieu, Roma mparatorluunun ykseli, zl ve k nedenlerini aklamaya ynelmitir. Montesquieu, Tanrsal mdahaleyi saf d brakarak, Romallarn k nedenlerini sosyal ve siyasal nedenlerle aklar. Bir dizi ikincil nedenden de sz eden Montesquieuye gre, kn balca nedeni, merkeziyeti siyasettir. Romallar, eyaletlerin gcn yok ederek, byk bir imparatorluun ynetim yerini tek bir merkezde toplamlar ve kendi yok olularn hazrlamlardr. Montesquieu, bu eserinde Tanry tarihsel sreten uzaklatrmakla kalmam, bireyin bu sreteki rolnn czi olduuna da dikkat ekmiti: Birey, genel hareketin sadece bir aracyd. Ona gre, Romal devlet adamlar (Sezar ve Pompeus), mparatorluu ke srkleyen kararlar almam olsalard ve onlarn yerinde baka yneticiler olsayd bile genel gidiat iinde Roma mparatorluu yklmaktan kurtulamayacakt. Kanunlarn Ruhu Montesquieunn en nemli eseri olan Kanunlarn Ruhu 3 yaklak yirmi yllk bir almann rndr. Fransz Devletinin basn-yayn hayatna uygulad sansr ve bask nedeniyle
Bu eserin Ahmed Saki tarafndan yaplm eski bir tercmesi bulunmaktadr: Romallarn Azamet ve nhitatlar Hakknda Mlahazat, Dersadet, Necm-i stikbal Matbaas, (). Sadeletirilmi yeni basks iin bkz. Romallarn Ykselii ve D, ev. Ahmet Saki, sdl. Resul Bozyel, stanbul, Sylem Yaynlar,
2 3

Kitabn tam ismi: Kanunlarn Ruhu zerine veya Kanunlarn; Hkmetlerin Yaps, rf, klim, Din, Ticaret vs. ile likisi.

8 / 12

Cenevrede ve anonim olarak yaymlanmtr. Eser, her biri on ila yirmi blmden mteekkil otuz bir kitaptan olumaktayd; iki cilt halinde baslmt. Montesquieu, Kanunlarn Ruhunda; yasalarn ve genel olarak halkn yaam tarz ve kltrnn oluumunda iklimin rolne byk nem atfeder. Aslnda, iklimin insan ve toplumun mizacna olan etkisi ilk defa Montesquieu tarafndan ele alnm bir mesele deildi. Hipokrat (M.. )tan bn Haldun ()a ve Jean Bodin ()e kadar birok dnr iklim ve corafyann insan ve toplum zerine olan etkilerinden sz etmiti. Daha sonraki dnemlerde, bu konuda ar fikirler ileri srenler de yok deildi. rnein, XIX. yzylda Fransz filozof Victor Cousin (), iklimin ve tabiatn insan zerine etkisini u abartl ifadelerle dile getiriyordu: Bana bir lkenin haritasn verin, eklini, iklimini, sularn, rzgrlarn ve btn fizik corafyasn syleyin; doal retimini, bitki rtsn, hayvanlarn syleyin, ben de apriori o lkenin insannn ne olacan, belli bir ada deil tm alarda, rastlantsal olarak deil zorunlu olarak o lkenin tarihte ne gibi bir rol oynayacan size syleyeyim 4. Montesquieu, iklimin insanlarn karakterlerini (miza) belirlediini; dolaysyla rf ve adet, kanunlar ve hkmet biimlerinin oluumu zerinde etkili olduunu savunur. Dnre gre, souk iklimlerde insanlar daha gayretlidir. Bunun nedeni, souk iklim koullarnda yaayan insanlarn biyolojik durumlardr. Bu insanlarn kalpleri daha kuvvetli ve kan dolamlar daha salkl olduu iin biyolojik olarak dier insanlara gre stndrler. Bu stnlk, yani fizik olarak kuvvetli olma duygusu, beraberinde daha gvenli, daha az kukucu, tedbirli ve akll olma durumunu da beraberinde getirir. Souk iklimlerde insanlar zevk konusunda pek az, lman lkelerde daha ok duyarldrlar. Scak lkelerde ise insanlarn bu konudaki duyarllklar pek iddetlidir 5. Montesquieuye gre yeryznde Kuzeye doru gidildike kusurlar ok az, erdemleri ok fazla olan insanlarla karlalr. Gneye doru inildike ise durum bunun tam tersidir.

4 5

Victor Cousin, Introduction la philosohie de lhistoire, Paris, Didier, Esprit des lois, XIV. Kitap, 2. Blm.

9 / 12

klime bal etkenler, toplumsal kurumlar ve kanunlar zerinde de etkili olur. Montesquieu, rnein klelik kurumunun dorudan iklimin bir sonucu olduunu savunur: Fazla snn vcudu gevettii ve insanlar tembel ve ruhsuz yapt, yalnzca ceza korkusunun onlar yararl bir i yapmaya zorlad bir ortamda, klelik akla pek aykr grnmez. Klenin efendisine olduu gibi, efendinin de hkmdarna kar gevek davranmas, sivil (toplum iindeki) kleliin yan sra siyas kleliin de ortaya kmas sonucunu dourur 6.

Montesquieuye gre, iklim kadar bir lkenin corafi durumu da orada yaayanlarn mizalarn etkiler. Aadaki pasaj kaleme alrken, aklndan Britanya Adalarnn getiini tahmin etmek zor deildir: Ada sakinleri, ktallara gre zgrlklerine daha dkndrler. Adalarn alan genellikle kktr; halkn bir ksm dierini bask altnda tutmak iin kolay kolay seferber edilemez. Deniz onlar byk imparatorluklardan ayrr; tiranlk dar snrlar iinde kendine o denli destek bulamaz. stilaclar deniz tarafndan durdurulur; adallar istilaya uramayacaklar iin kendi kanunlarn kolaylkla koruyabilirler 7.

6 7

Esprit des lois, XV. Kitap, 7. Blm. Esprit des lois, XVIII. Kitap, 5. Blm

10 / 12

ALIMA SORULARI 1. Montesquieunn balca yaptlar hangileridir? Bu eserler neden Fransa dnda ve anonim olarak yaymlanmtr? 2. Montesquieunn, Fransz toplumsal kurumlarn iki yabancnn azndan eletirdii romann ad nedir? 3. Montesquieu iklim ve corafya kuramn hangi eserinde gelitirir? klim ve corafya ile insan ve toplum arasnda nasl bir iliki olduunu ileri srer? 4. Montesquieu, Roma mparatorluunun k nedenlerini hangi eserinde inceler? mparatorluun kn esas olarak hangi nedene balar? 5. Montesquieu, bireyi toplumsal-tarihsel srelerde oynad rol bakmndan nasl bir konuma yerletirir?

11 / 12

KAYNAKA

Aron, Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul, Krmz,

Bierstedt, Robert, Yzylda Sosyolojik Dnce, Tom Bottomore & Robert Nisbet (der.), Sosyolojik zmlemenin Tarihi, stanbul, Krmz Yaynlar,

Cousin, Victor, Introduction la philosohie de lhistoire, Paris, Didier,

Durkheim, Emile, La contribution de Montesquieu la constitution de la science sociale, Revue d'Histoire politique et constitutionnelle, Temmuz-Eyll, ().

Montesquieu, Romallarn Azamet ve nhitatlar Hakknda Mlahazat, ev. Ahmed Saki Dersadet, Necm-i stikbal Matbaas, ().

Montesquieu, Romallarn Ykselii ve D, ev. Ahmet Saki, sdl. Resul Bozyel, stanbul, Sylem Yaynlar,

Swingewood, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, stanbul, Agora Kitapl,

12 / 12

STANBUL NVERSTES

AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES

Tm yayn ve kullanm haklar stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesine aittir. Hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz, yaynlanamaz. Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Ders notlarnn ieriinden yazarlar sorumludur.

BLM:

SOSYOLOJ

DNEM (GZ / BAHAR): ETM RETM YILI: DERSN ADI:

GZ

SOSYOLOJ TARH I

DERS NOTU YAZARININ ADI-SOYADI: CANLI DERS RETM ELEMANIN ADI-SOYADI:

ENES KABAKCI

ENES KABAKCI

2 / 17

4. HAFTA DERS NOTU

3 / 17

NDEKLER zet MONTESQUIEU: SOSYOLOJNN HABERCS 1. Montesquieunn Toplum Dncesi 2. Toplumu Belirleyen Maddi Koullar: klim ve Corafya 3. Sosyolog Montesquieu? 4. Siyaset Sosyolojisine Doru: Hkmet Tipleri Cumhuriyet Monari Despotizm alma Sorular Kaynaka

4 / 17

ZET Montesquieuye ayrdmz bu ikinci derste, dnrn neden sosyolojinin habercileri arasnda yer ald meselesi tartlacaktr. Bu erevede, nasl bir toplum dncesine sahip olduu, toplumsal dncesini ne tr bir nedensellie oturttuu, ne tr kavramsallatrmalar yapt zerinde durulacaktr. Bu noktada, toplumu belirleyen maddi ve manevi unsurlarn neler olduu Kanunlarn Ruhu adl eserinden hareketle incelenecektir. Ayrca, Montesquieunn esas ilgi alan olduunu grdmz hkmet tiplerinin (cumhuriyet, monari ve despotizm) zellikleri zerinde durulacak; bu tiplerin toplumsal balamlarnda nasl tespit edildii ortaya konulacaktr. Toplum yaps ile hkmet biimleri arasnda kurduu dorudan ve zorunlu iliki, Monstesquieuy sosyolojinin bir alt dal olan siyaset sosyolojisinin de ilk temsilcilerinden yapmaktadr.

5 / 17

MONTESQUIEU: SOSYOLOJNN HABERCS 1. Montesquieunn Toplum Dncesi Montesquieu, XVIII. yzyl entelektellerinin ou gibi, bir konuda uzmanlam deil, klasik felsefe eitimi alm bir kalem ustasyd. Fransz dnrn yaptlarnda, tarih, siyaset bilimi, siyasal kuram ve sosyolojiyle ilgili incelemelerin hepsini birden grmek mmknse de Montesquieu, Aydnlanma dneminin ilk ve en byk sosyolou saylmtr. Kanunlarn Ruhu adl en mehur eserinin nsznde vurgulad u dnce, onun neden ilk byk sosyologlardan sayldn aklar: Ben ilkelerimi, kendi nyarglarmdan deil eylerin doasndan kardm 1. Montesquieu, toplumsal dncenin nceki temsilcilerine kyasla daha zengin ve ayrntl bir tarihsel analize, daha kapsaml ve sistematik bir yaklama sahiptir. Toplumu, yapsal bir btn olarak tanmlar. Daha nemlisi deiik toplumsal fenomenlerin zgl nedenlerini bulmaya abalar. Ona gre, kanunlar insan aklnn somutlam halini ifade eder ve fizik ortama ve toplumsal kurumlara da uygun olmak durumundadrlar. Montesquieu, genel olarak dncesinin k noktasn Kanunlarn Ruhunun nsznde yle ifade eder: ncelikle insanlar inceledim ve onlarn, kanun ve rflerin sonsuz eitlilii iinde, sadece kendi fantezileriyle [hayal ve hevesleriyle] hareket etmediklerini grdm. lkeler tespit ettim ve istisnai durumlarn bu ilkelere riayet ettiklerini grdm. Milletlerin tarihleri bu ilkelere uygun ve devamllk iinde cereyan eder. Her zel kanun dier bir kanuna baldr veya daha genel bir kanundan kaynaklanr 2.

Montesquieu, De lEsprit des lois. Genve, Barillot, Trke evirisi iin bkz. Kanunlarn Ruhu zerine, ev. Fehmi Balda, Ankara, Milli Eitim Bakanl, Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, nsz.

6 / 17

Montesquieu, toplumun kaotik ve deiken bir fenomen olduunu ne srmesine ramen, yzeyin altnda davran, kurumlar ve kanunlardan oluan dzenli bir yapnn var olduunu savunur. Bu dnceden hareketle, toplumsal kurum ve srelerin, ampirik ve tarihsel bir analizle kefedilebilecek olan belirli maddi koullarn rn olduunu yazar. Montesquieuye gre btn toplumsal fenomenler birbirine baldr; her zgl kanun baka bir kanunla balantldr. Bu dnceden genel bir sonuca varmak gerekirse, Fransz dnrn toplum anlay atomist 3 (parac) deil holist4 (btncl) bir yaklamn eseridir: Toplumlar btnlemi btnlerdir. Montesquieunn esas ilgi alan hkmet (ynetim) biimleridir. Ancak ortaya koyduu ynetim tipleri aslnda toplum tiplerinden baka bir ey deildir. Hukuk ve siyaset, toplumsal balamla uyum iinde olmak durumundadr. Montesquieunn dncesinde toplumsal balam ise somut olarak arazi yaps, iklim, meslekler, din kurumlar, ticaret, rf ve adetlere tekabl eder. Montesquieuye gre kanunlar bir btn olarak toplumun ruhunu, baka bir ifadeyle zn ifade eder. Dolaysyla hukuki-siyasi olanla toplumsal olan arasnda ayrm yapmak gtr. Byle bir ayrm, formel (biimsel) bir ayrmdr. Montesquieu, hkmet biimleriyle ilgili snflandrmasnn (cumhuriyet, monari, despotizm) gerek ynetim tiplerinden daha ziyade ideal tipleri kapsadn vurgular. Montesquieunn ynetim biimleri aslnda birer ideal tiptir, yani mantksal kurgulardr ve analizi kolaylatrmak zere gerekliin zengin ve deiken tarihsel ayrntlarndan hareketle soyutlanmlardr 5.

