زنبق سوري

anadolu mobil

Çıkmış Sınav AÖF TRT okul ve Deneme Duyurular

A
B

Soruları Sınavları konu anlatım C

Sınavı
videoları
Ders A
Yaprak Sınav Giriş
B

eSeminer eKantin
C

Kitabı (PDF) Test Belgesi

Sesli Kitap 1s
1c
1 Soru Ünite
Sesli Özet 1 Cevap Özeti İtunes u Takvim

Sınav Etkileşimli Tartışma

Sonuçları eKitap Forumu Sor/izle/öğren

Bandrol Uygulamasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin

5 inci Maddesinin İkinci Fıkrası Çerçevesinde
Bandrol Taşıması Zorunlu Değildir.
Osmanlı
Türkçesine Giriş-I

Editörler

funduszeue.info Mehmet Mahur TULUM

funduszeue.info Mustafa KOÇ

Yazar

BÖLÜM 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 funduszeue.info Mertol TULUM

Genel Koordinatör
Doç.Dr. Murat Akyıldız

Grafik Tasarım Koordinatörü

Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan

Kitap Basım ve Dağıtım Koordinatörü

Dr.Öğr.Üyesi Murat Doğan Şahin T.C.
ANADOLU
Kapak Düzeni ÜNİVERSİTESİ
Doç.Dr. Halit Turgay Ünalan YAYINI NO:

Dizgi ve Yayıma Hazırlama AÇIKÖĞRETİM

Mehmet Emin Yüksel FAKÜLTESİ
Gözde Soysever YAYINI NO:
Murat Tambova
Süreyya Çelik OSMANLI TÜRKÇESİNE
Nihal Sürücü GİRİŞ-I
Yasin Özkır
E - ISBN
Bu
kitabın
basım, yayım
ve satış hakları
Anadolu Üniversitesine
aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak

hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri
mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka
şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system,
or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission
in writing from the University.

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos

V01
AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi,beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemlikavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
İçindekiler

Alfabe İşaretlerinin
Osmanlı Türkçesi
BÖLÜM 1 BÖLÜM 2 Ses Değerleri I:
Alfabesi
Ünlüler

Giriş  3 Giriş  29
Osmanlı Türkçesi  3
Türkçe’nin Ünlü Sesleri  29
Halk Dili  4
Edebiyat Dili  5 Niteliklerine Göre Ünlüler  29
Yazı ve Yazım  6 Ünlülerde Nicelik  29
Osmanlı Türkçesi Alfabesi  7 Arapça ve Farsça’dan Alınma
Bitişen ve Bitişmeyen Harfler  7 Kelimelerde Ünlüler  30
Harflerde Şekilce Benzerlikler  8
Arapça’nın Ünlüleri ve Yazılışları  30
Harflerin Bitişme Biçimleri  8
El Yazısında Bitişmeyle İlgili Farsça’nın Ünlüleri ve Yazılışları  35
Özel Durumlar  10 Osmanlı Türkçesi’nin Ünlüleri
Osmanlı Alfabesi İşaretlerinin Üzerine Değerlendirme  37
Latin Alfabesindeki Karşılıkları  11
Yardımcı İşaretler   12
Türkçe’nin Ünlü ve Ünsüz
Seslerinin Yazılışları  12
Osmanlı Alfabesi Üzerine Kısa
Değerlendirme  16
Yazı Türleri  18

Alfabe İşaretlerinin
BÖLÜM 3 Ses Değerleri II: BÖLÜM 4 Çeviriyazı
Ünsüzler

Giriş  45 Giriş  59
Türkçe’nin Ünsüz Sesleri  45 Çeviriyazı Nedir?  59
Niteliklerine Göre Ünsüzler  45 Dil, Sesler ve Yazı  59
Arapça ve Farsça’dan Alınma Dilde Değişim Karşısında Yazı  59
Alfabe ile Ses Sisteminin İlişkisi  60
Kelimelerde Ünsüzler  46
Ses Sistemini Belirlemenin
Arapça’ya Özgü Ünsüzler ve Ses
Kaynakları  60
Değerleri  46
Çeviriyazı Alfabesi  62
Farsça’ya Özgü Ünsüzler ve Ses
Kullanacağımız Çeviriyazı Sistemi
Değerleri  48
ve Alfabesi  63
Osmanlı Türkçesi’nin Ünsüzleri
Çeviriyazı Sistemimiz  63
Üzerine Değerlendirme  49 Çeviriyazı Alfabemiz  65
Çeşitli Çeviriyazı Alfabeleri  68
Çeviriyazıda Yazım Kuralları
ve Noktalama  71

iii
Kelime I: Türkçe
BÖLÜM 5 Yazım BÖLÜM 6
Kelimeler

Giriş  81 Giriş 

Osmanlı Türkçesi Yazımının Başlıca Türkçe’nin Heceleri 
Özellikleri  81 Açık ve Kapalı Heceler 
Arapça ve Farsça Kelimelerin Yazımında Hecede Kurucu Ses 
Yapılan Değişiklikler  82 Türkçe’de Hecelerin Sıralanış Kuralı 
Türkçe Kelime Kökleri ve Eklerinde Eklemede 
Ünlüler ve Ünsüzlerin Yazılışı  84 Birleşmede 
Ünlüler   84 Söz İçinde 
Tek Ünsüz Sesten İbaret Ekler  85 Türkçe’nin Kelimeleri 
Tek Ünlü Sesten İbaret Ekler  88 Yapı Bakımından Öz Türkçe Kelime  
Bir Ünsüzle Başlayan, Açık Tek Türkçe Kelimelerde Ünlülenme
Hece Yapısındaki Ekler  89 Düzeni 
Ünlüyle Başlayıp Ünlüyle Sonlanan Türkçe Kelimelerde Ünsüz Sistemi 
İki ve Üç Heceli Ekler  91 Osmanlı Türkçesi’nde Uyumlar
Üzerine Değerlendirme  
Ünsüzle Başlayıp Ünlüyle Sonlanan
İki Heceli Ekler  92
Ünlüyle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan
Tek Heceli Ekler  93
Kelime II: Alıntı
Ünlüyle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan BÖLÜM 7
Kelimeler
İki Heceli Ekler  95
Ünsüzle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan
Tek Heceli Ekler  96 Giriş 
Ünsüzle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan Alıntı Kelimeler ve Heceleri 
İki ve Üç Heceli Ekler   Düzensiz Hecelerin Türkçeleştirilmesi 
Ünsüzler   Arapça Kelimeler 
Yazımın Gelişme Sürecinde Görülen Osmanlı Türkçesi’nde Arapça Kelimeler 
Değişmeler  Arapça Kelimelerin Seslendirilmesi 
Arapça Kelimelerde Hece Sonu
Ünsüzleri 
Arapça Kelimelerde Ünsüz
Benzeşmesi  
Düzensiz Hecelerde Ünlü Türemesi  
Arapça Kelimelerde Hece Yapısı
ve Sayısı 
Arapça Kelimelerin Eklerle ve
Birleştirme Yoluyla Uzatılması 
Arapça Kelimelerin Kalıpları 
Farsça Kelimeler  
Osmanlı Türkçesinde Farsça Kelimeler 
Farsça Kelimelerin Seslendirilmesi  
Farsça Kelimelerde Hece Yapısı
ve Sayısı 
Farsça Kelimelerin Eklerle ve
Birleştirme Yoluyla Uzatılması 

iv
Önsöz

Sevgili öğrenciler,
Kurucusu oldukları Selçuklularla beraber geldik- Bütün dünya dillerinde olduğu gibi değişime
leri Anadolu coğrafyasını zaman içerisinde Bal- açık konuşma dilinin aksine yazı dili tutucudur.
kanlar, Ortadoğu, Kafkasya ve Kuzey Afrika’yı Oğuz Türkçesi’nde de konuşma dilindeki deği-
da katarak genişleten Oğuz Türkleri, buralarda şimler karşısında yazı dili bu değişime nispeten
büyük bir medeniyet inşa ettiler. Farklı din ve direnç göstermiştir. İmlâda kalıplaşma, Arapça
kültürlerin soluklandığı Anadolu’ya bilhassa Mo- ve Farsça kökenli kelimelerin orijinal şekilleri-
ğol istilasının sürüklediği Türklerin esas itibarıyla nin muhafazası, Arap alfabesinin konuşma dili-
Oğuzlardan teşekkülü ile bu yeni kurulan mede- ni göstermekteki yetersizliği bu saha çalışanları
niyet, dilce Oğuzca üzerinde yükseldi. Anadolu için ehemmiyetli meselelerdir. Sabit bir Oğuz
öncesi yazılı mahsullerini çok sınırlı bulabildi- Türkçesi’nden bahsedilemez. Şehir, saray, oku-
ğimiz Oğuz Türkçesi, yerleşik hayatın getirdiği muşlar, halk, dinî zümreler gibi farklı katmanlar
gelişme imkânlarıyla, farklı muhitlerle etkileşi- Türkçe’nin zümreleşmesine ve farklı seslendiril-
me girmekle ve zengin dinî, edebî mirasa sahip mesine meydan vermiştir. Müstakil ve uzun so-
Arap ve Fars kültürleriyle temasın tesirleriyle luklu çalışmalarla aydınlatılabilecek bu hususlar
yeniden şekillendi. Şüphesiz bu şekillenme etki- manzumesi, yerli malzemenin dikkatli tetkikini
lenme derecelerine göre Oğuz Türkçesi’nde fark- ve Türkçe’yi merkeze alan tarihî yabancı metin-
lı katmanlar oluşturdu. Türkçe’nin diğer şiveleri lerin tahlilini lüzumlu kılar.
arasında Oğuz Türkçesi’ni konuşan Türkmenler,
Selçuklu’dan sonra Anadolu’da kurdukları devlet Oğuz Türkçesi’nin Anadolu macerası iç ve dış
ve beyliklerle sözlü kültürden yazılı kültüre geçi- yapısındaki değişikliklerle üç döneme ayrılır:
şi ve Oğuz Türkçesi’ni devlet diline yükseltmeyi Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Türki-
başardılar. Bu başarı bilhassa ismini kurucu şah- ye Türkçesi. Bu kitabın konusu bu dönemlerden
siyetinden alan Osmanlı Devleti’ne aittir. ikincisi olan Osmanlı Türkçesi’dir. Ana malzeme-
si Türk Dili olan Osmanlı Türkçesi, Jean Deny’nin
Derlemeleriyle Oğuz Türkçesi’nin Orta Asya çalışması hariç, bugüne kadarki çalışmalarda
devresine dair bilgiler sunan Kaşgarlı Mahmud, ağırlıklı olarak Arapça ve Farsça gramer konu-
Türkçe’nin bu şivesini, ifadesindeki rahatlık ve ko- larının işlendiği bir alan olmuş ve ana gövdeyi
laylıktan dolayı “yeğni” sıfatıyla tarif eder. Nite- teşkil eden Türkçe ne yazık ki ihmal edilmiştir.
kim bu şivenin Anadolu’daki en eski dil yadigârları
arasında yerini alan Dede Korkut hikâyelerinde Mimarisi, musikisi, devlet yapısı, sayısız kıy-
daha başlangıçta Oğuzca’nın işlek, yüksek an- metleri ile iftihar ettiğimiz bir devrenin dili,
latım imkânlarına sahip olması ve söz dağarcığı yazma ve matbu literatürüyle henüz yeteri
bakımından zenginliği dikkat çeker. Artık ilim, din kadar incelenmemiş, işlenmemiş, idrak edil-
ve edebiyat dili olarak Oğuz Türkçesi sayısız eser- memiştir. İslami dönem Türk kültürüne ait
lerle bu istikamette devam edecektir. din, edebiyat, tarih, bilim, insan ve toplum
üzerine yapılacak bütün çalışmalar Osmanlı
İslamiyet’in tesiriyle Oğuz Türkçesi, Türkçe’nin Türkçesi’nden bağımsız vücut bulamaz.
diğer şubeleri gibi Arap alfabesiyle yazıldı.
Arapça’nın büsbütün ünsüz harfler üzerine Elinizdeki bu kitap yalnızca bir ders kitabı de-
geliştirdiği bu alfabe, ünlülerce zengin Oğuz ğildir. Konuyu bir bütün olarak ele alan, yaygın
Türkçesi’nin Anadolu’daki tarihî seyrinde olarak ‘Osmanlıca’ diye bilinen dilin önce Türk-
Türkçe’ye daha uygun kıvamı bulmak için bir- çe olduğunu ve meseleye Türkçe’den başlanma-
takım tadilatlara uğradı. Oğuzlar Farsça’nın sı gerektiğini anlatan, bu yüzden de “Osmanlı
Arap alfabesine kattığı ünsüzleri bünyelerine Türkçesi” adlandırmasıyla Türkçe’nin en uzun
katmakla beraber, ünlüleri alfabede göstermek dil dönemine dair, Osmanlı Türkçesi alanının en
için bazı ünsüz harflere ünlü değerleri ilave etti- yetkin âlimi Prof. Dr. Mertol Tulum tarafından
ler. Diğer dillerin alfabelerinin o dillerin sesleri- kaleme alınmış akademik bir referans metnidir.
ni tam karşılayamadığı gerçeği, Arap alfabesi ve Eser, tarihî Osmanlı Türkçesi metinlerinin doğ-
Oğuz Türkçesi için de geçerlidir. Arap alfabesini ru anlaşılması ve değerlendirilmesi için elden
kullanan bütün dillerde anlam, ünlü sesleri gös- düşürülmemesi gereken bir kılavuzdur.
teren ses işaretlerinin yetersizliği sebebiyle an-
cak bağlam üzerinden yürür. Oğuz Türkçesi’nin
Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi me- Editörler
tinleri ancak konteks merkeze alarak anlamlan- funduszeue.info Mehmet Mahur TULUM
dırılabilir. Bu husus, Arap harfli Türkçe metinle-
re aşina olacakların ilmî cephelerini yüksek ve funduszeue.info Mustafa KOÇ
zihnî melekelerini diri tutmalarını zaruri kılar.

