10 Sınıf Cümle Türleri Konu Anlatımı

Örnek:

Yarın sabah nasıl erken kalkacağım hiç bilmiyorum.

Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.

Örnek:

A, sen mi geldin?

Aman dikkat et!

Vah vah, yazık şu başımıza gelenlere.

D. Yapısına Göre Cümle Çeşitleri

Cümleler yargı bildirir. Kimi cümlelerde bir yargı, kimi cümlelerde ise birden çok yargı vardır. Cümleler yapılarına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı olmak üzere dörde ayrılır. Bu konuyu daha iyi kavrayabilmek için “temel cümle” ve “yan cümle” kavramlarına iyice öğrenmek gerekmektedir.

Temel Cümle: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir.

Örnek:

Dün akşam saklambaç oynadık.

Babam bana para verdi.

Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümle denir.

Örnek:

Yağmur yağacaksa şemsiyeni al. (Yağmur yağacaksa – yan cümle / şemsiyeni al – temel cümle)

Babaannemlere gidince beni ararsın. (Babaannemlere gidince – yan cümle / beni ararsın – temel cümle)

Tek yargı bildiren cümlelere basit cümle denir. Basit cümleler tek bir yargı bildirdiği için tek bir yüklemden oluşur.

Örnek:

Erken yaşta saçlarım döküldü.

Bu hafta sonu denize gideceğim.

Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir. Birleşik cümleler kendi içinde 4 ayrı gruba ayrılmaktadır.

Girişik Birleşik Kelime: Yan cümlesi fiilimsilerle kurulan cümlelere girişik birleşik cümle denir.

Örnek:

Son gülen iyi güler. (Son gülen – fiilimsi ile kurulan yan cümle / iyi güler – temel cümle)

Ki’li Birleşik Cümle: Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.

Örnek:

Görüyorum ki ders çalışıyorsun. (Görüyorum - temel cümle / ders çalışıyorsun – yan cümle)

Şartlı Birleşik Cümle: Birleşik cümlelerde, yan cümle temel cümleye şart anlamı katarak bağlanmışsa, bu tür cümlelere şartlı birleşik cümle denir. Şartlı birleşik cümlelerde yan cümle sadece “-se, -sa” ekiyle oluşturulur.

Örnek:

Hava sıcak olursa camları açarız. (Hava sıcak olursa – yan cümle /camları açarız - temel cümle)

İç içe Birleşik Cümle: Bir temel cümleyle, onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelere denir.

Örnek:

Bu iş birazdan biter diye düşünüyorum. (Bu iş birazdan biter – yan cümle / diye düşünüyorum – temel cümle)

Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül veya noktalı virgülle bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir. Sıralı cümleler kendi içinde ikiye ayrılmaktadır.

Bağımlı Sıralı Cümle: Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı varsa, böyle cümlelere bağımlı sıralı cümle denir.

Örnek:

Doktor geldi, sizi odasında bekliyor.

Doktor geldi, (doktor) sizi odasında bekliyor. ( Ortak Öğe: Özne)

Bağımsız Sıralı Cümle: Sıralı cümlelerde herhangi bir öge ortaklığı yoksa böyle cümlelere bağımsız sıralı cümle denir.

Örnek:

Ben çalışıyordum, o ise odasında eğleniyordu.

İki veya daha fazla cümlenin “ile, ve, ama, fakat, lakin, çünkü, meğer, veya, halbuki” gibi bağlaçlarla birbirine bağlandığı cümlelerdir.

Örnek:

Çok çalıştı lakin başaramadı.

Bir kepçe daha yemek koydu hâlbuki yemeğim yeterliydi.

Cümle türleri, sınavlarda edebiyat alanında sıklıkla rastlanmaktadır ve genellikle sorular uzun metinlerden oluşmaktadır. Bu nedenle de öğrenciler sıklıkla hata yapabilmektedir. Cümle türleri ana başlık olarak 4'e ayrılmaktadır. Her bir ana başlık ise kendi içinde dallara ayrılmaktadır. Burada cümle türleri örnekleri ile, cümle türleri konu anlatımını bulabilirsiniz!