Atomizm: Sosyal bilimler ve daha zelde sosyoloji balamnda, toplumun birbirinden ayr, birbirine dsal ve birbirini etkileyen kk birimlerden olutuunu ileri sren yaklam. Sosyolojide atomizm (sosyal atomizm), sosyal analizlerin inceleme nesnesinin topluluklardan ziyade, dorudan bireyler olmas gerektiini savunur.

Holizm: Btnn, kendisini oluturan paralarn toplamndan daha fazla olduunu savunan felsefi gr. Bu gre gre, znenin nitelii ancak birbiri ile ilintili ve eklemlenmi birimlerin bir arada deerlendirilmesi ile kavranabilir.
4 5

Burada ideal tip kavramn, Weberin verdii anlamyla kullanyoruz. deal tip, sosyolojinin balca analiz aralarndandr ve analitik bir kurguyu ifade eder. Buradaki ideal nitelemesi, olmas gereken anlamna gelmez. deal szcde hibir deer yargs veya normatif ykleme yoktur. deal tip kavram, zelikle Weber zerine olacak derslerimizde ayrntl bir eklide ele alnacaktr.

7 / 17

Bu metodolojik yaklamyla Montesquieu, Aristonun klasik politik felsefe geleneinden aka farkllamaktayd. Aristo da ynetim biimlerini snflandrmt. Ancak onun bahsettii hkmet ekilleri birer zd; yani snrl bir tarihsel deneyime dayanan, zamand ve evrensel soyutlamalard. Hlbuki politik olann toplumsal olanla ilikisinin farknda olan Montesquieu, hkmet biimlerini insanln somut tarihsel tecrbesinden szerek soyutlam ve tipletirmiti. Montesquieu politik felsefeden kopuu ite bu yaklamyla gerekletirmitir. Ancak bir toplumsal deiim teorisi gelitir(e)memitir. Bir toplum tipinin baka bir toplum tipine nasl dnt sorunsal Montesquieunn eserlerinde yer almaz. Hkmet biimleriyle ilgili gelitirdii tipoloji genel olarak ezamanlyd ve toplumsal deiim meselesini ihmal ediyordu. zetlemek gerekirse, Montesquieunn hkmetleri snflandrmas, bir tipoloji kurmas, sosyolojik yntem asndan byk bir nem tamakla birlikte, dinamik bir toplum anlayndan yoksundu.

2. Toplumu Belirleyen Maddi Koullar: klim ve Corafya Montesquieu, toplumu eitli unsurlardan oluan fakat bu unsurlarn yalnzca btnde anlam bulduu bir sistem olarak grr (holist yaklam). klim ve corafya bu sistemi oluturan temel unsurlardandr. nceki dersimizde de belirttiimiz gibi, Montesquieuden evvel baka dnrler de fizik faktrlerden hareketle toplumsal tahliller yapmaya ynelmilerdi. Ancak Montesquieu bu faktrlerin bir btn olarak toplumun yapsna etkisini analiz eden ilk dnrdr. Montesquieu bazen mbalaa da ederek bu madd/fizik koullarn intihar, evlilik, klelik gibi toplumsal kurumlarn ortaya k ve geliimlerine etki ettiini savunmutur. Ancak Montesquieu monist 6 (teki) bir yaklam sergilemekten de kanr: Fizik nedenlerin yan sra moral (manevi) nedenlere de iaret etmeyi ihmal etmez. Kanunlarn Ruhunda yle yazar:

Monizm: Her eyin bir tek zorunluluk, ilke, madde veya enerjiden olduunu iddia eden felsefi grtr. Sosyal bilimler balamnda ise bir toplumsal fenomeni tek bir neden veya ilkeyle aklama anlamna gelir. Monizm, mutlak olarak iki tr zorunluluk veya ilke olduunu ileri sren dualizmden ve mutlak olarak birok trde zorunluluk veya ilke olduunu ileri sren pluralizmden ayrlr.
6

8 / 17

nsanlar birok eyden etkilenir: iklim, din, kanunlar, hkmetin buyruklar, gemiin rnekleri, rf, usuller. Tm bunlardan genel bir ruh doar. Her lkede bu nedenlerden herhangi birinin daha gl bir biimde devreye girmesiyle orantl olarak, dier nedenler ayn derecede zayflamtr. Vahiler zerinde doa ve iklim neredeyse tek balarna hkm srerken, inlileri adetler ynetmektedir; Japonlar ise kanunlar altnda ezilmektedir. () Romaya ise hkmetin buyruklar ile eski rf ve adetler yn vermekteydi 7. Yukardaki alntnn da aka gsterdii gibi, Montesquieuye gre herhangi bir toplumun yaps tek bir faktrn deil ok sayda faktrn ilemesine baldr. Toplum eitli unsurlar arasnda ortaya kan bir dengenin rndr. Toplumsal gelime, salt fizik elerin etkisini zaman ierisinde zayflatrken, fizik olmayan (moral/ahlaki, manevi) unsurlarn etkisi de glenmektedir. Kanun yapcnn rol de tam bu noktada nem arz etmektedir: fizik ve ahlaki gler arasnda bir denge tutturmak. Ksaca ifade etmek gerekirse; toplumsal ve dolaysyla siyasal olan, fizik ve ahlaki faktrlerin bir arada etkili olduu bir sre iinde ekillenmektedir. Bu noktada, tm bu toplumsal-siyasal srete bireye den pay veya rolle ilgili bir not dmek gerekir. Montesquieunn toplum anlaynn genel erevesi iinde birey zmnen (st kapal bir ekilde) bir ara veya nesne olarak konumlandrlmaktadr. Fizik ve ahlaki glerin kesintisiz etkileimi eklinde tasavvur edilen toplumsal sistem iinde birey pasif bir unsur konumuna indirgenmektedir.

3. Sosyolog Montesquieu? Sosyoloji ayet, toplumsal olan bilimsel olarak inceleme ve anlamaya alma faaliyeti ise Montesquieu, sosyolog unvann hak eder diyebiliriz. Montesquieunn nl yapt Kanunlarn Ruhu esas olarak tarihi idrak edilebilir, anlalr klmaya ynelik bir abann ifadesidir. Sonsuz sayda olan ve sonsuz eitlilik arz eden,
7

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XIX. Kitap, IV. Blm.

9 / 17

birbiriyle uyumsuz ve badamaz gibi grnen tarihsel verileri (rf ve adetler, fikirler, kanunlar, siyas ve toplumsal kurumlar vs.) anlamaya alr Montesquieu. Sosyolojinin temel hareket noktas da ite budur: tutarsz, badamaz, anlaml bir btnlk arz etmeyen sonsuz say ve eitlilikteki olay anlalr klmak zere anlaml bir sraya ve dzene sokmak. Sonsuz say ve eitlilikteki tarihi veri, nasl anlalr bir dzene oturtulabilir? Tutarsz veriden idrak edilebilir / kavranabilir bir dzene gemek nasl mmkndr? Montesquieu, Romallarn Byklk ve k Nedenleri zerine Dnceler (Considrations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur dcadence) adl eserinde yle yazar: Dnyaya hkmeden, tlih deildir. Bu, kendilerini belirli bir planda ynettiklerinde refaha kavuan, baka bir planda ynettiklerinde yenilgiye urayan Romallara sorulabilir. Her monaride onu ykselten, srdren ya da kerten hem ahlaki, hem fizik genel nedenler vardr. Btn tesadfler [aslnda] bu nedenlere baldr. Eer bir savan sonucu olarak, yani zel bir nedenle, bir devlet ortadan kalkmsa, bu devletin tek bir savala ortadan yok olmasn gerektirecek genel bir neden vardr. Tek bir szckle, ana gidi kendisi ile birlikte zel tesadfleri de getirir 8. Montesquieunn sosyolojik dncesini z u noktada odaklanr: lk bakta tesadf gibi grnen olaylar dizisinin arkasnda yatan derin nedensellik ilikisini kavramak gerekir. Sonsuz say ve eitlilikteki rf ve adet, fikirler, toplumsal ve siyasal kurumlar belirli az sayda balk altnda organize edilebilir. Daha bilimsel bir ifadeyle sylemek gerekirse, sz konusu eitlilik, belirli birka ideal tipe indirgenebilir. Montesquieunn dncesinin temelinde u ngr bulunmaktadr: Olaylarn genel akn belirleyen nedenleri kavradmz zaman deiimi anlayabilir, idrak edebiliriz. Yani deiimi anlalr klmak, ancak nedenleri tespit ettiimiz zaman mmkn olabilir.

Montesquieu, Considrations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur dcadence, Amsterdam, Jaques Desbordes, , Blm XVIII, s.

10 / 17

eitlilik ancak kavramsallatrlp tipler altnda dzenlenir, organize veya kategorize edilirse anlalr klnabilir.

4. Siyaset Sosyolojisine Doru: Hkmet Tipleri Montesquieu, Kanunlarn Ruhu adl eserinde sosyopolitik bir kuram gelitirir. Bylece bugn sosyolojinin bir alt dal olan siyaset sosyolojisinin de temellerini atar. Kitap, tematik olarak ana balk altnda deerlendirilebilir: i. Montesquieu, tarihte ortaya km ok saydaki ynetim biiminden hareketle bir tipoloji oluturmu ve bunlar tipe indirmitir. Bu tipi, tabiatlar (nature) ve ilkeleri (principe) balamnda tanmlamtr. Gelitirdii l tipoloji ile siyaset sosyolojinin temellerini atmtr. ii. nsanlarn rfleri ve meydana getirdikleri toplumsal kurumlar zerinde iklim ve corafyann etkisini (fizik/maddi etki) incelemitir. iii. Sosyal nedenlerin; ticaret, para, nfus, din, rf ve adetler ve zellikle kanunlar zerindeki etkilerini ele almtr. Yukarda genel hatlaryla belirttiimiz bu ana tema, sosyolojinin iki nemli faaliyet alanna iaret etmektedir: i. Toplumsaln siyaset, siyasaln toplum zerine etkisini incelemek (siyaset sosyolojisi); ii. Maddi ve manevi nedenlerin, toplumlarn rgtlenme biimleri zerine olan etkilerini incelemek. Montesquieu, bylece hkmet biimleri kuram ile nedensellik kuramn mezcetmi, birletirmitir. Fransz dnrn temel iddialarndan biri, siyasal rejimlerle toplumlarn boyutu, byklkleri (morfolojileri) arasnda bir iliki olduudur.
11 / 17

Montesquieu, sosyal tipler ile ynetim biimleri arasndaki ilikiyi ortaya koyarak sosyolojinin, daha zelde ise siyaset sosyolojisinin ncleri arasnda yerini almtr. Bu ilikiye dair gelitirdii dncelerde, bugnden bakldnda phesiz eletiriye ak birok yn bulunabilir. Ancak bu konuda, sosyolojik anlamda ilk fikir beyan edenler arasnda yer almas, onu sosyoloji tarihinin nemli isimleri arasna sokar. Montesquieu, tarihe bakarak, daha doru bir ifadeyle tarihsel gzleme dayanarak hkmet tipi tespit eder. Bu l tipolojiyi, iki kritere / lte gre ortaya koyar. Bunlar hkmetlerin tabiat ve ilkesidir. Montesquieunn, hkmetin tabiat ile kastettii, egemenlii elinde bulunduranlarn saysdr. Dier bir ifadeyle, bir hkmet (ynetim) biiminin tabiatn belirleyen ey, egemenlii elinde bulunduran kii saysdr. Bu say, monari ve despotizmde olduu gibi bir veya cumhuriyette olduu gibi birden fazla olabilir. Ynetim biimlerini tespit ederken, Montesquieunn bavurduu ikinci lt ilkedir. Hkmetin ilkesi ile Montesquieunn kastettii; ynetimin salkl ilemesi ve varln srdrebilmesi iin o ynetim altnda yaayan insanlar motive eden (isteklendiren), harekete geiren histir. hkmet biimine cumhuriyet, monari, despotizm tekabl eden ilkeler srasyla erdem, eref ve korkudur. Bu ilkeler, toplumsal birlii yaratma ve toplumsal dzeni srdrme ilevini grmektedir. Montesquieunn Kanunlarn Ruhunda szn ettii hkmet biiminin zellikleri yle zetlenebilir:

Cumhuriyet Montesquieu tabiat itibariyle halkn bir ksmnn veya tamamnn egemen olduu hkmet eklini cumhuriyet olarak nitelendirir. Cumhuriyet ynetiminin hkim olduu toplumlarda insanlar birer vatanda olarak eittirler. Toplumlar byklkleri veya morfolojileri itibariyle deerlendirildiinde, cumhuriyet ynetimi ancak eski Yunan siteleri gibi kk toplumlarda mmkn olabilir.
12 / 17