v
Bölüm 1
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Yazı ve Yazım
öğrenme çıktıları

1 2
Osmanlı Türkçesi 2 Yazı ve yazım arasındaki ilişki ve farkı ayırt
1 Osmanlı Türkçesi’nin Türkçe’nin hangi ederek, Osmanlı Türkçesi yazımıyla ilgili ön
tarihî dönemi olduğunu açıklayabilme bilgileri sıralayabilme

3 4
Osmanlı Türkçesi Alfabesi Yazı Türleri
3 Osmanlı Türkçesi alfabesini, bu alfabenin 4 Osmanlı Türkçesi döneminde kullanılan
harflerinin yazıdaki biçimlerini tanıyabilme yazı türlerini tanıyabilme

Anahtar Sözcükler: • Yazı Dili • Şehirli Dili • Halklılaştırma • Dil Kalıbı • Süslü Söz • Yazım
• Ses Değeri

2
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

GİRİŞ bir okur-yazar kitlesi tarafından kolayca okunup

Osmanlı Türkçesi, Oğuz Türkleri’nin anlaşılabilir bir nitelik taşır; daha çok faydayı öne
Anadolu’da geliştirdikleri yazı dilinin ikinci dö- alan, anlatım dilini araç olarak gören bir anlayışa
nemidir. Birinci Bölüm ile Osmanlı Türkçesi’nin dayanır. Bu yüzyılların pek çok yazarı eserlerinin
Türkçe’nin hangi tarihî dönemi olduğunu açıkla- kolay anlaşılmasını, dolayısıyla geniş kesimlere
yabilecek, yazı ve yazım arasındaki ilişki ve farkı ulaşmasını amaçladıklarından bu seviyede bir dili
ayırt ederek, Osmanlı Türkçesi yazımıyla ilgili ön kullanmayı yeğlemişlerdir.
bilgileri sıralayabileceksiniz. Ayrıca Osmanlı Türk- İkinci seviye sanat amaçlıdır. Daha da zengin
çesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazıdaki bir kelime kadrosu yanında, özellikle ortak İslam
biçimlerini tanıyabilecek; Türkçe yalın kelimeleri kültüründen beslenen bilgi ve kültür unsurlarına
yazıp okuyabileceksiniz. Son olarak da Osmanlı geniş yer verir. Yüksek kültürlü bir toplum kesi-
Türkçesi döneminde kullanılan yazı türlerini tanı- mine, açıkçası zamanın seçkinlerine hitap eder.
yabileceksiniz. Kendine özgü bir zevk ve güzellik anlayışını öne
çıkaran bu dil sanat amacı güder. Dil bu seviyede
artık ‘araç’ olmaktan uzaklaşmış, ‘amaç’ hâline gel-
OSMANLI TÜRKÇESİ miştir. Amaç sanatkârca yazmak, hüner sergilemek,
Oğuz boylarının konuşma diline dayanan ve ustalık göstermektir. Konuları bakımından öğretici
“Batı Türkçesi”, “Batı Oğuzcası”, “Türkiye Türk- kimi eserlerde bile böyle bir dilin kullanılmış olma-
çesi” gibi adlarla anılan bu yazı dilinin ilk döne- sı, bu amacı açıkça ortaya koyar. Dil bu seviyede
mine “Eski Osmanlıca”, “Eski Türkiye Türkçesi” daha çok nesir (düz yazı) türünde kullanılmıştır.
ve “Eski Anadolu Türkçesi” gibi adlar verilmiştir. Konuşma dilinden büyük ölçüde uzaklaşmış olan
Zaman bakımından bu dönem Anadolu Selçuklu- bu özel dil, Arapça ve Farsça’dan alınma çok sayıda
ları ve beylikler çağı ile Osmanlı Devleti’nin XV. kelime, dil kalıbı ve kural ile yapıca çok ayrı bir
yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanan kuruluş döne- görüntü yansıtır. Özellikle alıntıların sesçe nitelik-
mini içine alır. Osmanlı Türkçesi ise, bu dönemin lerinin korunması kaygısı bu dile tam bir karma dil
ardından, özellikle İstanbul’un fethiyle birlikte bu özelliği kazandırmıştır. Böyle bir dil kullanmış olan
kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarlık merkezi kimi yazarların yaptığı açıklamalar, gerçekten de,
hâline gelmesiyle gelişmeye başlayan bir yazı dili- bu seviyedeki Osmanlı Türkçesi’nin üç ayaklı bir
dir. XVI-XIX. yüzyıllar boyunca günlük dilden dil yapısı olarak görüldüğünün göstergesidir.
oldukça farklı olarak iki seviyede gelişme gösterdiği
görülen bu yazı dilinin en belirgin niteliği kelime
dağarcığının zengin, dolayısıyla anlam ve kavram
çeşitliliği bakımından anlatım gücünün gelişkin ve Alıntı: Bir dilin başka dillerden aldığı keli-
ergin olmasıdır. me ve gramer biçimlerine denir.

Her dilde konuşma diliyle yazı dili arasında

Günlük dil: Sözlü anlatım dilidir. Bir dili belli ölçülerde farklar bulunur; ancak sözünü etti-
konuşanların günlük ilişkilerinde anlaş- ğimiz dilin, gününün konuşma diliyle ilişkisi, çok
mak ve iletişim kurmak amacıyla kullan- sayıda yazarın eserlerinde görüldüğü gibi, yalnızca
dıkları dil seviyesidir. dilin cümle yapısının büyük ölçüde korunmasın-
Yazı dili: Yazılı anlatım dilidir. Konuşma di- dan ibaret kalmıştır. Bir benzetmeyle söyleyecek
line göre daha kurallı, düzgün, özenli, söz da- olursak; iskelet korunmuş, ama beden dolgusu ve
ğarcığı ve anlatım kalıpları bakımından zen- üzerine geçirilen süslü püslü giysiler onun kişiliğini
gin bir nitelik taşır. “Edebiyat dili” de denir. örtmüş, doğal kılığını değiştirmiştir.
Bu dili bütün özellikleriyle tanımaya girişme-
den önce halk dili ve edebiyat dili terimleri üzerin-
Gelişme süreci içinde iki ayrı seviyeye yöneldiği de biraz daha durmak, bunların sınırlarını belirle-
izlenen bu yazı dilinin ilk seviyesi, kimi yönleriyle mek açısından yararlı olacaktır.
konuşma dilinden oldukça farklıdır; ancak geniş

3
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Halk Dili Türkçesi olduğu gibi, Osmanlı Türkçesi dönemin-

Halk dili terimiyle anlatılan, genel olarak gün- de de bu dille pek çok eser kaleme alınmıştır.
lük hayatta insanların iletişim kurmakta kullandık-
ları dil, yani konuşma dilidir. Buna “sesli dil” de
denmektedir. Bir dilin gelişme tarihi içinde sesli Halklılaştırma: Başka dillerden alınmış
dilin belirli bir zaman dilimindeki durumunu be- kelimelerdeki sesçe yabansı yanların bir
lirlemek kolay olmadığı gibi, gelişme basamakları- dili konuşan halk tarafından kendi dilinin
nı izlemek de mümkün değildir. Bu yüzden dilin ses düzenine uygun hâle getirilmesidir.
tarihî dönemleri bakımından bu terime yükleyebi-
leceğimiz anlam, “günlük konuşma dili” değil de
yazılı metinlerde niteliği belirlenebilen dil, demek Medrese eğitiminin yaygınlaşması, doğal olarak
ki bir bakıma “yazıya geçirilmiş konuşma dili”dir. okur-yazar oranının artması sonucunu doğurmuş,
Halk dili ortak anlaşma dilidir, bu yüzden her- buna bağlı olarak Arapça ve Farsça öğrenenlerin
kesçe anlaşılır olmak zorundadır. Toplum içinde, sayısı hızla çoğalmıştır. Bu arada Fars edebiyatına
eğitim seviyesi ve yeri ne olursa olsun, herkesin karşı geniş bir ilgi uyanmış, bu ilgi aruzla yazılmış
böyle bir dil kullanması hem olağan, hem gerekli, birçok manzum eserin Türkçe’ye aynı ölçü kullanıla-
hem de kaçınılmazdır. Doğal olarak böyle bir dilin rak manzum çevirilerinin yapılması yolunu açmıştır.
kelime dağarcığının ve anlatım olanaklarının çok Öte yandan medrese eğitimi görmüş olanların ede-
da geniş olması beklenemez. Toplu yaşayışın gerekli biyat sanatı bilgileri de edinerek aruzla ve özellikle
kıldığı ilişkiler içinde kişiler arasında iletişim aracı Fars edebiyatını örnek tutarak şiir yazma hevesi gi-
olarak kullanılan halk dili, bu yüzden köküne daha derek artmış, bu arada edebiyata duyulan ilgi ve şaire
bağlı, başka dillerin etkisine oldukça kapalı, hızlı verilen destek de bu hevesleri beslemiştir. İşte bütün
değişime karşı ise dirençli ve korumacıdır. Halk bu sebeplerle yazı diline çoğalan ölçüde kelime gir-
dilinin kuşkusuz bir de edebiyatı vardır ve bu ede- meye başlamıştır. Türkiye Türkçesi’nin ilk dönemi
biyat kendi geleneğinden kopmadan yüz yıllarca içinde başlayan bu gelişmenin XV. yüzyılın ortaları-
geniş kesimlerin beğenip paylaştığı, titizlikle koru- na kadar oldukça yavaş yol aldığı görülür. Özellikle
yup sürdürdüğü bir edebiyattır. Toplumların yeni beylikler döneminde ve Osmanlı Beyliği’nin kuru-
kültür ve medeniyet çevreleriyle karşılaşmalarından luş çağında yapılan geniş çeviri çalışmalarının hazır-
doğan etkilerle ortaya çıkan değişimler kaçınılmaz ladığı bu gelişme, beylerden büyük destek görmüş,
olsa da, bu edebiyatın dilinin günlük konuşma di- ancak bu dönemin beyleri halk dilinin sınırlarını
line göre çok da farklılaşmadığı bir gerçektir. Böyle aşan böyle bir dile ve bu dille kurulmaya çalışılan bir
bir dilde, değişen inanç, anlayış ve eğilimlerin ve edebiyat akımına uzak ve yabancı kalmışlardır. XV.
bunların yön verdiği hayat tarzlarından doğan gün- yüzyılın ikinci yarısından başlayarak özellikle büyük
lük ihtiyaçların zorlamasıyla alınmış olan kelimeler medreselerin bulunduğu, bu yüzden de birer bilim
de halklılaştırılmıştır. Bununla birlikte, halk dili- ve kültür merkezi olma yolundaki İstanbul, Bursa ve
nin de, tıpkı yazı dili gibi, eğitim ve kültür alanla- Edirne gibi şehirlerde söz konusu gelişme daha hızlı
rındaki gelişmeye bağlı olarak sürekli bir gelişme, seyretmiştir. İşte bu hızlı gelişmenin etkisiyle giderek
dolayısıyla da değişme göstermesi söz konusudur. farklılaşan halk dili Osmanlı Türkçesi döneminde,
Edebiyatı yalnızca belli toplum kesimlerinde yayıl- “şehirli dili” denebilecek bir okumuş kesim dili ni-
ma ve gelişme göstermiş olsa da, Batı Türkçesi’nin teliği kazanmış, özellikle İstanbul’da eğitimli, aydın
bütün dönemlerinde böyle bir dil, toplumu oluş- kimselerin konuştukları bu dil “İstanbul Türkçesi”
turan bütün kesimler için gerekli ve geçerli olmuş, adını almıştır. Geniş bir okumuş kesimin konuşma
sultandan hiç okumamış köylüye kadar, belli sevi- dili olan bu gelişmiş ve zengin dil, aynı zamanda yazı
ye farklarını korumuş olarak, toplumda hem “sesli dili olarak da, özellikle edebiyatın nesir türünde yay-
dil” olarak kullanılmış, hem de “yazı dili” olarak gın olarak kullanılmıştır. Başlıca özelliği yabancı dil
sürekli kullanımda kalmıştır. Batı Türkçesi’nin ilk kalıplarına oldukça az yer vermek olan bu dilin daha
döneminde, özellikle beylikler çağında üretilmiş çok geniş kitlelere ulaşmayı amaçlayan öğretici ve
olan çok sayıda telif ve tercüme eserin dili bu halk eğitici eserlerde kullanılmış olduğu görülür.