CÜMLE TÜRLERİ KONU ANLATIMI

Cümle türleri konusu, TYT Türkçe ve AYT sınavlarının edebiyat alanında karşımıza çıkan bir konu. Bu nedenle de özellikle öğrenciler için kritik. Cümleler, anlamlarına, oluşturulmalarına, yüklemlerine ve biçimlerine göre farklı gruplara ayrılıyor. Cümle türlerini şöyle sıralamak mümkün:

• Yüklemine göre cümleler,
• Anlamlarına göre cümleler,
• Yapısına göre cümleler,
• Yüklemin yerine göre cümleler.

Cümle türleri tablosu aşağıdaki gibidir:

YÜKLEMİNE GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Cümleler yüklemine göre, yani yüklemin türüne göre iki türe ayrılmaktadır. Bunlar fiil ve isim cümleleridir. Yani yüklemine göre cümleler fiil ve isim cümleleridir. Yüklem eğer fiilden oluşuyor ise bu cümleler fiil cümleleri; yüklem eğer ki isim kökten oluşuyor ise bu cümlelere isim cümlesi denmektedir. Bir cümlenin isim cümlesi mi yoksa, eylem cümlesi mi olduğunu anlamanın yolu; o yüklemin yapım eki almış son haline bakmaktan geçmektedir.

• Eylem cümlesinin fiilleri basit veya bileşik çekimli olan cümlelerdir. Yüklemine göre eylem cümlesi olan cümlelere örnek olarak; "Yeşil bir ceket almak istemiştim" , "Dün olanları ona açıklayamadım", "Kendini zorlamadıkça daha iyi yerlere erişemezsin"
• İsim cümlelerinin fiilleri isim yahut isim soyludur. İsim soylu sözcükler zamirler ve edatlar gibi isimlerden türeyen sözcüklerdir. Yüklemine göre isim cümlesi olan cümlelere örnek olarak; "Kalbimdeki sadece oydu" , "Aldığım kazağın rengi yeşildi", "Her işin başı eğitimdir"

ANLAMINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Anlamlarına göre cümle çeşitleri 4'e ayrılmaktadır: bunlar; olumlu cümleler, olumsuz cümleler, soru cümleleri ve ünlem cümleleridir. Lakin anlamına göre cümleler esasen olumlu veya olumsuz cümlelerden oluşmaktadır.

• Anlamlarına göre olumlu cümleler; bir eylemin yahut yargının gerçekleştiğini ifade eden cümlelerdir. Bu cümlelere örnek vermek gerekirse; "Geçen aylarda halası vefat etmiş" , "Bir işe girdim" , "Masanın üzerindeki vazo yere düşüp kırıldı"
• Anlamlarına göre olumsuz cümleler ise; bir cümledeki yüklem konumunda yer alan eylemin gerçeklemediğini yahut öyle bir durumun, yargının olmadığını ifade eden cümlelerdir. Olumsuz cümleleri anlamanın yolu fiille bakmaktır. Fiil eylem barındıran cümlelerde -ma/-me ekinin bulunması; isim cümlesinde ise "değil/yok" kelimeleri yahut -sız/-siz eklerinin bulunması bir cümleyi olumsuz anlama sahip yapmaktadır. Bu cümlelere örnek olarak; "O, beni sevmedi" , "Evde hiç sesi çıkmazdı", "Ali evde yok"
• Anlamına göre soru cümleleri ise; kısaca içinde bir soru kipi yahut soru zarfı, zamiri veya sıfatı barındıran cümlelerdir. Bu cümlelere örnek olarak; "Yemeği şimdi mi yiyelim?" , "Eve ne zaman geldin?" , "Sana bunu kim söyledi?"
• Anlamlarına göre ünlem cümleleri; içinde sevinç, şaşırma, acı, korku vb. duyguları barındıran cümlelerdir. Ünlem cümlelerinin sonunda genellikle ünlem işareti bulunmaktadır. Bu cümlelere örnek olarak; "Vah, vah, vah.. demek ölmüş!" , "Müthiş bir fikrim var!" , "İmdat, yangın var!"