Bu ynetim eklinin ilkesi, erdemdir. Bu ilke ile Montesquieu, vatan ak veya vatanseverlik duygusunu kasteder. Cumhuriyetin ilkesinin erdem olmas, cumhuriyet ile ynetilen toplumlarda insanlar erdemlidirler anlamna deil, erdemli olmaldrlar anlamna gelir. Erdem, Montesquieunn vokablerinde ahlaki veya dini deil siyasi bir deere iaret eder. Montesquieunn siyasi erdem ile kastettii ise kanunlara riayet edilmesi ve bireyin topluma sayg duymas, hata kendini ona (toplulua, kolektif yapya) adamasdr. Monari Egemenliin tek bir kiiye ait olduu fakat ynetimin kanunlar erevesinde yrtld hkmet eklini, Montesquieu monari olarak adlandrr. Yani bu hkmet biiminin tabiat, tek bir kiinin egemen olmasdr. Ancak snrsz bir yetki sz konusu deildir. Hkmdarn otoritesi veya yetkileri kanunlar ile snrldr. Tolumun morfolojisi bakmndan ise bu ynetim biimi, o dnemin Avrupasndaki monariler gibi orta byklkteki toplumlarda sz konusu olabilir. Eitsizlik ve farkllk zerine kurulu olan bu rejimin ilkesi ereftir. eref Montesquieuye gre felsefi veya kutsal bir anlam iermez, toplumsal-siyasi bir anlama sahiptir. Bireyler snfsal farkllk ve toplumsal eitlilie saygl bir ekilde, toplumsal ve siyasal itibarlarn (ereflerini) srdrmek veya artrmak abasndadrlar. Montesquieuye gre itibar araynn monarilerde bir tutku halini almas normal ve gereklidir. Eitsizlik-farkllk zerine kurulu bu toplumlarda, insanlarn itibar (eref) peinde komalar rejim iin hibir saknca tekil etmedii gibi, sosyopolitik dzenin salkl bir ekilde devam iin gereklidir de Despotizm Egemenliin tek bir kiiye ait olduu ve ynetimin hkmdarn arzu ve kaprislerine gre yrtld hkmet eklini, Montesquieu despotizm olarak kavramsallatrr. Asya imparatorluklar gibi byk toplumlara uygun bir hkmet eklidir. Bu ynetim eklinin hkim olduu toplumlarda mutlak eitlik sz konusudur. Tm insanlar hkmdar nezdinde ayn derecede deersizdir. Yani deersizlikte bir eitlik sz konusudur. Snrsz bir iktidara sahip olan ve toplumu yalnzca kendi arzu ve kaprislerine gre yneten despotu frenleyebilecek tek kuvvet dindir.
13 / 17

Bu ynetim eklinin ilkesi korkudur. Despotizmin var olabilmesi iin korkunun topluma nfuz etmesi, halk arasnda hkm srmesi gerekir. Ancak Montesquieuye gre korku, siyasi yok olua gtrr ve korkuyla itaat edenler insanlklarn kaybederler. Ksacas, despotik hkmetlerin uzun mrl olabilmeleri Montesquieuye mmkn grnmez. Montesquieu, bu hkmet biiminden ilk ikisini lml (insani), ncsn ise insanlk d (barbar) olarak niteler.

14 / 17

HKMET TRLER

CUMHURYET

MONAR

DESPOTZM

KRTER KAVRAMLAR

TABATI
Halkn bir ksmnn veya tamamnn egemen olduu hkmet ekli. Egemenliin tek bir kiiye ait olduu fakat ynetimin kanunlar erevesinde yrtld hkmet ekli. Egemenliin tek bir kiiye ait olduu ve ynetimin hkmdarn arzu ve kaprislerine gre yrtld hkmet ekli.

TOPLUMUN MORFOLOJS

Kk toplumlar (Antik Yunan siteleri)

Orta byklkteki toplumlar (Avrupa monarileri)

Byk toplumlar (Asya imparatorluklar)

LKES

Erdem

eref

Korku

ALIMA SORULARI 1. Montesquieunn lml olarak nitelendirdii hkmet tipleri hangileridir? 2. Montesquieu, hkmet tiplerini hangi kstaslara gre belirler? 3. Montesquieuye gre toplum ve siyaset arasnda nasl bir iliki vardr? 4. Montesquieunn toplum anlay hangi temel varsayma dayanr? 5. Montesquieu toplumlarn karakterlerinin oluununu incelerken nasl bir nedensellik ilikisi kurar?

KAYNAKA

Aron, Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul, Krmz,

Bierstedt, Robert, Yzylda Sosyolojik Dnce, Tom Bottomore & Robert Nisbet (der.), Sosyolojik zmlemenin Tarihi, stanbul, Krmz Yaynlar,

Montesquieu, Considrations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur dcadence, Amsterdam, Jaques Desbordes,

Montesquieu, De lEsprit des lois. Genve, Barillot,

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu zerine, ev. Fehmi Balda, Ankara, Milli Eitim Bakanl,

Swingewood, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, stanbul, Agora Kitapl,

17 / 17

STANBUL NVERSTES

AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES

T n

BLM: DNEM (GZ / BAHAR): ETM RETM YILI: DERSN ADI: DERS NOTU YAZARININ ADI-SOYADI: CANLI DERS RETM ELEMANIN ADI-SOYADI:

SOSYOLOJ GZ SOSYOLOJ TARH I

ENES KABAKCI

ENES KABAKCI

2/21

5. HAFTA DERS NOTU

3/21

NDEKLER

zet

MONTESQUIEU: SYASETN SOSYOLOJS

1. Kuvvetler Ayrl

2. Siyaset Kuramndan Sosyolojiye: Mesele

Hkmet Tipinden Toplumsal Btnn Sosyolojisine Olgular ve Deerler Aklc Evrensellik ve Tarihsel zellikler

3. Genel Deerlendirme ve Sonu

Biyografik Bilgiler

alma Sorular

Kaynaka

4/21

ZET

Montesquieu, Kanunlarn Ruhunda ngiliz Anayasasn incelemi ve ngiliz siyaset sisteminin iki temel unsuru olduunu tespit etmiti: siyasal zgrlk ve siyasal temsil. Fransz dnre gre tm devletlerin ortak ve genel amac, varlklarn srdrmektir. Ancak bunun yan sra, her devletin bir de kendine zg amac vardr. ngiliz anayasasnn zgl amac siyasal zgrlktr. Yani ngiliz devletinin varlnn devam siyasal zgrlk fikrine baldr. Amac zgrlk olan ve halkn meclislerle temsil edildii ngiliz hkmet tipi, Montesquieunn kuramsallatraca kuvvetler ayrl retisi zerine bina edilmitir. Montesquieunn siyaset sosyolojisi alannda yapt zmlemeler, bize onun genel sosyoloji anlaynn temel meselelerini ortaya koyma imkn verir. Bunlar: 1) Hkmet biimi gibi spesifik bir temadan kalkarak toplumun tm nasl anlalabilir? 2) Sosyolog, olgu ile deer arasnda nasl bir konumda yer almaldr? 3) Toplum zerine yaplan zmlemelerde, aklc evrensellik ile tarihsel zellikler arasnda nasl bir denge kurulmaldr? Sosyoloji tarihinde Montesquieu, genellikle sosyolog deil sosyolojinin ncs kabul edilir. Bunun nedeni olarak; sosyoloji szcnn Montesquieunn yaad dnemde henz var olmamas; Montesquieunn modern toplumu incelememi olmas ve dncesinde ilerleme fikrinin yer almamas gsterilir.

5/21

MONTESQUIEU: SYASETN SOSYOLOJS

1. Kuvvetler Ayrl

Ilml hkmet lml olmayan hkmet ayrm, Montesquieunn dncesinin kilit ta niteliindedir. Hkmet tipleri kuram iinde yapt bu ayrm Montesquieuye, ngiltere zerine olan dncelerini ortaya koyma imkan vermitir. Kanunlarn Ruhu adl eserinin XI. Kitabnn 6. Blmnde, Fransz dnr ngiltere Anayasasn incelemitir. Bu blm, zamannda o kadar gl bir yank uyandrmtr ki birok ngiliz anayasac, lkelerinin kurumlarn Montesquieunn tahlillerinden hareketle yorumlam ve anlamaya almtr. Montesquieu, Mann te yakasnda yle bir itibara sahipti ki ngilizler, Kanunlarn Ruhunu okuyarak kendilerini daha iyi tanyacaklarna inanmlard1.

Montesquieu, ngiliz siyaset sisteminde iki temel unsur tespit etmiti: siyasal zgrlk ve siyasal temsil. Tm devletlerin ortak ve genel amac, varlklarn srdrmektir. Ancak bunun yan sra, Montesquieuye gre, her devletin bir de kendine zg amac vardr: Romann amac genilemek ve bymekti. Lakedaimonun amac sava, Yahudi kanunlarnn amac din, Marsilyannki ise ticaretti. Dier bir deyile, Romann varln srdrmesi yaylmaya, Lakedeimonunki savaa, Yahudilerinki dine ve Marsilyannki de ticarete balyd. Dnyada ayrca bir millet vardr ki, diye devam eder Montesquieu, anayasasnn amac dorudan siyasal zgrlktr. Yani o devletin varlnn devam siyasal zgrlk fikrine baldr. te bu devlet ngilteredir2.

Siyasal temsil meselesine gelince, Montesquieu bunu tam anlamyla yalnzca ngiltere modelinde, daha ak bir ifadeyle ngiliz monarisinde grr. Cumhuriyet adn verdii

Raymond Aron, Les tapes de la pense sociologique, Paris, Galliamard, , s. Trke evirisi iin bkz. Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev. Korkmaz Alemdar, stanbul, Krmz, , s. Montesquieu, De lEsprit des lois, Genve, Barillot, , XI. Kitap, 5. Blm. Trke evirisi iin bkz. Kanunlarn Ruhu zerine, ev. Fehmi Balda, Ankara, Milli Eitim Bakanl,
2 1

6/21

hkmet tipinde Montesquieunn dnd anlamda bir siyasi temsil sz konusu deildir. Cumhuriyet kuramn gelitirirken esin kayna Yunan siteleriydi. Buralarda bir halk meclisi olmakla birlikte, bu meclisler halk tarafndan seilen ve halkn temsilcilerinin oluturduu meclisler deillerdi. Tekrar etmek gerekirse, Montesquieu gerek anlamda bir siyasal temsilin ngiliz monarisinde bulunduunu gzlemlemitir.

Amac zgrlk olan ve halkn meclislerle temsil edildii bu hkmetin en temel zellii, bugn hl gndemde olan ve zerine pek ok sz sylenen kuvvetler ayrl retisidir.

Montesquieu, lml bir hkmetin hkim olduu ngiltereye bakarak kuvvetler ayrl kuramn gelitirir. Buna gre devlet denilen aygt ayr kuvvetten mteekkildir: yrtme, yasama ve yarg. Montesquieu ngiliz siyasal sistemine bakarak, bu kuvveti ayr ayr ve birbirleriyle olan ilikileri balamnda yle deerlendirir:

i) Yrtme: Montesquieu, ngilterede hkmdarn yrtme gcn elinde tuttuunu belirtir. Karar alma ve eyleme gemede hz gerektiren bu kuvvetin tek bir kiinin elinde bulunmasnn ne kadar isabetli olduunu ifade eder.

ii) Yasama: Bu kuvvet, iki mecliste somutlar: soylular temsil eden Lordlar Kamaras ve halk temsil eden Avam Kamaras.

iii) Yarg: ngilteredeki yarg gc hakknda ise Montesquieu yle yazar:

nsanlar arasnda pek korkun saylan yarg kuvveti, ne belirli bir mevkiye, ne de belirli bir meslee bal olduundan grnmez hale gelir ve sanki yok olur3.

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XI. Kitap, 6. Blm.

7/21

Bu kuvvet olabildiince az sayda kiiden oluan bir gruba ait klnmaldr. Ayrca, kstl sayda yeden oluan bu grubun inisiyatifi (stnl, karar verme yetkisi) snrl olmaldr. nsanlar, kiilerin gcnden deil, kanunlarn gcnden ekinmelidirler; yarglardan deil, yargdan korkmaldrlar.

Montesquieuye gre, ancak bir kuvvetin, dier(ler)ini durdurduu veya dengeledii toplumlarda devlet zgrlkleri teminat altna alabilir ve bireyler kendilerin hr ve gvende hissederler.

Montesquieu, toplumsal kuvvetlerin bir denge iinde, birbirlerini snrlar biimde dzenlenmesi gerektiini savunur ve bunun zgrln balca koulu olduunu ileri srer. Ancak unu belirtmek gerekir ki, Fransz dnr tm bu deerlendirmelerini aristokratik bir toplum modeli zerinde yapar. Asl maksad, ngilterede grd kuvvetler ayrm modelini, Fransaya aktarmaktr. Zira Fransa, sahip olduu aristokratik toplum yapsyla, ancak ngiliz modelini takip ederse zgrlkleri teminat altna alabilir.

Montesquieu, iyi hkmetlerin lml olduunu, hkmetlerin lml olmasnn ise ancak gcn snrlanmas veya kimsenin kimseden korkmamas ile mmkn olabileceini savunur. Montesquieuye gre ngiltere veya Fransa gibi aristokratik toplumlarn salkl bir ekilde varlklarn devam ettirebilmeleri iin soylularn kendilerini gvende hissetmeleri gerekir. Bunun iin de soylularn haklar, bizzat siyasal rgtlenmenin kendisi (yani devlet) tarafndan gvence altna alnmaldr. Ksaca belirtmek gerekirse, Kanunlarn Ruhunda ileri srlen denge fikri esas itibariyle aristokratik bir toplum iin sz konusu edilmektedir. Szn z, Montesquieu Fransz monarisinin anayasas zerine yrtlen tartmalarda kral ya da halkn tarafnda deil, kendisinin de mensubu olduu aristokrasinin tarafndadr.

Bir aristokrat olarak, kendi snfnn karlarn monarka yani krala kar korumay amalayan Montesquieunn fikirleri, tarihin bir cilvesi olarak sonraki yllarda (

8/21

Fransz Devrimi srecinde) baka bir snfn, halkn szclne soyunan burjuvazinin siyasal meruiyetine temel tekil edecektir.

2. Siyaset Kuramndan Sosyolojiye: Mesele

Montesquieunn siyaset sosyolojisine dair yapt zmlemeler, bize onun genel sosyoloji anlaynn temel meselelerini ortaya koyma imkn verir. Bunlar, balk altnda toplanabilir:

Hkmet Tipinden Toplumsal Btnn Sosyolojisine

Hkmet biimi gibi spesifik (zellikli) bir konudan hareketle toplumun tm nasl anlalabilir? Bu soru, Marksizm balamnda yle formle edilebilir: Ekonomik rgtlenme biimlerinden yola karak toplumun genelini nasl analiz edebilir, nasl anlayabiliriz?