4
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

Edebiyat Dili dayanmaktadır. Bu anlayışın temsilcilerinden biri

Edebiyat dili, daha çok ‘yazı dili’ anlamında kulla- olan XVI. yüzyıl yazarı Âlî’ye göre söz, yani dil, gü-
nılır. Bununla birlikte bu terim, dar anlamda Osmanlı zel bir bakire kız gibidir. Sözün endamı, güzel bir
Türkçesi döneminde toplumun yalnızca belli kesim- kızın endamı gibi pürüzsüz, düzgün, ölçülü biçili
lerine hitap eden, şiirde ve nesirde “sanat dili” olarak olmalıdır. Bu, güzelliğin ilk şartı ve ayrılmazıdır.
gelişmiş bir dil seviyesi için de kullanılmaktadır. Bu Ayrıca bu şarta ek olarak, tıpkı zarif ve işveli bir
dilin sokak (konuşma) diliyle neredeyse hiçbir ilgisi kızın duruş ve davranışlarındaki incelik gibi, sözün
bulunmadığı gibi, yukarıda tanıttığımız şehirli diliyle anlam ve anlatım bakımından ince, yani edalı ol-
de pek yakınlığı bulunmamaktadır. Bu dili belirleyen ması da gerekir. Daha da önemsenen bir başka şart
ana nitelik, kullandığı söz malzemesinin büyük ölçü- ise, bir söz güzelinin olanca güzellik malzemesiyle,
de alıntı olmasıdır. Bu alıntı malzeme içinde ilk sırada yani söz ve anlam sanatlarıyla süslenerek daha da
sayısı belirsiz denilecek ölçüde kelime yer alır, ikinci güzel bir görünüme sokulmasıdır. Buna göre gü-
sırada kimi dil kalıpları ile ortak bir kültür coğrafya- zel söz; açık, anlaşılır,
sının paylaşılan ve ortaklaşa kullanılan aktarma kül- yerinde olmakla bir-
tür unsurları bulunur. Öte yandan nesirde ve nazım- likte etkileyici olan
süslü sözdür. Bir dikkat
da alıntı kelimelerin ait oldukları dildeki ses ve yapı
şairin, bir nesir ya- Eskiler söze etkileyicilik ka-
özelliklerinin korunmasına büyük özen gösterilmiştir. zandıran süslülük niteliğini
Eskilerin fesahat dedikleri kullanım özelliğinin daya- zarının asıl amacı da
“belîğ” diye adlandırmışlardır.
naklarından biri sayılan bu tutum, giderek okumuşla- sözü en süslü görü-
rın konuşma diline de belli ölçüde yansımış, bu yan- nüme sokmaktır.
sıma şehirli diline de bulaşarak Türkiye Türkçesi’ne Batı Türkçesi’nin Osmanlı Türkçesi dönemini
yeni bir ünlü değeri girmesine yol açmıştır. Bu dille öğrenmeye çalışırken, dilin yukarıda kısaca özetle-
yazanların anlayışı “Sanat sanat içindir.” anlayışıdır; nen seviyelerindeki kullanımıyla ilgili bütün yapı
bu yüzden dil, artık yalnızca bilginin, düşüncenin ve ve kullanım özelliklerini göz önünde bulundurmak
heyecanın aktarılma aracı değil, aynı zamanda hüner, gerekir. Amaç bu dönemde yazılmış eserleri okuyup
beceri ve ustalık aracıdır; sonuç olarak, kendisi doğru- anlayabilmek, kendi insanımızın geçmiş zamanlar-
dan bir amaç hâline gelmiştir. daki yaşamı, etkinlikleri, üretimleri, yaratıcılıkları
hakkında ilk elden bilgi edinebilmek, onların yazı
aracılığıyla aktarmış oldukları çok yönlü tarih bilgi-
Dil kalıbı: Dilde birden çok kelimenin lerine, kültürel ve estetik değerlere ulaşabilmektir.
öbekleşmesi ile oluşmuş belli özelliklerle Bir eski metin söyleyeceğini söyleyip susmuş, ar-
tanımlanan yapılardır.
tık konuşmayan bir konuşmacıya benzer. Onu okur-
Fesahat: Sözün/bir kelimenin sesçe nite- ken sorularımıza sesli karşılık alamayız. Yapacağımız
likleri özenle gözetilip korunarak; akıcı, şey; ne demek, neleri anlatmak istediğini yazıya ge-
pürüzsüz, açık, anlaşılır biçimde söylen- çirilmiş olandan anlamaya çalışmak, sonuç olarak da
mesi ve kullanılmasıdır. yazı aracılığıyla onu anlayabilmek, onunla anlaşabil-
mektir. Ama bu, uzunca bir yolda gerçekleştirilecek
Özellikle XVI.-XIX. yüzyıllarda birçok yazar ta- çalışma, gösterilecek çaba ve esirgenmemesi gereken
rafından kullanılmış olan bu üst seviyeli dil, şüphe- sürekli bir ilgi ile başarılabilecek bir iştir.
siz belli estetik kaygılara ve sanat anlayışı ölçülerine

5
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

ÖÇ 1 Osmanlı Türkçesi’nin Türkçe’nin hangi tarihî dönemi olduğunu açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Osmanlı Türkçesini halk dli Batı Türkçesi ile Osmanlı

Ünlü değeri ne demektir? ve edebiyat dili seviyeleri açı- Türkçesi arasındaki bağı an-
sından kısaca değerlendiriniz. latınız.

YAZI VE YAZIM Batı Türkçesi’nde çok sayıda metinle gelişmesi

Yazı, bilgiyi, duygu ve düşünceyi aktarmakta izlenebilen yazılış (imlâ) ikinci durum için iyi bir
kullanılan bir araç, bir işaretler sistemidir. Bu işa- örnek oluşturur. Arap asıllı alfabenin Türkçe’ye uy-
retler konuşma dilinin zengin ses çeşitlerini yansıt- gulanmasında ilk dönemde görülen yazılış biçim-
madığı gibi, vurgu ve tonlama gibi özel yanlarını leri daha çok ünsüz seslerle ünlü uzunluklarının
da göstermez. Öte yandan yazı belli bir alfabenin gösterilmesine dayanan Arapça’nın yazılış düzenine
işaretleri ile dilin ortalama seslerini karşılarken, uydurulmuştur. Ancak sonraki süreçte Türkçe’nin
bu seslerin zaman içinde geçirdiği değişikliklerle ünlülerinin birtakım harf işaretleriyle gösterilmesi
birlikte kendisi de değişebilen bir nitelik taşımaz. yaygınlaşmış; tam olarak uygulanmamış olsa bile,
Tek şekilliliğe eğilimli ve bu eğilimlerin gelenek- büyük ölçüde belli kurallar ortaya çıkmıştır.
leştiği ölçüde onlara bağımlıdır. Bununla birlikte, Arap alfabesini kullanan, ama Uygur yazısı gele-
Osmanlı Türkçesi döneminde görüldüğü gibi, yeni neğine bağlı Doğu Türkçesi yazımıyla karşılaştırıldı-
eğilim ve arayışların ortaya çıkmasıyla bu bağımlı- ğında, Batı Türkçesi yazımının Orta Asya geleneğine
lığın gevşediği, ortaya çıkan gelişmelerin önceleri bağlı olmayan, kendi başına bir gelişme yolu izledi-
az, ama giderek çoğalan sayıda yazıya yansıtıldığı ği görülür. Eski Osmanlıca’nın en eski metinlerinde
da görülür. Uygur yazı geleneğine bağlı örneklerle karşılaşılırsa
Yazım ise, yazı aracılığıyla gerçekleştirilen bir da, bunlar yaygınlık kazanamamıştır. Doğu Türkçesi
uygulamadır. Bir dilin ses örgülerinden oluşan tür- yazımının Uygur yazı
lü birimlerini alfabe işaretleriyle yazıya dökmektir. geleneğinden gelen en
Bu uygulama kimi zaman önceden belirlenmiş ve önemli yanı, kök ses-
dikkat
kabul edilmiş kurallara göre yapılır, kimi zaman ise leriyle bütün yapım ve XIII. yüzyıldan sonra ortaya
bir geleneğe bağlı bulunur ve kullanım süreci için- çekim eklerinde ünlü- çıkan yazı dillerinden biri.
de meydana gelen değişikliklerle birlikte şekillenir. lerin harf işaretleriyle XV. yüzyıldan sonra “Çağa-
gösterilmesidir. tayca” adıyla anılmıştır.

6
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

ÖÇ 2 Yazı ve yazım arasındaki ilişki ve farkı ayırt ederek, Osmanlı Türkçesi yazımıyla ilgili
ön bilgileri sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Batı Türkçesi ve Osman-

Osmanlı Türkçesi dönemin- lı Türkçesi arasındaki bağ, Yazı ve yazım arasındaki far-
de hangi yazı kullanılmıştır? Doğu Türkçesi ile hangi kı kısaca anlatınız.
Türkçe arasında kurulabilir?

OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ

Osmanlı Türkçesi alfabesi Arap alfabesine dayanır. 28 harften oluşan Arap alfabesine Farslar kendi
dillerindeki farklı üç ses için küçük değişikliklerle 3 işaret eklemişler ve harf sayısını 31’e çıkarmışlardır.
Farsça’nın bu sesleri Türkçe’de de bulunduğu
için, bu 31 harflik alfabe Türkler tarafından
da aynen alınıp benimsenmiştir.
Bu alfabenin harfleri Türkçe’deki adlarıy-
la şunlardır:
‫ ا‬elif, ‫ ب‬be, ‫ پ‬pe, ‫ ت‬te, ‫ ث‬se, ‫ ج‬cim, ‫چ‬
çim, ‫ ح‬ha, ‫ خ‬hı, ‫ د‬dal, ‫ ذ‬zel, ‫ ر‬rı, ‫ ز‬ze, ‫ ژ‬je, ‫س‬
sin, ‫ ش‬şın, ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ ط‬tı, ‫ ظ‬zı, ‫ ع‬ayın,
‫ غ‬gayın, ‫ ف‬fe, ‫ ق‬kaf, ‫ ك‬kef, ‫ ل‬lam, ‫ م‬mim, ‫ن‬
nun, ‫ و‬vav, ‫ ه‬he, ‫ ى‬ye.
Bu harflere ‫ ل‬lam ile ‫ ا‬elif in birleştirilmiş
biçimi olan ‫( ال‬lamelif )’i de katmak gerekir.
Kelimede hece olarak ‘lâ’ okunan bu birleşik
harf yazıda yalın bir harfmiş gibi değerlen-
dirilir.
Harflerin bu biçimleri yazıda büyük öl-
çüde değişikliğe uğrar. Yukarıdaki biçimler
yalnızca birtakım harflerden sonra kelimede
son ses olmaları durumunda korunur.
Yazılış özelliklerine göre de harfler iki
öbekte toplanmıştır.

Bitişen ve Bitişmeyen Harfler

Arap yazısının en önemli özelliği sağ-
dan sola doğru yazılmasıdır. Harfler yazıda
sağdan sola doğru dizilirken kimi harfler
kendisinden sonraki harfle bitişmez, yalın
durumunu korur. Kimi harfler ise önden ve
sondan bitişir ve bunların yalın biçimi deği-
şir; başta, ortada ve sondaki yazılış biçimleri Şekil Osmanlı Türkçesi Alfabesi

7
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

küçük farklarla da olsa birbirinden ayrılır. Bu özel- Harflerde Şekilce Benzerlikler

likleri yüzünden alfabe harfleri bitişmeyen harfler Bu alfabenin harfleri şekilce benzerlikleri ba-
ve bitişen harfler olmak üzere iki bölük oluşturur. kımından da öbekleşirler. Bir öbek içinde yer alan
Yazı öğrenirken her şeyden önce hangi harflerin bi- harfleri diğerlerinden ayıran, üstlerine ve altlarına
tişen, hangi harflerin bitişmeyen harfler olduklarını konulan bir, iki ya da üç noktadır. Aslında harflerin
bilmek gerekir: alfabedeki sırası da benzerlerin art arda gelmesiyle
şekillenmiştir. Bu öbekler şunlardır:
‫ ب‬be, ‫ پ‬pe, ‫ ت‬te, ‫ ث‬se.
Bitişmeyen harfler: Eski gramerlerde
bunlara ‘münfasıl harfler’ denmiştir.
‫ ن‬nun ve ‫ ى‬ye harfleri de aşağıdaki tabloda (bak.
Tablo ) göreceğimiz gibi, başta ve ortadaki yazı-
Bitişen harfler: Eski gramerlerde bunlar lış şekliyle bu öbekte yer alan diğer harflere benzer,
da ‘müttesıl harfler’ diye adlandırılmıştır. dolayısıyla bu benzerlik yönüyle bu ikisini de bu
Ünlü: Seslerin oluştuğu ses yolunun ta- öbek içine katmak doğru olur.
mamen açık bulunduğu durumda alt çe- ‫ ج‬cim, ‫ چ‬çim, ‫ ح‬ha, ‫ خ‬hı;
nenin, dilin ve dudakların hareketleriyle ‫ د‬dal, ‫ ذ‬zel;
ağız boşluğunda şekillenen seslerdir.
‫ ر‬rı, ‫ ز‬ze, ‫ ژ‬je;
‫ س‬sin, ‫ ش‬şın;
a. Bitişmeyen harfler. Bunlar yazıda yalnızca ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad;
kendilerinden önce gelen diğer harflerle ‫ ط‬tı, ‫ ظ‬zı;
bitişir; içinde kendileri de yer almak üzere, ‫ ع‬ayın, ‫ غ‬gayın;
sonra gelen harflerle ise bitişmez: ‫ ف‬fe, ‫ ق‬kaf.
‫ ﺍ‬elif, ‫ د‬dal, ‫ ذ‬zel, ‫ ر‬rı, ‫ ز‬ze, ‫ ژ‬je, ‫ و‬vav, ‫ ه‬he.
Sonuncu harf ancak bir ünlü yerine kullanıldığı Harflerin Bitişme Biçimleri
yerlerde bitişmez. Buna eski gramerlerde “hâ-i res-
miye (= şekilce he)” denir. Alfabe konusundaki bu tanıtıcı ilk bilgilerden
sonra, yalnızca kendilerinden önce gelen öteki
b. Bitişen harfler. Hem kendileriyle, hem ken- harflerle bitişen harflerin ortak bitişme biçimleri ile
dilerinden önce ve sonra gelen öteki bütün hem kendileri, hem de kendilerinden önce ve sonra
harflerle bitişirler. Bu duruma göre, biçim- gelen öteki bütün harflerle bitişenlerin ise biçimce
leri özellikle başta ve ortada değişikliğe uğ- uğradıkları değişiklikleri bilmek, bu alfabeyle yazı
rayan harfler bunlardır. Bunlar, önceki harf yazabilmek ya da yazılmış bir yazıda harfleri tanıya-
bitişmeyen harfse baştaki şekliyle, bitişen bilmek açısından çok önemlidir.
harfse ortadaki şekliyle yazılır; sonda yer al-
dıklarında ise yalın biçimlerine kavuşur: Aşağıdaki tabloda yalnız bitişen harfler yer al-
maktadır. İlk sırada harflerin alfabedeki yalın biçim-
‫ ب‬be, ‫ ﭖ‬pe, ‫ ت‬te, ‫ ث‬se, ‫ ج‬cim, ‫ چ‬çim, ‫ ح‬ha, leri, ikinci sırada önden ve sondan bitişen harflerin
‫ خ‬hı, ‫ س‬sin, ‫ ش‬şın, ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ ط‬tı, ‫ ظ‬zı, başta, ortada ve sondaki biçimleri, üçüncü sırada ise
‫ ع‬ayın, ‫ غ‬gayın,‫ ف‬fe, ‫ ق‬kaf, ‫ ك‬kef, ‫ ل‬lam, ‫م‬ bunların birbirine ulanmış biçimleri verilmiştir.
mim, ‫ ن‬nun, ‫ ﻫ‬he, ‫ ى‬ye.

8
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

Tablo Bitişen Harflerin Yalın, Başta, Ortada, Sonda ve Birbirine Ulanmış Biçimleri
Yalın biçimler Sonda Ortada Başta Ulanmış biçimler

‫ ب‬be ‫ﺐ‬ ‫ﺒ‬ ‫ﺑ‬ ‫ﺑﺒﺐ‬

‫ پ‬pe ‫ﭗ‬ ‫ﭙ‬ ‫ﭘ‬ ‫ﭘﭙﭗ‬
‫ ت‬te ‫ﺖ‬ ‫ﺘ‬ ‫ﺗ‬ ‫ﺗﺘﺖ‬
‫ ث‬se ‫ﺚ‬ ‫ﺜ‬ ‫ﺛ‬ ‫ﺛﺜﺚ‬
‫ ج‬cim ‫ﺞ‬ ‫ﺠ‬ ‫ﺟ‬ ‫ﺟﺠﺞ‬
‫ چ‬çim ‫ﭻ‬ ‫ﭽ‬ ‫ﭼ‬ ‫ﭼﭽﭻ‬
‫ ح‬ha ‫ﺢ‬ ‫ﺤ‬ ‫ﺣ‬ ‫ﺣﺤﺢ‬
‫ خ‬hı ‫ﺦ‬ ‫ﺨ‬ ‫ﺧ‬ ‫ﺧﺨﺦ‬
‫ س‬sin ‫ﺲ‬ ‫ﺴ‬ ‫ﺳ‬ ‫ﺳﺴﺲ‬
‫ ش‬şın ‫ﺶ‬ ‫ﺸ‬ ‫ﺷ‬ ‫ﺷﺸﺶ‬
‫ ص‬sad ‫ﺺ‬ ‫ﺼ‬ ‫ﺻ‬ ‫ﺻﺼﺺ‬
‫ ض‬dad ‫ﺾ‬ ‫ﻀ‬ ‫ﺿ‬ ‫ﺿﻀﺾ‬
‫ ط‬tı ‫ﻄ‬ ‫ﻂ‬ ‫ﻁ‬ ‫ﻃﻄﻂ‬
‫ ظ‬zı ‫ﻆ‬ ‫ﻈ‬ ‫ﻅ‬ ‫ﻅﻆﻈ‬
‫ ع‬ayın ‫ﻊ‬ ‫ﻌ‬ ‫ﻋ‬ ‫ﻋﻌﻊ‬
‫ غ‬gayın ‫ﻎ‬ ‫ﻐ‬ ‫ﻏ‬ ‫ﻏﻐﻎ‬
‫ ف‬fe ‫ﻒ‬ ‫ﻔ‬ ‫ﻓ‬ ‫ﻓﻔﻒ‬
‫ ق‬kaf ‫ﻖ‬ ‫ﻘ‬ ‫ﻗ‬ ‫ﻗﻘﻖ‬
‫ ك‬kef ‫ﻚ‬ ‫ﻜ‬ ‫ﻛ‬ ‫ﻛﻜﻚ‬
‫ ل‬lam ‫ﻞ‬ ‫ﻠ‬ ‫ﻟ‬ ‫ﻟﻠﻞ‬
‫ م‬mim ‫ﻢ‬ ‫ﻤ‬ ‫ﻣ‬ ‫ﻤﻣﻢ‬
‫ ن‬nun ‫ﻦ‬ ‫ﻨ‬ ‫ﻧ‬ ‫ﻧﻨﻦ‬
‫ ه‬he ‫ﻪ‬ ‫ﻬ‬ ‫ﻫ‬ ‫ﻫﻬﻪ‬
‫ ى‬ye ‫ﻰ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻳ‬ ‫ﻳﻰﻴ‬