YAPISINA GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Yapısına göre cümle çeşitleri, yüklem yapısına yahut yan cümlenin var olup olmamasına göre değişmektedir. Bu açıdan yapısına göre cümle çeşitleri 4'e ayrılmaktadır. Bunlar; basit cümle, bileşik cümle, sıralı cümle ve bağlı cümledir.

• Basit cümle; tek bir yargı barındıran ve yan cümlesi olmayan cümlelerdir. Bunlara örnek olarak; "Uzun bir günün ardından eve geç geldim" , "Birlikte güzel bir hayat yaşadılar" , "Kader onları bir araya getiremedi"
• Bileşik cümle çeşitleri; yargı içeren fiile ek olarak, içinde yan cümlesi de olan cümlelerdir. Yan cümle, genellikle eylemsilerden oluşmaktadır. Yani burada iki tane yargı bulunmaktadır. Yan yargı, 5 farklı unsurdan oluşabilmektedir. Buna göre bileşik cümleler şunlara ayrılmaktadır;

-Girişik birleşik cümle: Yüklem ve eylemsiden oluşmaktadır. Örnek olarak; "Yangında yanan evler, yeniden yapıldı" , "Odamdan onların konuşmalarını dinliyordum" , "Yüzünü buruşturarak dinliyordu"

-Ki'li birleşik cümle: Yüklem ve -ki ekinden oluşmaktadır. Örneklemek gerekirse; "Şiiri o kadar güzel seslendirdi ki herkes ağladı" , "Eve o kadar geç geldi ki babası ona kızdı", "Bana derdini söyle ki seni anlayayım"

-Koşullu, birleşik cümle: Yüklem ve -se/-sa ekinden oluşmaktadır. Örnek olarak; "Bana adım atarsa, ben ona koşarım", "Yağmur yağarsa dışarı çıkmayız" , "Eğer bakacaksan köpek alırız"

-Mi'li birleşik cümle: Yüklem ve mi ekinden oluşmaktadır. Örnek vermek gerekirse; "Eve geldi mi ilk işi ellerini yıkamak olurdu" , "Onu gördü mü kaçacak delik arardı" , "Sevdi mi çok güzel severdi"

-İç İçe birleşik cümle: Cümlenin içinde bir iç cümlenin bulunmasından oluşmaktadır. Örnek olarak; "Evlerinin önünde 'Dikkat köpek var' yazılıydı", "Seni her zaman seveceğim cümlesi ile beni etkiledi" , "Buradan gitmek istiyorum dedi"

• Sıralı cümle; bu tarz cümleler basit veya bileşik fiilli cümlelerin virgül yahut noktalı virgül işaretleri ile birbirlerine bağlanmaları sonucu oluşmaktadır. Bunlara örnek olarak; "Eve gelir, ellerini yıkardı" , "Ona bakınca gözleri parlardı, ben bunu fark ederdim" , "Sevmek güzel şey; güven ise daha önemli bir şey"
• Bağlı cümle; cümlelerin birbirlerine bir bağlaç ile bağlanmasıyla oluşan cümlelerdir. Örnek vermek gerekirse; "Odanın kapısı aralandı ve içeri bir kedi girdi" , "Erkenden yola çıktık ama onlardan önce varamadık" , "Hem elinden geleni yaptı, hem de o suçlandı"

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLE ÇEŞİTLERİ

Yüklemin yerine göre cümle çeşitleri 3'e ayrılmaktadır. Bunlar; kurallı cümle, devrik cümle ve eksiltili cümlelerdir. Bu ayrım yüklemin cümle içinde nerede kullanıldığına göre yapılmaktadır.