Bu soruya verilecek cevap, inceleme alann ierir: Montesquieunn dikkate ald siyasal rejimin dsal nedenleri nelerdir? Aklanacak olgular ile nedenler arasnda kurduu ilikilerin nitelii nedir? Kanunlarn Ruhunda bir btn olarak grlen toplum zerine sentetik bir yorum var mdr, yoksa yalnzca nedenlerin bir sralamas ve belirleyici ile belirlenen arasnda, belirleyicilerin hibirinin kesin olduu sylenemeden eitli balantlarn yan yana konmas m sz konusudur?

Kanunlarn Ruhuna yakndan bakldnda aslnda nedenlerin sralanmasnn hibir sistematik nitelik tamad grlr. Montesquieu nce, corafi ortamn etkisini ele alr. Bu etkiyi iklim ve toprak-arazi olarak ikiye ayrr. Ardndan, aralarnda ticaret, para ve nfusun da bulunduu toplumsal nedenleri dikkate alr. Ayrca, ortak yaamn rgtlenmesinde en gl etkiye sahip unsurlardan biri olan dinin roln inceler.

9/21

Ksaca, Montesquieu belirli sayda nedeni gzden geirir. Dncesine esas tekil eden temel izlek fizik ve ahlaki nedenler ayrmdr. klim ve corafya fizik nedenleri, bir milletin genel anlay ve din, ahlaki nedenleri tekil etmektedir. Montesquieu, ortak yaam oluturan ticaret ve nfusu da fizik ve ahlaki olandan ayr bir kategori olarak deerlendirebilirdi; ancak nedenler kuramn sistematik bir zemine oturtmad iin, bunu yapmamtr.

Tm bu nedenleri kendi iinde tutarl bir sralamaya koymak gerekirse Montesquieu bunu yapmamtr iklim, topran doas ve corafyadan kalkarak nfusa gemek; buradan da tamamen toplumsal nedenlere ynelmek daha uygun olurdu.

Peki, belirlenenler nelerdir? Yani Montesquieunn yukarda bahsedilen nedenlerle aklamaya alt eyler nelerdir? Bunlar esas olarak yasalar, gelenekler ve davranlardr. Bu kavramlar ayr ayr yle tanmlar:

Gelenekler ve davranlar yasalarn yerletirmedii, yerletiremedii ya da yerletirmek istemedii alkanlklardr. Yasalarla gelenekler arasnda yle bir fark vardr: Yasalar yurttalarn davranlarn, gelenekler ise insanlarn davranlarn dzenler. Geleneklerle davranlar arasnda da yle bir fark vardr: Gelenekler i tutumlarla, davranlar ise d tutumlarla ilgilidir4.

Montesquieunn son derece isabetli bir ekilde yapt yasalar ve gelenekler ayrm u ekilde de aklayabiliriz: Yasalar, devlet tarafndan belirlenmi ve onaylanm buyruklardr. Gelenekler ise toplum tarafndan benimsenmi ve yelere kabul ettirilmi, bir yasa tarafndan zorunlu klnmayan olumlu ya da olumsuz buyruklardr. Bunlara sayg gsterilmemesi durumunda verilecek cezalar, yasal olarak ngrlmemitir.

Montesquieunn nedenlerle kurumlar arasnda kurduu ba daha yakndan incelemek iin Kanunlarn Ruhunda corafi ortam ele ald blmlere bakmak yerinde olur.

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XIX. Kitap, Blm. Vurgular bize ait.

10/21

Dnr, corafi ortam derken zellikle iklim ve topran zelliklerini dikkate alr. Ar bir basitletirme ile iklimi scak-souk, lman-ar ztlna indirger. Montesquieu daha nce belirttiimiz gibi, insanlarn huylarn, duyarllklarn, davran biimlerini dorudan iklimle aklar:

Souk lkelerde zevklere dknlk azdr, lml lkelerde bu dknlk artar, scak lkelerde ise ar hal alr. klimler enlemlere gre ayrt edildii gibi, bir bakma duyarllk derecelerine gre de ayrt edilebilirler. ngiltere ve talyann operalarn grdm. Her ikisinde de ayn piyesler ve ayn aktrler vard. Ama ayn mzik, biri son derece sakin dieri son derece heyecanl iki millet zerinde alacak derecede deiik etkiler brakyordu5.

Aronun da isabetle kaydettii gibi, bu tr neriler doru olsayd sosyoloji ok daha kolay olurdu6. Montesquieu, belirli bir fiziki ortamn insanlarn fizyolojik, sinirsel ve psikolojik hallerini dorudan etkilediini hatta belirlediini savunur grnmektedir. Ancak klelik gibi baz kurumlara ilikin aklamalar daha karmaktr. Daha nce de alntladmz bir pasajda yle yazar:

Fazla snn vcudu gevettii ve insanlar tembel ve ruhsuz yapt, yalnzca ceza korkusunun onlar yararl bir i yapmaya zorlad bir ortamda, klelik akla pek aykr grnmez. Klenin efendisine olduu gibi, efendinin de hkmdarna kar gevek davranmas, sivil [toplum iindeki] kleliin yan sra siyas kleliin de ortaya kmas sonucunu dourur7.

Yukardaki metin, Montesquieunn dncesinin deiik boyutlarn grmek asndan son derece ilgi ekicidir. Yazar, ncelikle klelik ile iklim arasnda olduka basit ve dorudan bir iliki kurar. Fakat bunun hemen devamnda klelik akla pek aykr grnmez ifadesi gelir. Bu ifadeyle Montesquieu, zmnen (st kapal bir biimde)

5 6 7

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XIV. Kitap, 2. Blm. Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, s. Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XV. Kitap, 7. Blm. Vurgu bize ait.

11/21

kleliin aslnda akla aykr bir kurum olduunu ifade etmi olur. Bylece insan doasnn evrenselliine dair bir anlay ortaya koyar. Bu alntda iki ynl bir yorum dikkat eker: Bir yanda olgu olarak kurumlarn determinist (gerekirci, belirlenimci) yorumu, dier yanda evrensel deerler adna bu kurumlar hakknda verilen yarg yer alr. Bu iki yorum, akla pek aykr grnmez forml ile badatrlr. Ksacas, Montesquieu kleliin insan doasnn zne aykr olduunu ortaya koyarken, klelik gereine mazeret olarak iklimin etkisini iaret eder. Byle bir neri ancak iklimin bir kurum zerinde etkili olduu ya da onun ortaya kn kanlmaz klmasa da destekledii fikri benimsenirse mantksal adan kabul edilebilir. ayet neden ile sonu arasnda zorunlu bir iliki varsa, ahlaki bir sulama ile bilimsel olarak kantlanm belirlenimcilik (determinizm) arasnda ak bir eliki ortaya kar.

Nitekim sonraki blmde Montesquieu, dncesini daha ak bir ekilde ortaya koyan u satrlar kaleme alr:

Bu konuyu ele almama neden, zihnim mi yoksa kalbim mi bilmiyorum. Yeryznde hr insanlar altrmayacak iklim belki yoktur. Kanunlar kt olduu iin tembel insanlar ortaya kt; tembel olduklar iin de bu insanlar kle durumuna soktular8.

Yukardaki alnt, klelii iklime balayan nceki alnty yalanlar grnmektedir. Burada Montesquieu, iklimin hibir yerde klelii zorunlu klmadn syler; bu kurumun ortaya k nedeni kt yasalardr. Grnen o ki Montesquieu bu tr olgularla karlaan btn sosyologlar gibi kararszdr. Eer sosyolog, nedensel aklamay sonuna kadar gtrp klelik gibi korkun bir kurumun kanlmaz olduunu kefederse iinden klmaz bir duruma der ve hi arzu etmedii bir durumu kabul etmek zorunda kalr.

te bu nedenle Aron, kurumlarn corafya ile aklanmasn, ada sosyologlarn nedensel zorunluluk ilikisi deil, etki ilikisi adn verdikleri trden bir aklama

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XV. Kitap, 8. Blm.

12/21

olarak kabul etmek gerektiini ne srer. Bu kabule gre, belirli bir neden bir kurumu bir bakasndan daha olas klar.

Montesquieu son tahlilde, nedenlerin ounluu ilkesini kabul etmi grnr. nceki derste alntladmz aadaki satrlar bunun en ak gstergesidir:

nsanlar birok eyden etkilenir: iklim, din, kanunlar, hkmetin buyruklar, gemiin rnekleri, rf, usuller. Tm bunlardan genel bir ruh doar. Her lkede bu nedenlerden herhangi birinin daha gl bir biimde devreye girmesiyle orantl olarak, dier nedenler ayn derecede zayflamtr. Vahiler zerinde doa ve iklim neredeyse tek balarna hkm srerken, inlileri adetler ynetmektedir; Japonlar ise kanunlar altnda ezilmektedir. Lakedaimona yn veren rft; Romaya ise hkmetin buyruklar ile eski rf ve adetler yn vermekteydi9.

Bu alntda alt izilmesi gereken bir ifade genel bir ruhtur. Aron, bu ifadenin gnmz sosyal bilim literatndeki karlnn, bir ulusun kltr yani belirli bir yaama biimi ve ortak ilikiler olduunu belirtir Burada genel ruh veya ada karlyla kltr neden deil sonutur; zaman iinde topluluu ekillendiren fiziki ve ahlaki etkilerin tmnn sonucu Bir ulusun genel ruhu, corafyann ve tarihin yaratt zel bir topluluun varolu, davran, dn ve hissedi biimidir. Bu kavramsallatrma, esasnda iki ilevi yerine getirir: 1) Btn aklamalar iine alacak son bir aklama yapmadan ksmi aklamalar bir araya getirmeye olanak salar ve 2) siyaset sosyolojisinden toplumsal btnn sosyolojisine gitmeye izin verir.

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XIX. Kitap, IV. Blm. Vurgu bize ait. Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, s.

10

13/21

Olgular ve Deerler

kinci mesele, olgu ile deer arasnda, kurumlarn anlalmas ile istenilen, arzu veya tercih edilen iyi (Montesquieunn tabiriyle lml) rejimin belirlenmesi sorunudur. Baz kurumlar bir yandan belirlenmi (dtermines) ve kendilerini insanlara dayatan kurumlar olarak kabul etmek, dier yandan da bunlar hakknda siyasi yarglarda bulunmak (lml, ar, insani, iyi, kt vb.) nasl mmkn olabilir? Baz durumlarda kanlmaz olarak ortaya kt iddia edilen bir rejimin insan doasna aykr olduunu sylemek bir sosyolog iin mmkn mdr? Daha ak ifade etmek gerekirse, fizik (iklim, corafya) ve toplumsal artlarn (toplumun morfolojisi, bykl) belirledii iddia edilen kurumlar hakknda iyi-kt, lml-lml olmayan, insani-gayri insani vb. nitelemelerde bulunmak yani deer yargs belirtmek ne kadar tutarl bir zmlemedir?

Aslnda sosyolojinin bu temel sorunu u ekilde ortaya konabilir: Sosyolog kurumlarn eitliliini, bunlar hakknda deer yargs belirtmeden mi gzlemlemek zorundadr? Somutlatrmak gerekirse, klelii veya herhangi baka bir kurumu aklarken, deer yargsnda bulunma, bunlar arasnda bir ayrm yapma ve bir hiyerari kurma imknna sahip midir?

Eer bir topluluun kurumlarnn bir koullar btn tarafndan zorunlu olarak belirlendii varsaylrsa, var olan kurumlarn mmkn olann en iyisi olduu sonucuna varmak kalmaz olur. Oysa Montesquieu Kanunlarn Ruhunda birok kere sosyolog olarak deil ahlak olarak yargda bulunur. rnein, kleliin aslnda insan aklna aykr olduunu ama belli koullarda anlalabilecei belirtir; spanya ve Portekizin Engizisyoncularna ok Saygl Bir Uyar balkl blmde ise engizisyona11 kar kar

Orta ada kurulup XIX. yzyla kadar deiik ekillerde varln srdren, Katolik inanlarna kar gelenleri aratrp cezalandrmak zere kurulan kilise mahkemelerinin ad.
12

11

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, XXV. Kitap, Blm.

14/21

Bu tavrna bakarak, Montesquieunn sadece bir sosyolog olmad her eyden nce insan olduu sylenebilir. Ya da bir sosyolog olarak klelii aklad, ama hemen ardndan bir insan olarak hislerine yenik dt, fkelendii, klelii ve engizisyonu yarglad ve mahkm ettii ileri srlebilir. Fakat bu aklamalar, Montesquieunn eserini dikkatlice okuyan biri iin tatmin edici deildir. Zira Montesquieunn yarglayc tavr ok temel bir n kabule dayanr: Dnre gre hakkaniyet ve adalet denilen ve insanlar tarafndan konulan yasalardan nce gelen daha temel ve evrensel ilkeler vardr. Bu inancn, eserinin hemen banda u vurguyla ifade eder:

Hakkaniyet ilikilerinin, onlar ortaya koyan pozitif kanunlardan nce var olduunu itiraf etmek gerekir

Montesquieu net olarak ifade etmese de bu ilkelerin kaynann Tanr olduunu hissettirir.

te bu nedenledir ki Montesquieu, despotizmle cumhuriyeti karlatrr, evrensel ilkeler nda bu iki hkmet tipini deerlendirir ve ilkinin gayri insani, ikincisinin ise insani olduu yargsna varr. Eer belirlenimci felsefenin (determinizm) sonuna kadar gitseydi, yani belirli koullarn zorunlu olarak belirli hkmet tiplerini dourduunu iddia etseydi, belirli koullar sonucu ortaya kan her rejimin normal, doal ve dolaysyla tartlmaz olduunu sylemek zorunda kalrd. Oysa Montesquieu, bir yandan kurumlarn eitliliini aklamak, te yandan da bu eitlilik zerine yargda bulunma hakkn korumak ve kullanmak ister. Baka bir deyile, kanunlarn (pozitif yasalarn) eitliliini nedensel olarak aklamak isterken, ayn zamanda inceledii kurumlarla ilgili deer yarglar ortaya koyabilmesine olanak verecek evrensel ltlere (hakkaniyet, adalet vb.) de sahip olmak ister.