9
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Bitişmeyen harflere gelince, daha önce de be- Bununla birlikte el yazısında harfi gösteren
lirttiğimiz gibi, bunlar önceki harfe bitişir, ancak bu çizgiciği birleştiren uzantı yuvarlak bir bi-
sonraki harfle bitişmez. Bunların bitişme biçimleri çim kazandığı gibi, cim ve benzeri harflerin
ortaktır. Aşağıda görüldüğü gibi, bitiştirme küçük biçimleri de yuvarlaklık kazanır.
bir ekleme çizgiyle sağlanır: c. ‫ ب‬be ve benzerleri ile ‫ ن‬nun, ‫ ﻯ‬ye’nin sonda-
ki biçimiyle, birleşme noktasında ucu içe
Tablo Bitişmeyen Harflerin Yalın, Ortada ve doğru kıvrılan düz bir çizgicikle birleştirilir:
Sondaki Biçimleri ‫ ﱙ ﱏ ﰐ ﰉ‬gibi.
‫ ﻯ‬ye sonda bulunduğunda diğer harflerle
‫ ﺍ‬elif ‫ﺎ‬
bitişme noktası da yukarıdandır, dolayısıy-
‫ د‬dal ‫ﺪ‬ la bu harflerin baştaki biçimleri üstte kalır:
‫ ﱃ ﰱ‬gibi.
‫ ذ‬zel ‫ﺬ‬
ç. ‫ ﺝ‬cim ve benzerleriyle ‫ ﻫ‬he harfi, ‫ م‬mim ile,
‫ ر‬rı ‫ﺮ‬ gövdeleri yukarıda kalmak üzere bir çizgi-
cikle bitiştirilir:
‫ ز‬ze ‫ﺰ‬
‫ ﳘ ﲬ ﲪ ﲨ‬gibi.
‫ ژ‬je ‫ﮋ‬ Bununla birlikte, el yazısında çoklukla ‫ ﺝ‬cim
ve benzerlerinin açık olan ağız kısımları ka-
‫ و‬vav ‫ﻮ‬
panır, ‫ م‬mim ise düz bir çizgiciğe dönüşür.
‫ ه‬he ‫ﻪ‬ d. ‫ س‬sin, ‫ ش‬şın, ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ ط‬tı, ‫ ظ‬zı, ‫ع‬
ayın, ‫ غ‬gayın, ‫ ف‬fe, ‫ ق‬kaf harfleri ‫ م‬mim ile
El Yazısında Bitişmeyle İlgili Özel baştaki biçimleri yukarda kalmak üzere, yu-
Durumlar varlak bir çizgicikle bitişir:
Birçok yazı türünden günlük hayatta kullanı- ‫ ﲰ‬gibi.
mı en yaygın olan yazı rık’a denilen yazıydı. Bu e. ‫ م‬mim harfi, ‫ ج‬cim ve benzerleriyle, düz bir
yazının harfleri çabuk yazmaya elverişli bir du-
çizgicikle bitiştirilir; ancak baştaki içi boş
ruma getirilmiş; “diş” denilen çıkıntıları kaldırıl-
biçim değişikliğe uğrayarak kapalı bir görü-
mış, kimi harflerdeki iki nokta çizgiye, üç nokta
da küçük bir ters v’ye (ˆ) çevrilmiş, nun ve kaf’ın nüm kazanır:
noktaları ise sonlarına eklenen birer çizgiciğe ‫ ﳐ ﳏ ﳎ‬gibi.
dönüştürülmüştür. Bu arada bitişmeyen harfler Kendisiyle bitiştiğinde ise bu çizgicik yu-
bile bitişik yazılır biçimler kazanmıştır. Bunlar varlaklaşır:
istenirse “hattat” denilen yazı ustalarından öğ- ‫ ﳑ‬gibi.
renilebilir. Ancak el yazısıyla yazılmış bir metni
okuyabilmek için bilinmesi gereken, özel biçim- f. ‫ ل‬lam harfi bitişmede yukarıdan aşağı çekilen
lerden çok, kimi harflerin bitişmelerindeki ortak düz bir çizgi biçimindedir; ancak ‫ ج‬cim ve
biçimlerdir. Bunlardan başlıcaları şunlardır: benzerleri ile ‫ م‬mim, ‫ ﻫ‬he, ‫ ﻯ‬ye ile birleşirken
a. ‫ ب‬be ve ona benzeyen harfler, ‫ م‬mim ile birleşme noktası bu harflerin üstündedir:
yukarıdan bir yuvarlak çizgicikle bitiş- ‫ ﳍ ﳌ ; ﳋ ﳊ ﳉ ; ﱁ ﱀ ﰿ‬gibi.
tirilir ve mim harfinin baştaki biçimi (‫)ﻣ‬ Kendisinden sonra yine yukarıdan birleşen
yuvarlaklığını kaybederek düzleşir: bir harf geldiğinde, onunla da üstten birleş-
‫ ﳝ ﳕ ﲦ ﲤ ﲟ ; ﱘ ﱎ ﰒ ﰎ ﰈ‬gibi. tiği için, harfler arasında üst üste bir yığılma
b. ‫ ج‬cim ve gövdesi ona benzeyenler ‫ ب‬be meydana gelir:
ve benzerleriyle bitişirken yukarıdan ya- ‫ ﶈ‬lam+mim+ha gibi.
pılan bitiştirmede bu harfler için ucu aşa- g. ‫ ب‬be ve benzerlerinden ikisi ‫ ر‬rı, ‫ ز‬ze, ‫ ژ‬je ile
ğıya bakan bir çizgicik kullanılır: sonda bulunan ‫ ن‬nun harfinden önce birlikte
‫ ﳜ ﳛ ﳚ ; ﳔ ﳓ ﳒ ; ﲣ ﲢ ﲡ ; ﲞ ﲝ ﲜ‬gibi. geldiğinde, bitişme özel bir biçim kazanır:

10
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

‫ برب‬be+be+re ‫ بتز‬be+te+ze ‫ بنت‬be+te+nun ‫ثنب‬ 6. ‫ ج‬cim = c

se+be+nun gibi. 7. ‫ چ‬çim = ç
h. ‫ ب‬be ve benzerlerinin sonda yer alan ‫ﻯ‬ 8. ‫ ح‬ha : Yalnız Arapça kelimelerde bulunur.
ye’den önce ortadaki yazılışını, yuvarlakça
bitiştirme çizgisi ile ‫ ﻯ‬ye harfinin başlangıç 9. ‫ خ‬hı : Türkçe kelimelerde, bugünkü konuş-
noktasında oluşan diş biçimlendirir: ma dilimizde bulunmayan, ancak Anadolu
ağızlarında duyulan bir sesin işareti ola-
‫ ﱮ ﱴ ﲎ ﲕ‬gibi. rak kullanılmıştır. Bu harf kalın sıradaki
kelimelerimizdeki tonsuz art damak ün-
Osmanlı Alfabesi İşaretlerinin Latin süzünün (bakmak’taki k’lar gibi) sürekli-
Alfabesindeki Karşılıkları leşmesinden doğmuş bir sestir. Özel değer
gösteren bir sesin işareti olarak Arapça’da ve
Harfler seslerin işaretleri olduğu için her harf bir
az sayıdaki Farsça kelimede de yer alır.
ses değerini karşılar. Bu değer bir sesin ses yolunda
kazandığı niteliktir. Demek ki bir alfabedeki her işa- ‫ د‬dal = d
ret ayrı nitelikteki bir ses içindir. Osmanlı alfabesi ‫ ذ‬zel: ‘Peltek ze’ diye adlandırılmıştır.
de böyledir. Aşağıda yalnızca Türkçe’nin sesleri bakı- Arapça’ya özgü bir sesin işaretidir. Bununla
mından değerlendirilmiş olarak her harfin bugünkü birlikte XIV.-XV. yüzyıl metinlerinde kimi
Latin asıllı alfabemizin hangi harfine karşılık düştü- Farsça kelimelerde de geçer.
ğü gösterilecektir. Arapça’nın sesleri için kullanılan
‫ ر‬rı = r
harflerin ses değerleri ile bunların Türkçe’deki söyle-
niş değerleri ise sonraki ünitede işlenecektir. ‫ ز‬ze = z
‫ ژ‬je = j : Bugünkü Türk alfabesinde yer alan
bu harf, Türkçe’nin kökten gelen bir sesine
Ses yolu: Gırtlağın ortasında bulunan ses karşılık değildir. Batı dillerinden alınma ke-
dudaklarından başlayıp dudaklara ve bu- limelerdeki belli bir sesin işaretidir. Bu ses
run deliklerine uzanan yoldur. Farsça’da da bulunduğundan Fars alfabesi
yoluyla Osmanlı alfabesine de girmiştir.
‫ س‬sin = s
1. ‫ ا‬elif: ‫ ش‬şın = ş
a. Kelime başında e harfini karşılar. Hare-
‫ ص‬sad = s : Arapça’ya özgü bir sesin işareti-
ke denilen yardımcı işaretler kullanıldı-
dir. Türkçe’nin kalın sıradan kelimelerinde
ğında başta ı, i, o, ö, u, ü ünlüleri için
‫ س‬sin yerine kullanılmıştır.
de kullanılmıştır. Ancak bu durumda
kendisi harekelerin konuldukları yeri ‫ ض‬dad : Arapça’ya özgü bir sestir; dolayısıyla
göstermek için kullanılmış bir dik çizgi- yalnızca Arapça’dan alınma kelimelerde geçer.
den başka bir şey değildir, demek ki bir ‫ ط‬tı = t : Arapça’ya özgü bir sesin işareti-
ses değeri taşımaz. dir. Birkaç Farsça kelimede de karşılaşılır.
b. Bir ünsüz ses işaretinden sonra hecenin Türkçe’nin kalın sıradan kelimelerinde ‫ ت‬te
kurucu ünlüsü yerindeki a sesinin karşılı- ve ‫ د‬dal yerine de kulanılmıştır. Daha çok
ğıdır. ‫ و‬vav ve ‫ ﻯ‬ye önündeki özel duru- kelime başında görülen bu kullanım sesin
mu ünlüler incelenirken ele alınacaktır. tonlu ve tonsuz okunması konusunda fark-
lı değerlendirmelere yol açmıştır.
2. ‫ ب‬be = b
3. ‫ پ‬pe = p: Bu harf Türkçe ve Farsça’daki or-
tak sesin işaretidir. Arap alfabesine sonra- Tonlu: Bir ünsüz sesin rengini belirleyen
dan eklenmiştir. gürültünün gırtlaktan gelen havayla birlik-
4. ‫ ت‬te = t te oluşan niteliğine denir. Tonsuz: Bir ün-
süz sesin yalnızca gürültü olarak duyulma
5. ‫ ث‬se: ‘Peltek se’ diye anılan bu ses yalnız
özelliğine denir.
Arapça kelimelerde bulunur.