• Kurallı cümle; düz cümle olarak ad bilinmektedir. Bu cümlelerde yüklem, cümlenin en sonunda bulunmaktadır. Bunlara örnek vermek gerekirse; "Bugün hava düne göre soğuktu" , "Türkiye'de dört mevsim yaşanır" , "Onu çok seviyorum"
• Devrik cümle; kuralsız cümle olarak da bilinmektedir. Bu cümlelerde yüklem, cümlenin sonunda değil, cümlenin içinde yer almaktadır. Bunlara örnek; "Gelirdi, ellerinde bir demet çiçekle" , "Onu başkası anlamazdı benden başka" , "Gönlümün kıyılarında güneş doğmuyor artık"
• Eksiltili cümle; içinde yüklem bulunmayan, okuyucunun cümleyi okuyunca yüklemi de anlaması beklenen cümlelerdir. Bu nedenle eksiltili cümleler üç nokta ile bitmektedir. Bunlara örnek olarak; "Güneşin ışıkları altında, önümüzde bir kumsal…" , "Gönlümde bir yara…" , "Senin yanında ne dert, ne tasa…"

CÜMLE TÜRLERİ ÇIKMIŞ SORULAR

1. (I) Yüzlerce kişinin girip çıktığı büyük bir mağazanın önündeki geniş alanda rastlamıştım ona. (II) İki karo arasından, ince bir toprak aralığından uzatmıştı boynunu. (III) Arabaların park ettiği yerde, taşlar arasında, işi neydi bu taçyaprakları solgun gelinciğin? (IV) Bol topraktan beslenemediği için yüzü solgun kalan o gelinciği getiriyorum gözlerimin önüne. (V) Her gün yüzlerce kişinin otomobilleriyle geçtiği alanda, kendi dünyasında, ama iyi ama kötü yaşayıp gidiyordu.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? (2005 ÖSS)

A) I. cümle, bileşik bir fiil cümlesidir.

B) II. cümlenin yüklemi, öğrenilen (belirsiz) geçmiş zamanın hikâyesi ile çekimlenmiştir.

C) III. cümle, birden fazla dolaylı tümleç içeren sözde soru cümlesidir.

D) IV. cümle, içinde ad tamlaması bulunan bir devrik cümledir.

E) V. cümledeki "geçtiği" sözcüğü isim-fiil eki almıştır. (Doğru şık)

2. (I) "Ağın" sözcüğü, çocukluğumda, bazı toprak yığınlarının tepesindeki tek kalmış ağaçları getirirdi gözümün önüne. (II) Fırat'ın bir kolu olan Karasu kıyılarındaki ekin tarlalarının ortasında yetişen "tek dut", içimdeki yalnızlığın simgesiydi. (III) Şu yaşa gelmeme karşın o ağacın "yalnızlığı" çağrıştıran görüntüsü belleğimden silinmedi. (IV) Ağın'da elmasından armuduna, eriğinden narına, üzümüne çeşit çeşit meyve yetişmeseydi, "Ağın"la "ağu" (zehir, zıkkım) arasında anlamca bir bağlantı kurulabilirdi belki. (V) Oysa o küçük kasaba, insanlarıyla, kuzularının melemeleriyle, güzelim meyveleriyle zehri bala çeviriyordu.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? (2009 ÖSS)

A) I. cümle bileşik yapılıdır.

B) II. cümle ad cümlesidir.

C) III. cümlede fiilimsiyle oluşturulmuş bir tamlama vardır.

D) IV. cümlede yeterlik fiili kullanılmıştır.

E) V. cümlede "ile" bağlaç olarak kullanılmıştır. (Doğru şık)

3. (I) Benim için futbol, bir gencin kendisine meslek seçinceye kadar zaman ayırabileceği bir eğlence, bir spor dalı olarak kaldı. (II) Hayatımda futbola çocukluğumdan gençliğe geçiş döneminde yer verdim. (III) Zevk ve istekle oynadım. (IV) Ama tiyatroyu seçtikten sonra futbolu bir an bile düşünmeyi mesleğime ihanet saydım. (V) Bu bakımdan, gereğini zamanında yapıp son vermeyi başardığım için kendimi çok beğenirim.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? (2013 LYS)

A) I. cümle, birleşik yapılıdır.

B) II. cümle, fiil cümlesidir.

C) III. cümle, zarf tümleci ve yüklemden oluşmuştur.

D) IV. cümlede, dolaylı tümleç türemiş bir sözcüktür. (Doğru şık)

E) V. cümlede, isim-fiil ile zarf-fiil aynı edat grubu içinde yer almıştır.