Ancak bu noktada nemli bir mesele karmza kmaktadr: Evrensel olarak geerli bu ilkelerle, belirlenimci (determinist) felsefenin nasl badatrlaca, zlmesi pek kolay

13

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, I. Kitap, 1. Blm.

15/21

olmayan bir sorundur. Montesquieu zm yolunu, Tanrdan inorganik doaya, hayvanlar aleminden insana kadar tm varlklarn hiyerarisini kurarak gsterir:

Btn varlklarn yasalar vardr; Tanrnn yasalar vardr; maddi dnyann yasalar vardr; insanst varlklarn yasalar vardr; hayvanlarn yasalar vardr; insanlarn yasalar vardr

Montesquieuye gre, maddi alanda, doada, hayvanlar leminde geerli olan yasalar zorunlu bir nedensellie tabidir. Bu alanlarda inenemeyecek, kar durulamayacak zorunlu yasalar vardr. nsana gelince, akll bir varlk olan insana dair yasalarn inenebileceini savunur. nk akl ile zgrlk bir arada bulunur. Akll bir varlk olan insan ayn zamanda zgrdr ve dolaysyla kanunlara uymama imkn (hrriyet) vardr. Bu nedenle de insan davranna ait yasalar, zorunlu nedensellik trnden deildir.

te bu zgrlk durumu, insan dier varlklardan stn klar.

Aklc Evrensellik ve Tarihsel zellikler

nc mesele, aklc evrensellik (universalisme rationnel) ile tarihsel zellikler (particularits historiques) arasndaki ilikiler sorunudur. Montesquieu istibdadn yani despotizmin insan doasna aykr olduunu syler. Peki, nedir insan doas? Her zaman ve her yerde deimez bir insan doas var mdr? nsann, insan olarak nitelikleri nereye kadar gider? Geleneklerin, davranlarn ve kurumlarn sonsuz eitlilii ile insan doas nasl badatrlabilir? ayet bir insan doasndan bahsediyorsak, bu sonsuz eitlilik nasl aklanabilir?

14

Montesquieu, Kanunlarn Ruhu, I. Kitap, 1. Blm.

16/21

Bu sorularn cevab, aslnda genel olarak bir nceki meseleyle (olgular ve deerler) ilgili aklamalarda yer almaktadr. Montesquieunn dncesinde, tarihsel topluluklarn eitliliini vurgulayan formllerin yan sra aklc (rationnel) ve evrensel (universaliste) bir bak da sz konusudur. te bu aklc ve evrenselci yaklamn bir sonucu olarak Montesquieu insanlarn ortak ve deimez, ksaca evrensel bir doaya sahip olduunu n grmektedir.

Genel Deerlendirme ve Sonu

Sosyoloji tarihinde Montesquieu, sosyolog olarak deil fakat sosyolojinin ncs veya habercisi kabul edilir. Bunun nedenleri Arona gre yle sralanabilir

i) Birinci neden, Montesquieunn yukarda incelediimiz eserleri kaleme ald dnemde henz sosyoloji szcnn var olmamasdr. Bu kelimenin mucidi Auguste Comtetur ve ortaya k larn sonudur.

ii) kinci neden, Montesquieunn modern toplum zerine dnmemi olmasdr. Sosyolojinin kurucular kabul edilen Comte ve Marx esas olarak kapitalist ve sanayilemi toplumlarn nitelikleri, sorunlar ve deiimleri zerinde dururlar. Montesquieunn incelemelerinin konusu modern kapitalist ve endstriyel toplum olmad gibi, kulland kategoriler de byk lde klasik siyasal felsefeye aittir. Bu anlamda Montesquieu, klasik dnrlerin sonuncusu, sosyologlarn ilkidir. Bir toplumun esas olarak siyasal sistemi ile belirlendiini dnd ve bir zgrlk anlayna vard lde hl klasik bir dnrdr. Ama baka bir adan, klasik siyasal dnceyi genel bir toplum anlay iinde yeniden yorumlam, topluluun btn ynlerini sosyolojik olarak aklamaya ynelmitir.

15

Aron, Sosyolojik Dncenin Evreleri, s.

17/21

iii) nc neden, Montesquieunn dncesinde ilerleme fikrinin yer almamasdr. Fakat onun ilerlemeye Comteun inand anlamda inanmamas pek artc deildir. Montesquieu, dikkatini siyasal rejimlere ynelttii iin tarih iinde iyiye doru tek ynl bir hareket (ilerleme) gremezdi. Gerekten de gnmze kadar siyasal evrim, Montesquieunn de grd gibi art arda dnp-gelmeler, gidi-geliler, ykseli ve kler eklinde cereyan etmitir. Montesquieu, insanl ekonomik ve bilimsel geliim balamnda incelemedii iin ilerleme fikrini dikkate almamtr. Gelecek derslerde; Auguste Comteu incelerken insanln bilim ile ilerlemesi dncesini; Karl Marx incelerken ise ilerlemenin ekonomik felsefesini greceiz.

18/21

Biyografik Bilgiler:

18 Ocakta Charles-Louis de Secondat ismiyle, Bordeaux ehri yaknlarnda Brde atosunda doar.

Paris yaknlarnda, Katolik Oratoryen cemaatinin kurduu Juilly Kolejinde ortarenimini tamamlar.

Bordeaux ve Pariste hukuk eitim alr. Bordeaux Parlamentosuna ye olur. Bordeaux Bilimler Akademisine seilir. Bilimsel almalara ynelir. Bbrek bezi, vcut arl, effaflk, yank gibi konular zerine yazlar kaleme alr.

Acem Mektuplar imzasz olarak yaymlanr. Kitap byk ilgi grr. Fransz Akademisine seilir. Almanya, Avusturya, svire, talya ve Hollanda seyahatlerine kar.

ngilterede kalr. Brde atosuna ekilir ve Kanunlarn Ruhunu hazrlamaya koyulur. Romallarn Byklk ve k Nedenleri zerine Dnceler adl eseri yaymlanr.

Kanunlarn Ruhu Cenevrede isimsiz olarak yaymlanr. Kitap, byk ilgi toplar.

10 ubatta Pariste lr.

19/21

ALIMA SORULARI

1. Montesquieuye gre ngiliz siyasal sisteminin temel zellikleri nelerdir?

2. Kuvvetler ayrl retisini aklayarak, bu ilkenin siyasal ve toplumsal ktsn (faydalarn) tartnz.

3. Montesquieu, olgular ve deerler arasnda nasl bir konumda yer alr? Fransz dnrn grleri, aklc evrensellik ve tarihsel zellikler balamnda nasl deerlendirilebilir?

4. Montesquieu, siyasetin sosyolojisinden kalkarak toplumu btnnn incelenmesine nasl ular? Tartnz.

5. Montesquieunn, sosyolog deil de sosyolojinin ncl saylmasnn nedenleri nelerdir? Tartnz.

20/21

KAYNAKA

Aron, Raymond Les tapes de la pense sociologique, Paris, Galliamard,

Trke evirisi: Sosyolojik Dncenin Evreleri, ev. Korkmaz Alemdar, stanbul, Krmz,

Montesquieu, De lEsprit des lois, Genve, Barillot,

Trke evirisi: Kanunlarn Ruhu zerine, ev. Fehmi Balda, Ankara, Milli Eitim Bakanl,

21/21

STANBUL NVERSTES

AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES

Tm yayn ve kullanm haklar stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesine aittir. Hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz, yaynlanamaz. Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Ders notlarnn ieriinden yazarlar sorumludur.

BLM: DNEM (GZ / BAHAR): ETM RETM YILI: DERSN ADI: DERS NOTU YAZARININ ADI-SOYADI: CANLI DERS RETM ELEMANIN ADI-SOYADI:

SOSYOLOJ-FELSEFE GZ SOSYOLOJ TARH I

ENES KABAKCI

ENES KABAKCI

2/16

6. HAFTA DERS NOTU

3/16

NDEKLER

zet

AUGUSTE COMTE ()

1. Ksa Entelektel Biyografisi

2. Comteun Genel Dncesi

3. Comtea Gre Bilimsel Aratrmann Yntemleri

alma Sorular

Kaynaka

4/16

ZET

Fransz Devriminin hemen akabinde, toplumsal ve siyasal olarak alkantl bir dnemde yaam olan Fransz dnr Auguste Comte (), doa bilimlerinden esinlenerek toplumsal olaylar incelemek zere sosyoloji adn verdii yeni bir bilim dalnn temellerini atmtr. Bu derste, erken genlik dneminde eitliki ve zgrlk bir izgiden sekincicumhuriyeti bir noktaya kayan Comteun zel ve entelektel hayatnn ana hatlar izildikten sonra, kurduu pozitivist dnce sistemine ve zelde toplum dncesine genel bir giri yaplacaktr. Ayrca pozitivizmin ngrd bilimsel aratrma yntemlerine deinilecek, gzlem, deney, karlatrma ve tarihsel yntem aklanacaktr.

5/16

AUGUSTE COMTE ()

1. Ksa Entelektel Biyografisi

Auguste Comte, 19 Ocak de, Fransz Devriminin dokuzuncu, Cumhuriyetin altnc ylnda1 gney Fransada Montpellier ehrinde domutur. Katolik ve monarist kk bir memur olan babasnn aksine, Comte erken yalarndan itibaren zgrlk ve cumhuriyeti ilkeleri benimsemitir. Bu dncelerin etkisiyle mparator Napolon Bonapartea nefret beslemitir. te son derece saygn ve girilmesi zor bir eitim kurumu olan Ecole polytechnique2in giri snavlarna katlm ve kabul listesinin ilk sralarnda yer almay baarmtr. Bylece, eitimini srdrmek amacyla taray terk etmi ve hayatnn geri kalann geirecei Parise gitmitir.

Dnemin siyas koullar altnda Ecole polytechnique muhalif grlerin (cumhuriyetijakoben dncelerin) oda olmas nedeniyle geici bir sreliine kapatlmtr. Tekrar aldnda ise Comte, cumhuriyeti grlerinin etkisiyle okula geri dnmemitir.

Pariste zel matematik dersleri vererek geimini salayan Comte, de yaants zerinde kalc bir etki brakan, dnemin en nemli ve retken dnrlerinden Claude Henri de SaintSimon () ile tant; onun sekreteri ve yakn arkada oldu. Bu tankln en nemli sonularndan biri, Comteun eitliki ve zgrlk grlerinden vazgeip, stadnn etkisiyle sekinci bir dnceye kaymas oldu. Comte, artk sekinci bir toplum ve siyaset dncesini savunuyordu.

1 Fransada cumhuriyet rejimine Devrimden yl sonra, 21 Eyll de geilmitir. Birinci Cumhuriyet, Napolon Bonaparten mparatorluu ilan ettii ylna kadar srmtr. kinci Cumhuriyet ; nc Cumhuriyet ; Drdnc Cumhuriyet yllar arasnda yrrlkte olmutur. den gnmze Fransada Beinci Cumhuriyet dnemi yaanmaktadr.

Ecole polytechnique, te kamu hizmetleri iin mhendis yetitirmek zere kurulmutu. Ancak te Napolon bu okula askeri bir stat vermitir. Slogan, Napolon Bonaparte tarafndan Vatan, bilim ve an iin (Pour la patrie, les sciences et la gloire) olarak belirlenen okul, gnmzde de Fransann en saygn yksek renim kurumlar arasnda yer almaktadr.
2

6/16

Comte ve alkantl bir karaktere sahip olan Saint-Simonun yollar te kiisel ve entelektel anlamazlklar nedeniyle ayrld. ki dnr arasnda karakter atmasnn yan sra, takip edilmesi gereken entelektel strateji asndan da ciddi bir farkllama ortaya kt: Saint-Simon acil reform ihtiyacn vurguluyor, kendisine destek veren sanayici ve bankaclarn nderliinde toplumun bir an nce yeniden rgtlenmesi gerektiini savunuyordu. Saint-Simonun bu aktivist tavrna kar Comte, bilimsel doktrinin temellerini glendirmenin reform etkinliklerinden daha nemli ve gerekli olduunu savunuyordu. Ayrca Comte, Saint-Simonun kendi kurduu doktrine (Saint-Simonizm) din bir form verme giriimine de iddetle itiraz ediyordu. Fakat ilerde greceimiz gibi sonraki yllarda Comte da benzer bir teebbste bulunacak, kurduu pozitivist doktrine dinsel bir form verecek ve nsanlk Dini adnda yeni bir din kurduunu ilan edecekti.

Claude Henri de Saint-Simon ()

Saint-Simon, Fransz Devrimi sonrasnda ortaya kan topik sosyalizmin en nemli temsilcilerinden biri saylr. Pozitivizmin habercisi saylan bu aristokrat dnr, her eyden nce bilime ve ilerlemeye inanmaktayd. Speklatif tartmalarn yerini pozitif fikirlerin, ilahi esaslara dayanan ahlak ve siyasetin yerini akla dayanan ahlakn ve endstriye dayanan politikann almas gerektiini savunmaktayd.