11
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

‫ ظ‬zı = z : Arapça’ya özgü bir sesin işaretidir. Yardımcı İşaretler

Kalın sıradaki birkaç Türkçe kelimede ‫ ز‬ze Arap alfabesine dayanan eski Osmanlı alfabesi-
yerine kullanılmıştır. nin, tanıdığımız harfler dışında, yardımcı işaretleri
‫ ع‬ayın: Arapça’ya özgü ünsüz bir sesin işare- de vardı. Arapça’da özellikle Kur’an’da kullanılmış
tidir, demek ki yalnız Arapça asıllı kelime- olan bu işaretlerin en önemlileri kısa ünlü işaret-
lerde karşılaşılır. leridir. Hareke denilen bu işaretlere Türkçe me-
tinlerde özellikle XVI. yüzyıl sonlarına kadar geniş
‫ غ‬gayın = g, ğ : Türkçe’nin kalın sıradan ölçüde yer verilmiştir:
kelimelerindeki tonlu art damak ünsüzünü
1. ‫ ﹷ‬üstün,
karşılar. Bugünkü alfabemizde, biri sürek-
lileşen (yumuşayan) değerini karşılayan iki 2. ‫ ﹻ‬esre,
ayrı işareti bulunmaktadır. 3. ‫ ﹹ‬ötrü.
‫ ف‬fe = f Üstün, Türkçe kelimelerde a, e ünlüleri için,
‫ ق‬kaf = k : Üç dilde ortak bir sesin işaretidir. esre ı, i ünlüleri için, ötrü ise o, ö, u, ü ünlüleri için
Türkçe’nin kalın sıradan kelimelerindeki kulanılmıştır.
tonsuz art damak sesine karşılıktır. Üstünün bir de ‘iki üstün’ denileni vardır: ‫ ﹱ‬.
Türkçe kelimelerde bu işaretin özellikle kimi ilk dö-
‫ ك‬kef = k, g, ğ, n : Türkçe’nin tonlu ve ton-
nem metinlerinde ayrılma durumu ekinin yazılışın-
suz iki ön damak sesi ve tonlu olanının
da kullanılmış olduğu görülür: ‫( دﺍﹰ‬-dan/-den) gibi.
süreklileşmiş değeriyle yine bir damak sesi
olan ve genizsi özelliğiyle ayrılan bir sesi Diğer yardımcı işaretler ise şunlardır:
karşılamaktadır. Farslar g’yi k’den ayırmak 1. ‫ ﹷ‬med
için bu harfi ‘keşide’ denilen çizgisini ikile- 2. ‫ ﹽ‬şedde,
yerek yazmışlardır: ‫ ﮔ ﮓ‬. Bu iki çizgili bi- 3. ‫ ﹿ‬cezm.
çime kimi ilk dönem Türkçe metinlerinde
de yer verilmiştir. Öte yandan Türkçe’nin Med Arapça’da ünlü uzunluklarını göstermek
genizsi n sesini ayırt etmek için de, kimi için kullanılmış bir işarettir. Türkçe’de, kelimede
� konulmuş ön ses olan a için ‫ ا‬elif üzerine konulmuştur. Alfa-
metinlerde üstüne üç nokta ‫ک ڭ‬
beye katılan bu yeni işaret ‘medli elif ’ diye anılır: ‫ آ‬.
bir ayrı biçim kullanılmıştır.
Şedde Arapça’da kelime içinde yan yana gelen
‫ ل‬lam = l
ve tek harf olarak yazılan bir ünsüz sesi iki kez
‫ م‬mim = m okutmak için kullanılmış bir işarettir. Türkçe, keli-
‫ ن‬nun = n melerin yazımında bu işaret kullanılmamış, harf iki
‫ و‬vav = v : Bu harf Türkçe kelimelerde aynı kez yazılmıştır: ‫ بللی‬belli gibi.
zamanda dört ayrı ünlü sesimiz için kulla- Cezm Arapça’da bir ünsüz sesin harekesiz
nılmıştır. Aşağıda ünlüler konusu işlenirken okunduğunu, demek ki hecenin kapalı olduğunu
ele alınacaktır. gösteren işarettir. Türkçe metinlerde de aynı amaç-
la, yani kapalı hecelerde heceyi kapayan ünsüz ses
‫ ه‬he = h
işareti üzerine konmuştur.
‫ ﻯ‬ye = y : Bu harf de Türkçe kelimelerde
aynı zamanda iki ünlü ses için kullanılmış-
tır. Biraz sonra görülecektir. Harekesiz: Buna eski gramerlerde ‘sakin’
adı verilmiş, söz konusu işaret de ‘sükûn
işareti’ diye adlandırılmıştır.
Genizsi n: Bugün olağan n sesine dönmüş
olan bir geniz sesi. Ağızlarda yaşamaktadır.
Hareke: Arapça’da kısa ünlüleri göster- Türkçe’nin Ünlü ve Ünsüz Seslerinin
mek üzere kullanılan yardımcı işaretlere Yazılışları
verilen addır. Yukarıda alfabe işaretlerini tanıtırken koyduğu-
muz küçük açıklamalardan anlaşılmış olacağı gibi,

12
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

Türkçe’nin sesleri için bu alfabenin ancak belli işaretleri kullanılmıştır. Burada bu konu ele alınacak, dilimizin
seslerini göstermek için kullanılmış işaretlerle ilgili tamamlayıcı açıklamalar verilecek ve bu alfabenin Türkçe’nin
seslerini karşılamakta ne derece elverişli olduğu konusuna ışık tutulmaya çalışılacaktır.

Ünlülerin Yazılışı
Türkçe’nin ünlü seslerini yazıya geçirmekte bu alfabe çok yetersiz kalmıştır. Bu yetersizlik aynı işaretin
birden çok ses için kullanılmış olmasından kaynaklanır.
Dilimizin sekiz ünlüsü için şu dört işaret kullanılmıştır:
‫ ﺍ‬elif ‫ و‬vav ‫ ه‬he ‫ ی‬ye.
Bunlardan ‫ ﺍ‬elif ve ‫ ه‬he a, e ünlülerini, ‫ ی‬ye ı, i ünlülerini, ‫ و‬vav ise o, ö, u, ü ünlülerini göstermek
içindir.
Türkçe kelimelerde bir ünlünün yazılışı kelimenin başında (ön ses), içinde (iç ses) ve sonunda (son ses)
oluşuna göre değişebilir. Bunun yanında, ilk hecede ya da sonraki hecelerde bulunup bulunmamasına göre
de harfle belirtilip belirtilmemek gibi ikili durumlar söz konusu olabilir. Bu durum başlangıçta Türkçe
ünlülerin yazılışı için açık ve kesin kurallar konmamasından ya da zaman içinde bu türlü kurallar oluş-
mamasından kaynaklanmakta, bu da bu yazıyı yeni öğrenmeye başlayanlar için zorluklara yol açmaktadır.
Aşağıda her ünlü için kullanılmış olan birden çok yazılış biçimi örneklerle gösterilecektir. Ancak
bunlar yine de son dönem yazımı ile ilgili yaygınlık kazanmış biçimlerdir. Eski dönem metinlerinde
değişik yazılış biçimleri bulunur. İleride bunlara da değinilecektir.
1. a ünlüsünün yazılışı. Kelime başında, içinde ve sonundaki yazılışları bakımından kurallı değildir,
çeşitlenmiştir:
­• Kelime başında ön ses olarak bu ünlü çoklukla ‫ آ‬medli elif ile yazılır:
‫ آت‬at, ‫ آی‬ay gibi.
Bununla birlikte metinlerde elif ’in yalın, demek ki medsiz biçimiyle yazıldığı örneklerle de
karşılaşılır:
‫ اﻻﻯ‬alay, ‫ ات‬at gibi.
­• Kelime içinde iç ses olarak yazılması farklılıklar gösterir:
a. Kelime tek heceliyse ‫ ﺍ‬elif ile gösterilir:
‫ بال‬bal, ‫ دار‬dar gibi.
b. Kelime iki heceliyse ve her iki hecenin ünlüsü a ise:
ba. Her iki hecede de ‫ ا‬elif ile yazılır:
‫ باتاق‬batak, ‫ يابان‬yaban gibi,
bb. Yalnızca ikinci hecedeki a sesi için bu işarete yer verilir:
‫ بتاق‬batak, sakal ‫ صقال‬gibi.
c. İki heceli kelimenin yalnızca ilk hecesinde a varsa yazılır:
‫ طانق‬tanık gibi.
d. İkiden çok heceli kelimelerde ikinci hecedeki yazılışı üç türlüdür:
da. ‫ ﺍ‬elif kullanılır: ‫ يازمادم‬yazmadım,
db. ‫ ﻩ ﻪ‬he ile yazılır: ‫يازﻣﻪدم‬,
dc. İşaret kullanılmaz: ‫ يازمدم‬gibi.
• Kelime sonunda ise iki ayrı işaretle yazılır:
‫ ا‬elif ile: ‫ يارا‬yara, ‫ قوال‬kula,
‫ ه‬he ile: ‫ ياره‬yara, ‫ باجه‬baca, ‫ اوطه‬oda gibi.

13
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

2. e ünlüsünün yazılışı. Belli bir kurala bağlı ‫ ال‬il , ‫ اسسز‬ıssız, ‫ اصرمق‬ısırmak, ‫ اصالق‬ıslak,
değildir.
b. ‫ اﻳ‬elif+ye ile:
• Kelime başında ‫ ا‬elif ile yazılır. Bu yaygın
kullanım yanında, daha az olmak üzere,
‫ ايل‬il, ısı ‫ ايسی‬gibi.
“hemzeli elif ” denilen işaretle de ( ‫ ) ﺃ‬ya- • Kelime içindeki yazılışı da düzensizdir.
zılmıştır: ‫ ات‬ve ‫ ﺃت‬et gibi. Harekeyle gös- İlk hecede:
terildiğinde üzerine konulan ‫ ﹷ‬üstün için a. Çoklukla ünsüz sesin harfi önünde ‫ ﻴ‬ye
dikine bir çizgi değerindedir: ‫ اﹶ‬. ile gösterilir:
• Kelime içindeki yazılışı da kurallı değildir: ‫ قري‬kır, ‫كري‬kir gibi,
a. İlk hecede harfle gösterilmez: b. Harf işareti kullanılmaz:
‫ سس‬ses, ‫ كل‬gel, ‫ كس‬kes gibi. ‫ بر‬bir, ‫ يل‬yıl, ‫ مشدی‬şimdi, ‫ صچرامق‬sıçra-
b. İkinci ve sonraki hecelerde kök ve mak gibi.
gövde sesi olarak: İkinci ve sonraki hecelerde de aynı düzen-
ba. Gösterilmez: sizlik görülür:
‫ كلبك‬kelebek, ‫ استدی‬istedi, ‫الدی‬ a. ‫ ﻴ‬ye ile gösterilir:
eledi gibi, ‫ سيليك‬silik, ‫ ايليق‬ılık gibi.
bb. ‫ ه ﻪ‬he ile yazılır: b. Harf işareti kullanılmaz:
‫ بزﻩك‬bezek, ‫ دﻳﻟﻪدی‬diledi gibi. ‫ كلر‬gelir, ‫ آمل‬alım gibi.
• Kelime sonunda her zaman ‫ ه ﻪ‬he ile •­ Kelime sonunda ‫ ی‬ye ile yazılır: ‫ كشی‬kişi,
yazılır: ‫ ﻳﻜﻰ‬yeni, ‫ باشی‬başı gibi.
‫ تپه‬tepe ‫ كچه‬keçe gibi. Bu iki ünlüyü karşılayan ‫ ی‬ye’nin Türkçe
Bu ünlünün yapım ve çekim eklerindeki yazılışı ve alıntı kelimelerde aynı zamanda ünsüz
daha düzenlidir. Bunlar 2. ve 3. ünitede tek tek ele bir sesi karşılamasıyla ilgili durum ve aruz
alınacak, her ekin yazılışı orada gösterilecektir. vezninin uygulanması ile ilişkisi ileride de-
ğerlendirilecektir.
Bir öbek Türkçe kelimede bugünkü söyleyişe
göre e olan ses, i sesinin işareti ile, yani ‫ ﻴ ﻳ‬ile ya- 4. Yuvarlak ünlülerin yazılışı. Türkçenin
zılmıştır: dört yuvarlak ünlüsü (o, ö, u, ü) için Arap
harfli eski Türk yazımında başlangıçtan beri
‫ دميك‬demek biri harf, diğeri hareke olmak üzere iki işa-
‫ ايرمك‬ermek ret kullanılmıştır. Bunlardan harf olanı ‫و‬
‫ ايل‬el vav, hareke olanı ise ‫ ﹹ‬ötrü’dür.
‫ ايلچی‬elçi ‫ ﻭ‬vav, aynen ı, i için kullanılan ‫ ی‬ye gibi,
‫ ايتمك‬etmek aynı zamanda hem alıntı kelimelerde uzun
ünlüler için, hem de üç dilde birden ün-
‫ ايرته‬erte
süz v sesi için kullanılmıştır. Bu durum bu
‫ كيجه‬gece seslerin tarihî gelişimini ve geçirdikleri de-
‫ ويرمك‬vermek ğişiklikleri izlemeyi imkânsız kılmıştır. Bu
Bu durum sesin değerindeki değişmelerle ilgili- yüzden denilebilir ki, Arap asıllı alfabenin
dir ve Türkçe’nin tarihî ses bilgisi üzerindeki çalış- Türkçe sesleri karşılamak açısından en ye-
maların belli başlı konularından biridir. tersiz kaldığı nokta budur. Kelimelerdeki
3. ı ve i ünlülerinin yazılışı. Türkçe’nin ses dört yuvarlak ünlü yerine kullanıldığında
değerleri farklı bu iki ünlüsünü göstermek- ‫ ﻭ‬vav’ın yazılışı belli bir düzene ve kurala
te de bu alfabe yetersiz kalmıştır. bağlı değildir.
• Kelime başında iki ses arasında ayrım • Kelime başındaki yuvarlak ünlüler
olmaksızın iki türlü yazılmıştır: çoklukla ‫ اﻭ‬gibi yazılır:
a. ‫ ﺍ‬elif ile: ‫ اﻭﻕ‬ok, ‫ اﻭﻙ‬ön, ‫ اﻭﻥ‬un, ‫ اوزوم‬üzüm gibi.

14
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

• Kelime içinde iç ses olarak yazılışı geçmiş olmasıyla ilgisi yoktur. Örneklerden de
kararsızdır: anlaşılacağı gibi, bu harfler aslında Türkçe kelime-
a. İlk hecede çoklukla ‫ ﻭ‬vav ile yazılır: lerde ünlülerin kalınlık-incelik değerlerini göste-
ren işaretler olarak kullanılmıştır; başka bir deyişle
‫ قول‬kol, ‫ كوﺯ‬göz, ‫ بوز‬buz, ‫ قوجاق‬kucak,
sıra belirleyici harflerdir. Aslında bunlar söyleniş
‫ قوالق‬kulak, ‫ دوز‬düz gibi.
özellikleri bakımından Arapça’da bir öbek oluştu-
Tek heceli kelimeler için bu yazılış rurlar ve söylenişleri sırasında dil damağa doğru
hemen hemen kurallıdır. Birden çok yükseldiğinden ‘yükseltilmiş harfler’ (müsta’liye
heceli kelimelerde ikinci ve sonraki harfleri) adını alırlar: ‫ خ‬hı, ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ ط‬tı, ‫ظ‬
hecelerin de yuvarlak ünlü taşıması zı, ‫ غ‬gayın, ‫ ق‬kaf.
hâlinde, ilk hecede yazılmayabilir:
İki damak sesini karşılayan ‫ ﻕ‬kaf ve ‫ ك‬kef Türk-
‫ بيوك‬büyük, ‫ بچوق‬buçuk gibi. çe kelimelerde, özellikle de birçok ekin yazılışında
b. Türkçe kelimelerin ikinci ve sonraki yer aldığı için ünlü değerlerini belirlemek açısından
hecelerinde yalnız u, ü bulunabilir, çok önemli harflerdir. İşte aralarında bu iki işaretin
bunlar çoklukla ‫ ﻭ‬vav ile yazılır: de bulunduğu yukarıdaki öbekte yer alan ‫ ﺹ‬sad
‫ قابوق‬kabuk, ‫ بويون‬boyun, ‫ بوينوز‬boy- ve ‫ ﻃ‬tı da aynı amaçla, kalın sıradan kelimelerde
nuz, ‫ اوستون‬üstün gibi. Türkçe’nin s ve t sesleri için kullanılmışlardır. Böy-
Kimi zaman yazılmadığı da olur: lece ‫ س‬sin ince sırayı, ‫ ﺹ‬sad kalın sırayı; ‫ ﺕ‬te ince
sırayı, ‫ ﻃ‬tı kalın sırayı belirler. Türkçe kelimelerin
‫ ياوز‬yavuz, ‫ بولش‬buluş gibi. doğru okunması için yarar sağlayan bu kullanım,
• Kelime sonunda bu seslerin yazılışı ne yazık ki, ‫ ﻕ‬kaf ve ‫ ﻙ‬kef gibi kurallaşıp yaygınlık
oldukça düzensizdir. Osmanlı Türkçesi kazanamamış, belli örneklerle sınırlı kalmıştır:
döneminde yüzyıllara göre farklılık
gösterdiği gibi, aynı yüzyılda yazılmış
‫ صاچ‬saç, ‫ صو‬su, ‫ صيجاق‬sıcak, ‫ صوغوق‬soğuk, ‫اصالق‬
bir metnin içinde de farklı yazılışlarla ıslak, ‫ صاغ‬sağ, ‫ باصمق‬basmak, ‫ طات‬tat, ‫ طاوق‬tavuk,
karşılaşılır. Çoklukla ‫ ﻭ‬vav ile gösterilir: ‫ طش‬taş, ‫ طويناق‬toynak ‫ قناط‬kanat gibi.
‫ قويو‬koyu, ‫ قويو‬kuyu, ‫ قوطو‬kutu gibi. ‫ د‬dal harfinin de yanındaki ünlünün niteliğini
tanıtmaya elverişli olmaması yüzünden, ‫ ط‬tı kimi
Bununla birlikte aynı kelimelerde bu
zaman kalın ünlüye işaret olmak üzere ‫ ﺩ‬dal yerine
sesler ‫ ی‬ye ile yazılmış olarak da görülür:
de kullanılmıştır:
‫ قويی قوطی‬.
‫ ديش‬ve ‫ طيش‬dış, ‫ دوداق‬ve ‫ طوداق‬dudak, ‫ دوغرﻭ‬ve
‫ طوغرو‬doğru gibi.
Ünsüzlerin Yazılışı İşte ‫ ﻃ‬tı’nın hem ‫ ﺕ‬te, hem de ‫ ﺩ‬dal yerine
Türkçe’nin ünsüz seslerinin bu alfabenin han- kullanılması yüzünden birçok kelimede bu harfin
gi harfleriyle karşılandığını yukarıda görmüştük. gerçekte hangi sesi gösterdiği konusunda ortaya bir
Burada, Arap dilinin farklı ünsüz seslerinin değer- değerlendirme sorunu çıkmıştır. Türkçe’de ses de-
lerini yansıtan kimi işaretlerin Türkçe kelimelerin ğişmeleri arasında önemli bir yeri olan t’den d’ye
yazımında kullanılmış olanlarına ve kullanılma se- geçiş, metinlerdeki bu tür örneklere dayandırıldı-
beplerine kısaca değinilecektir. ğından, henüz çözülmemiş bir problem olarak dil-
cilerin önünde durmaktadır. Bu konu ikinci ünite-
de yeniden ele alınacak, ayrıntılı bir değerlendirme
yapılacaktır.
Sıra: Türkçe’de yalın ve eklerle genişlemiş
kelimelerde bütün hece ünlülerinin kalın Aynı öbekte yer alan ‫ ظ‬zı da aynı amaçla, yani
ya da ince olmasıyla ortaya çıkan ayırımdır. kelimede kalın ünlüyü tanıtmak için kullanılmış bir
harftir, ancak örnekleri çok sınırlıdır: ‫ قاظ‬kaz gibi.
Ünsüz sesler ve onları tanıtan harflerle ilgili bu
Önce şu önemli noktanın altını çizelim: Bu bilgiler, ünlü ses işaretleri ile birlikte, Türkçe kelime-
harflerin Türkçe kelimelerde kullanılmış olma- leri okuyabilmek ve doğru yazabilmek için bilinmesi
sının bunların gerçek ses değerlerinin Türkçe’ye gerekli ön bilgiler sayılır.

15
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Osmanlı Alfabesi Üzerine Kısa memiştir. Öte yandan Arapça ve Farsça’dan alın-
Değerlendirme ma kelimelerin Türkçeleşme süreçleri, değişimler
Osmanlı alfabesinin kaynağı Arap alfabesidir. zamanında büyük ölçüde yazılışa aktarılamadığı
Farslar tarafından tek noktalı üç harfinin ikişer için, izlenemez durumda kalmış, daha sonra ele
nokta eklenerek üç noktalı harfler biçimine sokul- alacağımız bu mesele Osmanlı Türkçesi’nin bir
masıyla genişletilmiş olan bu alfabe bize o yoldan karma dil görüntüsü ka-
gelmiştir. Başlangıçta Türkçe için gerekli olanların zanmasına yol açmıştır.
seçilip alınması ve yapılacak eklemelerle geliştiril- Bununla birlikte bu durum
mesi o günün şartlarında mümkün olmamıştır. arınma döneminde oldukça
Bu alfabe, yukarıda gördüğümüz gibi, Türkçe’nin yararlı olmuş ve günlük dile
ünsüzlerini karşılayacak işaretler bakımından ye- inip de halklılaşamamış, üst
terli olmuş, ancak ünlü sistemini yansıtabilme seviyedeki edebiyat dilinde
imkânları açısından son derecede yetersiz kalmış- yabansı kalmış kelimeler
tır. Özellikle kalın-ince, düz-yuvarlak denklikle- ile gramer biçimleri kendi-
riyle Türkçe’nin ahenkli ses düzenini kuran ünlü- liğinden ve kolayca tasfiye
lerini aktarabilmek bu alfabeyle hiçbir dönemde edilmiştir. Yabancı asıllı ke-
söz konusu olamamıştır. Yukarıda değindiğimiz limelerin yabansı yönleri ile Şekil ’de
gibi, zaman içinde Arapça’nın farklı sesleriyle il- bunların Türkçeleşme sü- yayımlanmış Bizim
gili işaretlerini de kullanarak yapılmak istenen recinde geçirdikleri başlıca Kırâ’at adlı ilkokul 2.
düzenlemeler de verimsiz kalmış, Türkçe’nin ses değişmeler ikinci ve üçüncü sınıf okuma kitabının
düzeninin tarihî gelişim sürecindeki durumunu ünitelerde ele alınacaktır. kapak sayfası.
yansıtmaya yarayacak sistemli bir yapıya dönüşe-

araştırmalarla
ilişkilendir
Aşağıda verilen akademik çalışmaları incele- Tulum, Mertol, (). Meninski’nin
yerek Osmanlı Türkçesi hakkında öğrendiklerinizi Thesaurus’u ve XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesi ve
pekiştiriniz. Söz Varlığı, Ankara: TDK.
Tulum, A. Mertol (). “Osmanlı Türkçe- Tulum, A. Mertol (). “Osmanlı Türk-
si”, Osmanlı, 9. Cilt, ss. çesi Üzerine”, “Geçmişten Geleceğe Türkçe”,
Tulum, Mertol, (). Tarihî Metin Çalış- Elginkan Vakfı, 1. Türk Dili ve Edebiyatı Kurul-
malarında Usul, Menâkıbu’l-Kudsiyye Üzerinde tayı Bildirileri, Nisan, Kitabevi Yayınları,
Bir Deneme, İstanbul: Deniz Kitabevi. ss

16
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

ÖÇ 3 Osmanlı Türkçesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazıdaki biçimlerini tanıyabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

• Başta, ortada ve sondaki bi-

çimler, kendileriyle birleşme-
lerinde olduğu gibi, başka bi-
tişen harflerle birleşmelerinde
de olağan olarak bu değişik
şekilleri korurlar. Aşağıdaki
örneklerde bulunan noktasız
harflere nokta koyarak, nok-
talı olanların noktalarını de-
ğiştirerek on örnek yazınız:
‫ﻓﻘﻂ ﻏﻴﺐ ﺟﻴﺺ ﺗﺒﺰ ﺑﺮﺘ‬
• Aşağıda bitişmeyen harfler-
den sonra bitişen harflerin
değişmeyen biçimlerinin al-
fabedeki sırasına göre ilk üçü Aşağıda el yazısında bitişme ile
yazılarak yazma örneği olmak ilgili özel durumları gösteren
üzere verilmiştir. Sağdan sola örnekler verilmiştir. Dikkatlice
doğru yazmak gerektiğini inceleyiniz.
unutmadan kalan bitişen ‫ﺁﺭﺍﺑﺎﺟﻰ ﻳﺎﭘﻰ ﻰﻳ ﻗﺎﻻﻳﻠﻰ ﺁﻳﺮﻳﻠﻤﺎ‬
harfleri ekleyerek siz de bu ‫ﺍﻭﻤﭼﺎ ﺍﻭﺩﻭﳒﻰ ﺩﺍﻟﻐﲔ ﺻﺎﻗﲔ‬
harflerle ilgili yazı çalışması ‫ﻗﺎﳒﻪ ﺩﺭﻫﻢ ﳏﺮﺭ ﲤﻴﺰ ﳏﻤﻮﺩ‬ Bölümün sonunda verilen
yapınız: ‫ وت رپ ﺍب‬. ‫ﺍﻭﻛﻮﲤﻚ ﻣﲑﺍث ﻳﺎﻏﺎﺟﻐﲎ‬ “Şermin’in Elifba’sı” şiiri adlı
okuma parçasını Osmanlı alfa-
• Bugünkü alfabemizdeki karşı- Osmanlı alfabesinde Arapça, besi işaretlerinin Latin alfabe-
lıklarına göre Türkçe’nin ünsüz Farsça ve Türkçe kelimelerde sindeki karşılıklarını düşüne-
seslerini karşılayan Osmanlı Al- ortak kullanılan ünsüz harfleri rek anlatınız.
fabesi’ndeki harfler hangileridir? yazınız.
• Osmanlı alfabesinde bilhassa Ünsüz harflerle yazılı aşağıda-
Arapça’ya özgü kelimelerde kul- ki harf dizilerini ünlü harfler
lanılan ünsüz harfleri yazınız. katarak ‫ قوطو‬- ‫ قط‬kutu gibi
• Aşağıda Türkçe’nin bütün anlamlı kelimelere dönüştürü-
ünlü ve ünsüzlerinin içinde nüz: ‫ بل‬, ‫ يل‬, ‫ در‬, ‫ ﻗﺶ‬.
yer aldığı bir öbek kelime
verilmiştir. Bunları işlenen
konuların uygulaması olmak
üzere yazmaya çalışınız.
abla, ayva, batak, bağ, patlak,
pırpır, tarla, taş, ileri, taşı, cır-
lak, cırtlak, çocuk, çalış, çık, dı-
şarı, dağ, zıpır, sis, süs, sağlam,
saç, sığır, katık, fısıl fısıl, efe,
of, öğren, eksilt, kişi, keşkek,
emek, emmek, um, un, in,
bin, ne, var, ver, vur, ev, davar,
izle, iste, işle, ye, yaş, arı, kuru,
deri, begüm.