Comteun en nemli ilham kaynaklarndan olan ve bir anlamda hocas saylan Saint-Simona gre ana snf, alan snftr. Toplumu besleyen, ayakta tutan kesim bu snftr. Siyasetin bir retim bilimi olduunu savunan dnre gre devleti sadece ii snf deil, tm reticiler ynetmelidir. Franszcaya industriel yani sanayici szcn kazandran Saint-Simona gre, toplumun maddi gcn sanayiciler, manevi gcn ise bilim adamlar salayacaktr. Sanayici, toplumun genel olarak ihtiyalarn veya maddi zevklerini karlayacak bir veya birok maddi vastay retmeye ve retilen bu mallar fertlere ulatrmaya alan kiidir. Sanayilemekte olan bir toplumda (rnein XIX. yzyln balarnda Fransz toplumunda) temel eliki, Saint-Simona gre, retime her ne ekilde olursa olsun katlanlarla, katlmayanlar arasndadr.

Bu dncenin bir paras olarak, toplum iin hayati olan meslekler retime ynelik olanlardr. Bu nedenle bir toplum en iyi kimyagerlerini, mimarlarn veya ustalarn kaybederse, lkenin ihtiyalarn karlayan bu reticilerin yerini doldurmak ok zor olacandan en azndan bir kuan byk

7/16

 skntlar yaamas kanlmazdr. Buna karlk, saray efradnn, subaylarn, bankaclarn, din adamlarnn veya mlk sahiplerinin nde gelenlerinin yitirilmesi, toplumda byk zntlere yol asa da devletin gerek yapsnda bir deiiklie yol amayaca iin ikincil derecede nem arz etmektedir.

Saint-Simon, iktisadi alt yapnn nemine vurgu yapm, iktisadi ve siyasi liberalizm ile demokrasiyi amanszca eletirmitir. Devletin, insanlarn ynetimiyle ilgilenmeyi brakmas ve sadece mallarn idaresiyle ilgilenmesi gerektiini ileri srmtr. Ona gre ynetimde sadece mhendisler, mimarlar, teknisyenler, iktisatlar vs. yani uzmanlar grev almaldr. Saint-Simonun nerdii bu ynetim tarzna bugn teknokrasi ad verilmektedir. Bu ynetim anlayna gre; sanayi, ekonomi ve devlet, politikaclar deil, uzmanlar, teknisyenler ve uygulaymclar tarafndan ynetilmelidir. Ksaca ifade etmek gerekirse, Saint-Simon eitlie inanmayan sekinci (elitist) dnrler arasnda yer alr; hiyerariyi ve aydnlarn stnln savunur.

Saint-Simonla yollarn ayrdktan sonra Comte, yaamn yeniden zel dersler vererek srdrmeye balar. Bu arada tm entelektel faaliyetlerini kurduu pozitif felsefenin gelimesine ayrr. Gelitirdii fikirlerini dnemin nde gelen baz dnrleriyle paylamak zere dersler vermeye balar.

yllar arasnda ar bir psikolojik rahatszlk geiren ve rahatszl, Seine Nehrine atlayp intihar etme noktasna varan Comte, cinnet tedavisi grr. da iyileerek aralarnda bilim ve edebiyat dnyasnn nemli isimlerinin de yer ald bir gruba tekrar Pozitif Felsefe Dersleri vermeye balar. Bu dersler, yllar arasnda 6 cilt olarak yaymlanr3.

Comte, dev eseri Pozitif Felsefe Derslerini yllar arasnda yaymladnda akademik camiann kysnda yoksul bir yaam srmeye devam eder. Kalc bir grev almak iin bavurduu akademik kurumlar tarafndan srekli olarak reddedilir. Ancak bilim dnyas

Pozitif Felsefe Dersleri (Cours de philosophie positive) 6 cilt halinde yaymlanmtr. Ciltlerin yaym tarihleri srasyla , , , , ve dir. Sosyoloji terimi ilk olarak da yaymlanan 4. ciltte kullanlmtr.

8/16

iinde giderek artan bir hrete kavuur: Fransada Emile Littr, ngilterede John Stuart Mill gibi dnemin baz tannm dnrlerinin hayranln kazanr.

, Comteun kendi ifadesiyle benzersiz bir yl olur. O yl, Comte st snftan bir kadn olan Clotilde de Vaux ile tanr. Bu gen kadnla tanmas Comte zerinde en az SaintSimon ile karlamas kadar etkili olur. Ancak byk bir tutkuyla baland Clotilde de Vauxya olan ar romantik ak platonik dzlemde kalr. Tanmalarndan yaklak bir buuk yl sonra, Clotilde yakaland tberkloz hastal sonucu lr.

Clotilde de Vaux ile yaad karlksz ak Comteun dncelerinde derin bir deiime neden olur. Comte, derin bir duygusallk iinde kaleme ald, yllar arasnda yaymlad ve Clotildein ansna adad Pozitif Siyaset Sistemi4 adl eserinde pozitif felsefeye dini bir form kazandrr. Hislerin dnceden, duygularn akldan daha ncelikli olduunu savunmaya balar. Kurduu doktrini (pozitivizm) dinselletirdii, pozitivizmi bir nsanlk Dinine dntrd iin takipilerinin birounu kaybeder. John Stuart Mill ve Emile Littr gibi birok takipisi, Comteun kurduu ve kendisini Barahip ilan ettii nsanlk Dinini tasdik etmek istemez. Yeni dinin ritellerini, zel takvimini ve ayrntl kurallarn kabul etmeye yanamazlar, hatta bunlar Comteun kurduu pozitivist felsefenin inkr olarak deerlendirirler.

Baz takipilerini kaybetmek Comteu yldrmaz. de Pozitivizmin propagandasn yapmak zere Pozitivist Topluluk (Socit positiviste) adnda bir dernek kurar. Bu dernek araclyla nsanlk Dini gerek Fransada gerekse de darda (spanya, ngiltere, Amerika Birleik Devletleri, Hollanda, Meksika, Brezilya) ok sayda taraftar toplar.

Evrensel yeni bir dinin kurucusu olarak Comte, Rus ar Nikolaya ve Osmanl sadrazamlarndan Mustafa Reit Paaya mektuplar gndererek onlar yeni kurduu dine davet eder. nsanlk Dininin ilmihalini hazrlar ve de Pozitivist lmihal (Catchisme positiviste) balyla yaymlar. Tanrs nsanlk olan ve dnyay kurtulua erdirecek yeni

Pozitif Siyaset Sistemi (Systme de politique positive) 4 cilt halinde yaymland. Ciltlerin yaym tarihleri srasyla , , ve tr.
4

9/16

evrensel dini halka ve zellikle ii snfna anlatmak zere evinde toplantlar yapar. Birok eski Polytechnique rencisinin yan sra, siyasetiler, devlet adamlar, entelekteller ve iiler arasndan da bu derslere ilgi gsterenler ve nsanlk Dinini kabul edenler olur.

Auguste Comte 5 Eyll de lr. Cenazesi, nsanlk Dinine iman etmi arkadalar tarafndan nl Pre-Lachaise mezarlna defnedilir. Comteun mezarnn evresine baka pozitivistlerin de defnedilmesiyle burada zamanla kk bir pozitivist mezarlk olumutur.

2. Comteun Genel Dncesi

Montesquieunn insan ve topluma genel yaklam farkllk dncesine dayanmaktayd. Hatrlayacamz gibi, Kanunlarn Ruhunun yazar, insanlarn ve toplumlarn farkllklarna dikkat ekiyor, farkllklardan yola karak insanln birlii dncesine ulayordu. Comteun genel toplum dncesinin hareket noktas ise insan ve toplumlarn temelde birliidir. Pozitivizmin kurucusu tek bir insan doas olduuna ve insanln tek-ortak bir tarihe sahip olduuna, dolaysyla toplum denilen kategorinin evrensel bir nitelik arz ettiine inanr. Sosyoloji adn verdii yeni bilimi de bu n kabul zerine kurar. Ksaca Comtea gre insan, toplum ve tarih tektir/birdir, yani evrensel kategorilerdir.

Montesquieunn toplum dncesi temkinli, mtevaz ve analitiktir; beeri kurumlarn eitliliini dikkate alr. Comte ise modern dnyann krizini zmek zere yola kar; bilginlik ile reformculuu mezceder.

Comte esas olarak insanln hem gemiteki geliimini aklayacak, hem de gelecekteki seyrini ngrecek bir bilim kurmay amalamtr. nsanln gemiten gelecee doru ilerleyiini yneten yasalar bulma ve aklama imknna sahip olan bir bilim ina etmenin yan sra, herhangi bir verili tarihsel anda toplumsal istikrar salayan koullar formlletirmeye almtr. Comte bylece toplumsal dnce sistemini iki ayak zerine oturtmutur: toplumsal dinamik ve toplumsal statik. Toplumsal dinamik, deiim veya

10/16

ilerlemeyi aklamay ve kontrol etmeyi; toplumsal statik ise dzen veya istikrar anlamay ve salamay amalar.

Comte, insan topluluklarnn tpk doann incelendii gibi bilimsel yntemlerle incelenmesi gerektiine inanyordu. Toplum, doal lemde gzlemlenen fenomenlerden daha karmak bir yap arz etse de Comtea gre kozmosun geri kalannn tabi olduu gibi temel yasalara tabidir. Doa bilimleri, tabiat olaylarnn (veya doal fenomenlerin) belirli yasalara bal olduklarn ispatlamay baarmlar; havada braklan bir cismin yere dmesinden gezegenlerin hareketine kadar hibir eyin tesadf olmadn gstermilerdir. Doada gzlemlenen her fenomen belirli kanunlar tarafndan ynetilir. Comtea gre tpk tabiat olaylarnda olduu gibi toplumsal olaylara da yn veren, toplumsal fenomenlerin bal olduklar belirli yasalar vardr. Artk toplumsal aratrmalarda da doa bilimlerindekine benzer bir aba sergilenmeli, toplumsal fenomenlerin dayand kanunlar kefedilmelidir.

Newtondan beri doa bilimciler, tabiat olaylarna yn veren yasalar kefetmeye odaklanmlardr. Modern bilim, bilgiye ulamann tek meru yolunun gereince birletirilen akl yrtme ve gzlem olduunu savunmaktadr. Comteun kurduu pozitivist felsefeye gre de her bilimsel kuram gzlemlenen olgulara dayanmaldr; ancak herhangi bir kuramn klavuzluu olmakszn olgularn gzlemlenemeyecei de bir gerektir.

Comteun dncesinde, sosyoloji sadece ampirik yntemi ve epistemolojik temelleri bakmndan deil, insanlk iin grecei ilev asndan da doa bilimlerini rnek almalyd. Tpk doa bilimleri gibi toplum bilimi de salt kuramsal bir ilginin tesine geerek insanlk iin somut faydalar retmeli ve insanln iinde bulunduu koullarn iyiletirilmesi iini deruhte etmeliydi.

Comte, kurmaya alt yeni toplum bilimine nce toplumsal fizik adn vermitir. Daha sonra Latince socius ve Yunanca logos szcklerinin bileiminden oluan melez bir terimi, sosyoloji kelimesini tretmitir. Bu kelimeyi ilk olarak da yaymlanan Pozitif Felsefe Derslerinin 4. cildinde kullanmtr.

11/16

Sosyoloji adn verdii bu yeni bilimi kurarken Comteun ana fikri u veciz ifadesinde gizlidir: ngrmek iin bilgi, iktidar iin ngrmek [gerekir]5. Bu ifadeyi ksaca amak gerekirse Comtea gre imdiyi ina edebilmek ve gelecei ngrp kontrol edebilmek iin bilgiye ihtiya vardr. Baka bir ifadeyle, topluma yn verebilme ancak toplumsal kaidelerin kefedilmesiyle mmkn olabilecektir. Doal lemden rnekle aklamak gerekirse; insan doay kendi yararna dntrebilmek iin, doay yneten kanunlar bilmek zorundadr. nk ancak fenomenlerin bal olduu yasalar bilirsek onlar ngrebilir ve kendi yararmza olacak ekilde ynlendirebiliriz. Comte bu dnceden hareketle, insanlk iin faydal toplumsal eylemin, insanln evrimini belirleyen kanunlar saptand ve toplumsal dzen ve uyum tanmland takdirde mmkn olabileceini syler.

Comtea gre, insanlar toplumsal eylemlerin hibir kurala tabi olmadna, keyf ve rastlantsal bir karakter arz ettiine inandklar srece kaderlerini iyiletirmek iin hibir ortak eyleme giriemezler. Bu koullar altnda insanlar, farkllaan bireysel karlar uruna birbirleriyle atmaya girerler. Netice olarak da dzenin sadece iktidar ve iktidarn gnll kabul ile mmkn olacan ngren Hobbesu bir toplum modelini savunurlar. Fakat sosyoloji, toplumsal deime ve dzenin bal olduu evrensel yasalar insanlara gsterdiinde durum deiecektir. Sosyoloji sayesinde insanlar, ortak amalar dorultusunda bu yasalardan yararlanmay reneceklerdir.

Comte, temel ve deimez toplumsal yasalarn kefedilmesi ile insann ar tutkularnn yatacan ileri srer. Zira sosyoloji insanlara, toplumsal eylemin bir snr olduunu ve bu snrn toplumsal organizmann ileyiini belirleyen yasalar ile izilmi olduunu retecektir.

Comteun, retisinin merkezinde grecelilik dncesi bulunur. O, kabul grm dorular sonsuza dek geerli (mutlak) saymak yerine, insan dncesinin devaml ilerlemesi ve bilimsel giriimin kendini gelitiren-dzelten karakteri zerinde durmutur. Fakat bu tespit, Comteun bilimsel otoriteyi tmyle reddettii anlamna gelmez. Aksine, Comtea gre insanlar, toplumsal alan dahil, her sahada bilimin klavuzluunu kabul etmek

Savoir pour prvoir, prvoir pour pouvoir.

12/16

durumundadrlar. Bilimin topluma rehberlik edecek tek otorite olduunu kabul ettiklerinde, dnce zgrl veya bilincin snrsz serbestlii fikrini de terk edeceklerdir.

Comtea gre bilimin herhangi bir dalnda dnce serbestliinden bahsetmenin bir yanlsamadan te anlam olamaz. Yalnzca bilimsel ynteme tam anlamyla riayet edenler yani tek bir szckle ifade etmek gerekirse bilim adamlar topluma rehberlik yapabilirler. Doa bilimlerinde (astronomi veya fizikte) kiisel gr veya dier bir deyile dnce zgrlnden bahsetmek anlaml deildir. Matematik ve astronomide dnce zgrl olmad gibi sosyolojide de olamaz diyen Comtea gre bilim adamlar, matematik, astronomi veya fizik gibi alanlarda grlerini insanlara nasl kabul ettiriyorlarsa, sosyoloji ve siyaset alannda da ayn durum geerli olmaldr. Pozitivizmin kurucusuna gre gelecekte toplum biliminde de dnce zgrlnden sz edilmeyecektir. Zira sradan insanlarn bilimsel olgular hakknda gr beyan etmeleri kabul edilemez. Doa bilimlerinde olduu gibi, sosyolojide de gr bildirme hakk yalnzca bilimsel bir yntem dahilinde aratrmalar yapan bilim adamlarna ait klnmaldr. nsanlar, kendilerine hibir fayda getirmeyecek gereksiz speklasyonlardan ve topyac grlerden korumann tek yolu budur.

3. Comtea Gre Bilimsel Aratrmann Yntemleri

Comteun sosyoloji adn verdii yeni bilim, toplumsal ilerleme ve dzenin yasalarn aratrrken hangi yntemleri izleyecektir? Comtea gre sosyolojik aratrmann yntemleri doa bilimlerinde takip edilenlerden farkl deildir. Bunlar; gzlem, deney ve karlatrmadr.

Gzlem, olgularn hibir kuramsal zemine dayanmadan aratrlmas (gzlemlenmesi) anlamna gelmez. ncl bir kuramn klavuzluu olmazsa, gzlemci hangi olgulara bakacan bilemez. Herhangi bir toplumsal olgu, ancak ncl bir kuram araclyla baka bir toplumsal olguyla ilikilendirildii zaman bilimsel bir faaliyetten sz edilebilir.

13/16

Deney, sosyal bilimler alannda ksmen uygulanabilir. Fen bilimlerindeki anlamyla bir deneyin, insanlar aleminde uygulanmas mmkn deildir. Fakat fenomenlerin olaan akna belirli bir biimde mdahale edildii zaman da bir tr deney gerekletirilmi olur. Comte iin patolojik rnekler saf deneyin edeeri saylr. Toplumsal bozukluklar, vcuttaki hastalklara benzer. Patolojik olann aratrlmas adeta normal olann anlalmasn salar.

Karlatrma, sosyolog iin asl nemli olan temel bilimsel aratrma yntemidir. Bu yntem, mutlak anlay devre d brakr. En temel karlatrma biimi, dnyada eitli yerlerde yaayan insan toplumlarnn birbirinden farkl bir arada yaama durumlarnn mukayesesidir. Bu yntem yoluyla evrimin farkl aamalarnn tm ayn anda ve tam anlamyla gzlemlenebilir.

nsan rk btn olarak tek ve ayn tarzda ilerlemi olmasna ramen, eitli toplumlar hl tam olarak anlalmayan nedenlerden dolay son derece geri bir noktada bulunmaktadrlar. Bu yzden insanln gelimesinin belirli safhalar, yalnzca karlatrmal yntem sayesinde, yani ilkel toplumlarn karlatrmal aratrlmas yoluyla kavranabilir. zellikle rk veya iklimin, insan durumlar zerindeki etkisini aratrmak istediimiz zaman karlatrmal yntem temel neme sahiptir6.

Comte, bilimin bu geleneksel ynteminin sosyolojide de kullanlmasnn kanlmaz olduunu iddia eder. Fakat sosyoloji bunlara ilaveten ve ok daha nemli olan drdnc bir yntemi takip etmelidir: tarihsel yntem. Comtea gre, insanln ardk evrelerinin tarihsel karlatrmas, sosyolojik aratrmann tam merkezinde yer alr. Buradan hareketle u sonuca varmak da mmkndr: Sosyolojinin gerek inceleme nesnesi insan trnn tarihidir. Ksacas Comte iin tarihsel bir evrim anlaynn yol gstermedii sosyoloji anlamszdr.

nsanln kat ettii yolda baz toplumlarn gecikmi olmasnn nedenleri (rk, iklim, siyasal eylem) zerinde gelecek ders durulacaktr.
6

14/16

ALIMA SORULARI

1. Auguste Comteun toplum ve siyaset dncesinin geliiminde Saint-Simonun etkisi nedir?

2. Montesquieu ile Comteun insan, toplum ve tarih anlaylarn karlatrnz.

3. Comtea gre metodolojik olarak doa ve toplum bilimleri arasnda ne tr benzerlikler ve farkllklar vardr?

4. Fransz Devriminin akabinde, Comte sosyolojiyi kurarken hangi temel amac gzetmekteydi? Fransz dnrn sosyolojinin ilevi hakkndaki grlerini ngrmek iin bilgi, iktidar iin ngrmek sz balamnda tartnz.

5. Pozitivizmin, bilimsel aratrmalarda ngrd yntemler hangileridir? Aklaynz.

15/16

KAYNAKA

Aron, Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul, Krmz,

Bierstedt, Robert, Yzylda Sosyolojik Dnce, Tom Bottomore & Robert Nisbet (der.), Sosyolojik zmlemenin Tarihi, stanbul, Krmz Yaynlar,

Coser, Lewis A., Sosyolojik Dncenin Ustalar. Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler, Ankara, De Ki,

Swingewood, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, stanbul, Agora Kitapl,

16/16

STANBUL NVERSTES

AIK ve UZAKTAN ETM FAKLTES

Tm yayn ve kullanm haklar stanbul niversitesi Ak ve Uzaktan Eitim Fakltesine aittir. Hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz, yaynlanamaz. Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Ders notlarnn ieriinden yazarlar sorumludur.

BLM:

SOSYOLOJ - FELSEFE

DNEM (GZ / BAHAR): ETM RETM YILI: DERSN ADI:

GZ

SOSYOLOJ TARH I

DERS NOTU YAZARININ ADI-SOYADI: CANLI DERS RETM ELEMANIN ADI-SOYADI:

ENES KABAKCI

ENES KABAKCI

2 / 15

7. HAFTA DERS NOTU

3 / 15

NDEKLER

zet

AUGUSTE COMTE: LERLEME DNCES 1. Hl Kanunu 2. Bilimlerin Hiyerarik Snflandrlmas 3. Toplumsal Statik Toplumsal Dinamik

alma Sorular

Kaynaka

4 / 15

ZET

Bu derste, Auguste Comteun klasiklemi iki kuram ele alnacaktr: hl kanunu ve bilimlerin hiyerarisi. Ayrca, kurduu toplum biliminin iki ana stunu olarak deerlendirilen incelenecektir. Sosyolojinin temel inceleme nesnesinin insanlk tarihi olduunu iddia eden Comte, insan dncesinin ana evrenden getiini ileri srer: Teolojik, Metafizik ve Pozitif. Bu dnce biiminden her birine tekabl eden toplum ve siyaset biimleri sz konudur. Comte, kefettii hl kanununa paralel olarak ayrca bilimleri hiyerarik olarak snflandrm ve doa bilimlerini model alarak kurduu sosyolojinin en son ve en gelimi bilim dal olduunu savunmutur. Toplumsal statik ve toplumsal dinamik sosyolojinin birbirine bal iki aratrma alandr. lki toplumsal dzeni, ikincisi ise toplumsal deiimi, yani ilerlemeyi inceler. toplumsal statik ve toplumsal dinamik kavramsallatrmalar

5 / 15

AUGUSTE COMTE: LERLEME DNCES

1. Hl Kanunu

Comte daha ylnda Saint-Simonun sekreterliini yapt dnemde tm zamann, insanln birbirini izleyen dnemler iindeki dnmn ve zellikle Avrupann XIX. yzylda vard noktaya nasl ulatn anlamaya vakfetmiti. Aratrmalar neticesinde insanln en ilkel halinden en mkemmel haline doru ilerleyiini hal kanunu ile aklamtr.

Comtea gre insanln evrimi, insan zihninin, dnme biiminin evrimiyle kouttur. nsanlk da tpk birey gibi ocukluk, ergenlik ve olgunluk dnemlerinden geer. Comteun ortaya koyduu hl/durum (teolojik evre, metafizik evre, pozitif evre) srasyla insanln ocukluk, ergenlik ve olgunluk dnemlerine tekabl eder. nsanlk tpk bir insan gibi, ocukluunda samimi bir mmin (teolojik/dini dnem), ergenlik dneminde eletirel bir metafiziki (metafizik dnem) ve olgunluk dneminde bilimsel dnen bir birey (pozitif dnem) gibi evreden geer.

Teolojik evrede, insan akl fenomenleri kendine benzeyen varlk veya kuvvetlere atfeder. Metafizik evrede insanlar tabiat gibi soyut eylere snrlar. Pozitif evrede ise insanlar, fenomenleri gzlemler, aralarndaki ilikiyi ortaya karmaya ynelir. Olaylarn anlamlarn kefetmeyi brakp onlar yneten/ynlendiren/idare eden kanunlar bulmaya alrlar.

6 / 15

Auguste Comte kefettii Hl Kanununu yle aklar:

Pozitif felsefenin gerek tabiatn ve zel karakterini gerei gibi aklayabilmek iin ncelikle insan zihninin tedrici geliimine bir btn olarak genel bir gz atmak gerekir. Zira herhangi bir oluum, ancak tarihi ile anlalabilir. nsan zihninin tm geliimini, en basit ilk k noktasndan gnmze kadar deiik faaliyet alanlarnda inceleyerek, nemli bir temel kanunu kefettiime inanyorum (). Bu kanuna gre temel anlaylarmzn her biri, bilgilerimizin her dal, birbirini takip eden farkl teorik hlden [evre] geer: Teolojik veya hayali durum; metafizik veya soyut durum; bilimsel veya pozitif durum. Dier bir deyile insan zihni, tabiat dolaysyla aratrmalarnda birbirini takip eden tamamen farkl hatta birbirine zt farkl felsefe yapma yntemi kullanr: nce teolojik yntem, ardndan metafizik yntem ve nihayet pozitif yntem. () Birincisi insan dncesinin gerekli hareket noktasdr; ncs sabit ve kesin/son durumdur; ikincisi ise sadece bir gei aamasdr. Teolojik evrede, insan zihni esas olarak varlklarn temel i doasn, tm sonularn ilk ve niha nedenini aramaya, tek bir szckle mutlak bilgilere ynelir; fenomenleri baz doast etkenlerin dorudan ve devaml mdahalesiyle aklar. lk evrenin genel ve basit bir deiikliinden ibaret olan metafizik evrede, doast etkenlerin yerini, gzlemlenen btn fenomenleri yaratma kuvvetine sahip soyut gler, sahici varlklar (kiiletirilmi soyutlamalar) alr. Nihayet pozitif evrede, insan zihni mutlak kavramlara ulamann imknszln kabul eder; evrenin kkenini ve istikametini/amacn, fenomenlerin i nedenlerini aramaktan vazgeer; kendisini onlarn somut yasalarn, ardklk ve benzeimlerinin deimez ilikilerini aratrmaya verir 1.

Auguste Comte, Cours de philosophie positive, cilt I, Paris, Bachelier, , s.

7 / 15

Comtea gre insan zihninin evriminde birbirini izleyen her aama, zorunlu olarak kendisinden nceki aamann iinde ortaya kar. Yeni sistemin oluumu, eskisinin yklmasndan nce ve eski zihinsel dzenin potansiyeli tkenmeden nce meydana gelmez.

Comte, insanln her bir zihinsel an belirli bir toplumsal rgtlenme ve siyasal egemenlik tryle ilikilendirir. Teolojik aamada din adamlar egemendir ve askerler ynetimdedir. Ortaa ve Rnesansa tekabl eden metafizik aamada papazlar ve hukukular egemendir. Comteun yaad dnemde henz domakta olan pozitif aamada ise sanayiciler ve bilim adamlarnn stnl sz konusudur. lk aamada prototip toplumsal birim ailedir; ikincide devlet nem kazanr; ncde ise btn insan rk etkin toplumsal birim halini alr.

2. Bilimlerin Hiyerarik Snflandrlmas

Comteun en mehur ikinci kuram olan bilimlerin hiyerarisi, hl kanunu ile yakndan alkaldr. Tpk insanln sadece belirli aamalardan geerek geliim gstermesi, ardk her bir aamann kendisinden nce gelenlerin birikimleri zerine ina edilmesi gibi, bilimsel bilgi de benzer gelime aamalarndan geer. Ancak farkl bilim dallar farkl derecelerde gelime gsterir. Comtea gre bir bilim dal, genellii, yalnl ve baka dallardan bamszl orannda pozitif aamaya erken ular. Bu yzden tm doa bilimlerinin en geneli ve yaln olan matematik ve astronomi ilknce geliir. Onlar fizik, kimya, biyoloji ve son olarak da sosyoloji izler.

zetle aklamak gerekirse, Comtea gre bir hlden sonraki hle gei, her entelektel disiplinde ayn anda, ezamanl olmaz. Pozitif/bilimsel dnme, srasyla nce matematik, astronomi, fizik ve kimya dallarnda; daha sonra ise biyolojide mmkn olmutur. Ksacas pozitif/bilimsel dnce biimi (ya da pozitivizm), daha karmak alanlarda nispeten ge uygulanabilmitir. nk konu basit olduka, pozitif/bilimsel dnmek daha kolaydr.

8 / 15

Comte, bilimleri snflandrp hl kanununu ortaya koyarak; matematik, astronomi, fizik, kimya ve biyolojideki dnme biiminin, siyaset ve toplumla ilgili bir pozitif bilime, yani sosyolojiye de uygulanmas gerektii sonucuna varmtr.

Ortaya kmas asndan sonuncu ayn zamanda en karmak ve tm dier bilimlerin gelimesine en fazla baml olan sosyoloji, hiyeraride en st srada yer alr. Toplum bilimi, bir anlamda pozitif yntemin niteliklerinin tamamlanm olduunu ifade eder. Tm dierleri onun hazrlayclardr. Toplum bilimi nceki bilimlerin tm kaynaklarndan ve ortaya koyduklar toplam sonulardan faydalanr; fakat buna ilve olarak tarihsel yntemi de kullanr. Tarihsel zmleme olmazsa, Comtea gre, sosyolojinin temel ilgi alan olan kuaklarn birbiri zerine kademeli ve srekli etkisi gzden kaacaktr.

Sosyoloji, kendinden nce gelen yani pozitif aamaya daha erken ulaan bilimlerden ksmen farkl bir metodoloji takip etse de onlarla temel baz benzerlikler arz eder. Bu benzerliklerden en nemlisi, bilimler hiyerarisinde (sradzeninde) sosyolojinin hemen altnda yer alan biyoloji ile sz konusudur. Biyolojiyi dier doa bilimlerinden ayran temel fark, sahip olduu btncl karakteridir. nceledii nesneleri yaltarak inceleyen fizik ve kimyann aksine biyoloji, organik btnleri aratrmaya ynelir. Biyoloji, organik btnl konu almas dolaysyla, sosyoloji ile ortak bir noktada buluur. Her iki bilim dal da paray deil btn inceler.

Birbirinden bamsz (izole) fenomenler arasndaki kanunlar tespit etmeye ynelir. Paralar deil, tm deerlendirmeye alr. Bu, aratrma nesnesinin canllar olmasndan kaynaklanan bir zorunluluktur. Canl varlklar, bir btn olarak incelendiklerinde anlalabilirler. Bir organ paralara ayrp incelemek doru sonular vermez.

Analitik norganik Bilimler Fizik, kimya

Sentetik Organik Bilimler Biyoloji

9 / 15

Comteun sosyoloji anlayna gre toplum, ayet paralara ayrlr ve blmleri ayr ayr incelenirse, toplumun yapsnn ve hareketlerinin bilimsel olarak aratrlmas mmkn olmaz. Sosyolojinin sahip olmas gereken yaklam; eleri, btn sistemin altnda incelemektir. Organik olmayan (inorganik) bilimlerde eleri, onlarn meydana getirdii btnden daha iyi biliriz. Bu bilim dallarnda yaln olandan (paradan) bileik olana (btne) doru ilerlemek daha doru, hatta tek yoldur. Fakat toplumsal aratrmalarda uygun olan yntem bunun tam tersidir. Toplumu oluturan unsurlar ancak btn (toplumsal sistem) iinde anlalabilir. Ksaca ifade etmek gerekirse, Comtea gre toplumu anlamada, btnn paraya gre ncelii sz konuur.

zetlemek gerekirse, Comtea gre tmn, eleman zerinde stnl veya ncelii sz konusudur. Toplumsal bir fenomen, toplumun geneli iinde deerlendirilmezse, doru anlalamaz, kavranamaz. rnein, belirli bir din dnce veya bir devlet ekli ancak toplumun geneli iinde (hem bugnk durumu hem de tarihsel sre iinde) deerlendirilirse yani toplumsal sistem iine yerletirilip incelenirse anlalabilir. Somutlatrmak gerekirse, Fransz Devrimini anlayabilmek iin ncesinde sz konusu olan Fransz monarisini bilmek gerekir. Bu noktadan hareketle u sonuca varlabilir: Comtea gre sosyolojinin gerek inceleme nesnesi veya konusu insan trnn tarihidir. Ancak unu da belirtmek gerekir ki Comteun sentetik sosyoloji anlay, sadece olmu olan deil, ay zamanda gerekirci (determinist) bir anlayla olacak olan da incelemeyi ve ngrmeyi ierir.

3. Toplumsal Statik Toplumsal Dinamik

Comtea gre nasl ki biyolojide fizyoloji ve anatomi ayrm varsa, sosyolojide de statik ve dinamik arasnda bir ayrm yapmak gereklidir. Comteun ngrd ayrm, olgularn iki tr arasnda deil, kuramn iki yn arasndadr. Bu ayrm, dzen (statik) ve ilerlemenin (dinamik) ayr ayr kavranmasna tekabl eder. Dzen, toplumsal varoluun koullar arasnda kalc bir uyuma baldr; ilerleme ise toplumsal gelimeyle ilgilidir. Bu nedenledir ki dzen ve ilerleme (statik ve dinamik) birbiriyle balantldr.

10 / 15

Comteun statik nosyonu; iblm, aile, din ve ynetim gibi toplumsal bir sistem asndan ilevsel olan toplumsal olgular arasndaki karlkl ban aratrlmasyla ilgilidir. Dinamik kavray ise farkl toplum tiplerinde deien bu karlkl balarn ampirik incelenmesiyle oluan tarihsel ynteme tekabl eder. Yani toplumsal statik, toplumu bir toplumsal btn iinde inceleme ve zmlemeyi ifade ederken; toplumsal dinamik, insan dncesinin ve insan toplumlarnn oluumunun birbirini izleyen evrelerini konu alr.

Comtea gre tarihin anlalmas her toplumun dzeninden hareketle balar. Ksacas toplumsal dinamik, toplumsal statie baldr ve Comteun ifadesiyle ilerleme, aslnda dzenin gelimesinden ibarettir.

Comte, hl kanununu tamamlamak zere toplumsal istikrarn temellerini tespit etmeye nem vermitir. Statik sosyoloji aratrmas, toplumsal sistemin farkl ksmlarnn etki ve tepki yasalarnn aratrlmasna baldr. Bu aratrma, toplumu oluturan paralarda srekli bir biimde deiiklik yapan temel devinimden ayr olarak yrtlmelidir. Statik sosyoloji, bir toplumsal btn iindeki elerin karlkl ilikilerinin dengesini aratrr. Toplumsal sistemin btn ile paralar arasnda her zaman kendiliinden bir uyum olmak zorundandr. Byle bir uyum olmadnda patolojik bir durum sz konusu demektir.

Comte, toplumsal bir sistemin bileenleriyle ilgilenirken, bireyleri temel paralar olarak grmeyi srarla reddeder. Bilimin, topluma bireylerden oluan bir ey olarak baklmasn yasakladn ileri srer. Ona gre gerek toplumsal birim ailedir. Bireylerin ihtiya ve eilimlerini dikkate alarak hareket eden bir toplum bilimi, baarszla mahkmdur.

Comte, insan doasnda toplumsal eilimler bulunduu savunur ve bunun bilimsel olarak kantlandna inanr. Yani insan, faydac bir takm nedenler veya zorunluluk gerei deil, doal olarak toplumsaldr. Dolaysyla toplumsal yaamn ortaya k, insann bireysel faydas veya mecburiyetten deil, insan doasnda toplumsal eilimlerin bulunmasndan kaynaklanr.

11 / 15

Temel bencil eilimler, aile iinde dizginlenir ve toplumsal amalar dorultusunda ynlendirilir. nsan her eyden nce aile sayesinde bencil kiiliini aar ve bakalaryla yaamay renir. Aile, en temel toplumsal birim ve tm dier insan topluluklarnn prototipi yani ilk rnei veya modelidir.

Comte, toplumu biyolojik bir organizmaya benzetir. Ancak bu noktada analojik dnmenin (toplumu organizmaya benzetmenin), beraberinde getirdii sorunlarn da farkndadr. Biyolojik bir organizma nihayetinde deri ile kapldr ve madd snrlar vardr. Hlbuki toplumsal beden fizik aralarla deil sadece ruhsal (ahlak, manev) balarla bir arada tutulabilir. Comte bundan dolay dile ve zellikle de dine byk bir nem atfeder.

Dil, Comtea gre nceki kuaklarn dncelerinin, atalarn kltrnn biriktii bir kaptr. nsanlar dilsel bir evrene katlarak dilsel bir topluluun paras olurlar. Dil, insan trdelerine yani dier insanlara balar; ayn zamanda bir topluluun atalaryla balantsn kurar. Comteun ifadesiyle sylemek gerekirse, insan topluluklarnn yaayan yelerinden ok lm yeleri vardr. nsanlar ortak bir dil olmadan, dayanma ve fikir birliine asla ulaamazlard. Dolaysyla, bu kolektif ara (dil) olmakszn herhangi bir toplumsal dzen kurmak mmkn deildir.

Ortak bir dil insan topluluu iin vazgeilmezdir fakat davranlar iin pozitif bir rehber deildir. Bunun iin, ortak bir din inanca ihtiya vardr. Din, birletirici bir ilkeyi salar; yokluunda bireysel farkllklar toplumu parampara eder. Din, insanlara bencil eilimlerinden uzaklama ve hemcinslerinin sevgisiyle kendilerini ama imkn verir. O, ortak bir klt ve inan sistemi ile toplumu bir arada tutan gl bir badr ve toplumsal dzenin temelidir. Comtea gre, ruhan-manev bir iktidarn destei olmadan hibir dnyev iktidar kalc olamaz. Her ynetim, buyruk ve itaati kutsallatrmak ve dzenlemek zorundadr; bunun iin de dine ihtiya vardr.

Dil ve dinin yan sra insanlar birbirine balayan bir nc faktr vardr: iblm. nsanlar, mesleklerin dalm sayesinde birbirlerine balanrlar. Toplumsal organizmann bykl ve karmakl ite bu dalmdan kaynaklanr. Toplumsal rgtlenme, herkesi

12 / 15

kendi doas, eitimi, konumu ve meziyetleri balamnda en uygun yerde grevlendirecek ekilde ileri datr. Ancak bu durum, giderek bireysel farkllklarn deer kazanmasna yol aar. Bireysel farkllklarn deer kazanmas, Comtea gre, ilk bakta olumsuz gibi grnse de nihayetinde genel kar iin fayda salar.

Comte, iblmnn bireysel beceri ve kapasitelerin gelimesini tevik ettiini kabul eder. Ayrca, bakalarna ballk fikrini glendirdiine ve bylece dayanma dncesine katkda bulunduuna inanr. Ancak, modern endstriyel iblmnn olumsuz baz ynleri olduunu da tespit eder. Comte, toplumsal ilevlerin ayrmasnn bir taftan yararl gibi grnse de dier taraftan, genel ruh diyebileceimiz eyi ortadan kaldrma eilimi gsterdiini ileri srer. Ayn ekilde birey, zel etkinliinin giderek nem kazanmas ve gelimesi nedeniyle kitleden giderek uzaklar. zetle Comtea gre ilevlerin blnmesinin kendine zg avantajlar vardr; ancak zaman iinde sorunlar dourmas ihtimali yok deildir.

Comte; dil, din veya iblm gibi toplumsal kurumlar toplumsal dzene yaptklar katklar bakmndan dikkate alr ve inceler. Ayrca toplumsal fenomenlerin birbiriyle balantl olduu dncesini her frsatta dile getirir. Ona gre, toplumsal sistemin paralar ile btn arasnda her zaman kendiliinden bir uyum vardr. te bu nedenlerle Comte sosyoloji alannda ilevselci yaklam savunan ilk dnrlerden biri kabul edilebilir.

13 / 15

ALIMA SORULARI

1.

hal kanununa gre insan dncesi hangi aamalardan gemitir? Her bir aamaya tekabl eden sosyopolitik koullar nelerdir?

2.

norganik ve organik bilimler arasndaki temel fark nedir? Sosyoloji hangi alana dhildir?

3.

Comtea gre biyoloji ile sosyoloji arasndaki temel ortak zellik nedir?

4.

Toplumsal statik ve toplumsal dinamik kavramsallatrmalar ile dzen ve ilerleme arsasnda nasl bir iliki bulunmaktadr?

5.

Comtea gre dil, din ve iblmnn toplumsal ilevleri nelerdir?

14 / 15

KAYNAKA

Aron, Raymond, Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul, Krmz,

Bierstedt, Robert, Yzylda Sosyolojik Dnce, Tom Bottomore & Robert Nisbet (der.), Sosyolojik zmlemenin Tarihi, stanbul, Krmz Yaynlar,

Comte, Auguste, Cours de philosophie positive, cilt I, Paris, Bachelier,

Coser, Lewis A., Sosyolojik Dncenin Ustalar. Tarihsel ve Toplumsal Balamlarnda Fikirler, Ankara, De Ki,

Giddens, Anthony, Pozitivizm ve Eletiricileri, Tom Bottomore & Robert Nisbet (der.), Sosyolojik zmlemenin Tarihi, stanbul, Krmz Yaynlar,

Swingewood, Alan, Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, ev. Osman Aknhay, stanbul, Agora Kitapl,

15 / 15