17
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

YAZI TÜRLERİ
Bugünkü Latin asıllı alfabenin kabulüne kadar yüzyıllarca kullanılmış olan yazımız, Arap alfabesine
dayanır. Araplar, İranlılar ve Türkler tarafından kullanılmış olan bu alfabenin işaretleriyle şekillenen
yazı, tarih içinde işlenmiş, geliştirilmiş ve çeşitle-
nerek çok sayıda yazı türü ortaya çıkmıştır. Bunlar
arasında en eskisi özellikle Kur’an yazmakta en çok
kullanılmış bir yazı türü olan nesihtir. Bu yazı ayrı-
ca, dinî kitaplar başta olmak üzere, her türlü kitabın
yazılmasında ve çoğaltılmasında XVII. yüzyıla kadar
Türkler tarafından tercih edilen bir yazı türü olmuş-
tur. Çoklukla yardımcı yazı işaretlerinin kullanıldığı
bu yazının harfleri düzgün, açık seçik, dolayısıyla
okunaklıdır. Türklerde bu yazının ilk büyük ustası
Şeyh Hamdullah, ikincisi ise Hafız Osman’dır. Mat-
baanın kullanılmaya başlamasından sonra dizgi için
hazırlanan harf kalıpları bu yazının ustaları tarafın-
dan yazılmış harflere dayanır.
Çok kullanılmış bir yazı türü de sülüstür. Nesi-
he çok benzer; ancak harfleri daha büyük ve çizgileri
kalındır. Harflerin başları, gözleri, ağızları ve dişleri
daha belirgin ve gelişmiş bir biçim kazanmış, daha
derli toplu bir görünüşe bürünmüştür. Nesih gibi
harekeli olan bu yazıda harekeler daha açıktır ve
özgürce çizilmiştir. Düz bir hat oluşturacak biçim-
de yazıldığı gibi, daha çok yazanın zevkine ve estetik
ilhamına göre yazıya türlü biçimler verilir. İstiflenen
yazıda kalan boşluklar birtakım şekillerle doldurulur.
Bu yazının da en ünlü ustaları Şeyh Hamdullah ve
Hafız Osman’dır. Levhalarda ve bilhassa kitap ve son
dönem dergi kapaklarında çok kullanılmıştır. Aşağı-
da bu yazının güzel bir örneği verilmiştir.
Eskilik bakımından üçüncü yazı türü talik’tir. Bu Şekil Kâtip Çelebi’nin Takvîmü’t-Tevârih adlı
yazının başlıca özelliği harflerin eğik yazılması, kuyruk eserinden nesih örneği.
kısımlarının uzatılmasıdır. Aslında sülüsten geliştiril-
miştir. Bu yazı türü de Osmanlılar döneminde Türkler
tarafından işlenip yeni bir güzelliğe büründürülmüş, özellikle Yesarî-zâde elinde estetik yönden en olgun se-
viyeye çıkarılmıştır. Osmanlı taliki İran talikinden çarpıcı biçimde farklıdır, bu yüzden İranlılar Türk talikine
nestalik adını vermişlerdir. Kitap yazmakta da kullanılmış olan bu yazıda hareke kullanılmazdı.

Şekil Necmeddin Okyay’dan icazet alan merhum

funduszeue.info Ali Alpaslan’ın icazetli talebelerinden Prof. Dr.
Şekil Târîh-i Edebiyât-ı Osmâniyye adlı kitabın Ahmet Atilla Şentürk’ün talik yazı örneği (Kula kul oldum
kapağından sülüs yazı örneği aman kurtarınız.)

18
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

Bu üç yazı yanında söz edilmesi gereken bir yazı mat dönemi paşalarından Âlî Paşa ve Fuat Paşa’nın
türü de oldukça geç bir tarihte ortaya çıkmış, rık’a yazdıkları rık’anın çok güzel olduğu ve bu yazıya
adı verilen türdür. Zamandan tasarruf ihtiyacından yeni bir üslup kazandıran hattat İzzet Efendi’nin
doğmuş, günlük işlerde kullanılan, çabuk yazmaya onların yazılarını inceledikten sonra gerekli gördü-
elverişli bir yazı idi. Bu yazıda, daha önce kısaca ğü ekleme ve düzeltmelerle bu yeni üslubu geliştir-
değindiğimiz gibi, şekillerin ayrıntıları yok edilmiş; diği söylenir. Osmanlıların resmî yazısıydı. Günlük
sülüs yazıdaki eliflerin ucunda bulunan saçaklar yazışmalarda ve haberleşmelerde kullanılmış, her
(zülfeler) düşmüş, gözlü harflerin gözleri kapatıl- okur yazarın öğrendiği ve kullandığı bir yazı türü
mış, dişli harflerin dişleri düzlenmiş, iki noktalar olmuştur. Özensiz, çabuk yazılmış olanını okumak
çizgiye, üç noktalar ters v’ye dönüştürülmüş, eğri oldukça güçtür. Rık’a yazısının iri ve büyük yazı-
çizgiler düzleşmiş, ya da şın ve nun’da olduğu gibi, lan türleri yoktur. Bununla birlikte, aşağıda güzel
kırılarak köşeli duruma getirilmiştir. Bu yazıyı kul- bir örneğini göreceğiniz gibi, kitap başlıklarında ve
lanan, sanat kaygısı gütmezdi, amacı hızla ve bir an ilanlarda, biçimce herhangi bir değişiklik göster-
önce yazacağını kâğıda dökmekti. Bununla birlikte meyen, yalnızca boyutça büyütülmüş olarak kulla-
bu yazının da güzeli ve güzel yazanları vardı. Tanzi- nılmıştır.

Şekil 1. 6 Hattat Kemal Batanay’ın rık’a yazısıyla İstiklal Marşı.

19
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Şekil Rık’a Alfabesi

ÖÇ 4 Osmanlı Türkçesi döneminde kullanılan yazı türlerini tanıyabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Nesih neden en çok kullanı- Talik ve nestalik yazı tür-

Yazı türleri ve süsleme ilişki-
lan yazı türüdür? lerini kısaca karşılaştırarak
sini anlatınız.
değerlendiriniz.

20
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

araştırmalarla
ilişkilendir
ŞERMİN’İN ELİFBÂSI
- Elifbânı oku cicim.
- Elif, be, pe, te, se, cim, çim,
Ha, hı, dal, zel, sin . . . yok, zel, rı,
Ze, je, sin, şın, sad, dad, tı, zı,
Ayın, gayın, fe, kaf, kef, lâm,
Yok, lâ; bir de gef var.
Bir de üç noktalı kef var.
- Hangi harfler kalındırlar?
- Ha, hı, sat, dat, tı, zı, ayın,
Gayın.
- Peki, bir de kaf var.
En kalını ayın, gayın.
- Hangileri bitişmiyor
Kendinden sonrakine?
- Hoca yedi harf var, diyor:
Elif, dal, zel, rı, ze … yine.
Ben yoruldum artık!
- Peki yalnız söyle: hemze nedir?
- Hemze … hemze… Evet, o bir
Küçük ayın başıdır ki
E okunur, i okunur.
Ba’zan eliflere konur.
- Harf-i imlâ hangileri?
- Bilmiyorum!
- Yok, bilirsin.
- Elif, vav, he, ye değil mi?
Artık, nine, bana izin.
-Peki, yavrum, haydi oyna;
Koca bir âferin sana!
Tevfik Fikret

21
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Osmanlı Türkçesi’nin Türkçe’nin

ÖÇ 1 hangi tarihî dönemi olduğunu
açıklayabilme

Osmanlı Türkçesi XIII. yüzyıldan sonra Anadolu’da gelişmeye

Osmanlı Türkçesi başlayan bir yazı dilinin ikinci dönemine verilen addır. Bu dö-
nem tarih olarak XVI-XX. yüzyılları içine alır. “Eski Osman-
lıca”, “Eski Türkiye Türkçesi”, “Eski Anadolu Türkçesi” gibi
bölüm özeti

adlar verilmiş olan önceki dönem bu yazı dilinin emekleme ve

gelişme dönemidir. Bir yandan devlet dili, öte yandan ise edebi-
yat dili olarak bu yüzyıllarda büyük bir gelişme göstermiş, çok
zengin anlatım imkânları kazanmış olan bu dil iki Doğu dilin-
den, Arapça ve Farsça’dan çok miktarda kelime, ayrıca gramer
şekilleri almış, karma bir dil görüntüsüne bürünmüştür. Ancak
bu görüntü dilin üst seviyede kullanımıyla ilgilidir. Okumuş,
kültürlü, sanatsever bir sınıfın edebiyat dili olarak geliştirdiği
bu üst seviyeli dil, aslında hiçbir zaman konuşma dili yerine
geçmemiştir. Bu yüzyıllarda da önceki dönemde olduğu gibi,
Oğuz boylarının konuşma diline dayanan bir halk dili ve ede-
biyatı var olmuş, ancak bu dil de kendi yatağında gelişip değişe-
rek sokak diline göre farklılaşan bir şehirli diline dönüşmüştür.
İşte Osmanlı Türkçesi denildiği zaman anlaşılması gereken bu
iki seviyede var olmuş ve gelişmiş olan dildir.

Yazı ve yazım arasındaki ilişki ve farkı

ÖÇ 2 ayırt ederek, Osmanlı Türkçesi yazımıyla
ilgili ön bilgileri sıralayabilme

Yazı bir dilin alfabesini oluşturan harflerle yardımcı kimi işaret-

Yazı ve Yazım leri de kullanarak bilgi, düşünce ve duyguları anlatmanın aracı-
dır, bir işaretler sistemidir. Bu işaretler dilin konuşma seslerini
ortalama değerlerle aktarır. Zengin ses çeşitlerini göstermek-
te hiçbir zaman yeterli olamaz. Bunun yanında dilde zaman
içinde meydana gelen ses değişmelerini aktarmak bakımından
da yetersiz kalır; çünkü alfabeler gerektikçe değişikliğe uğratı-
lamaz, tek şekilliliğe eğilimlidir. Yazım ise, alfabenin uygula-
masıdır. Bir dilin değişik ses örgülerinden oluşan birimlerinin
donuklaşmış biçimlerini aktarmaya yarar. Bu aktarma işlemi
yapılırken ortak ve gelenekleşmiş biçimler kullanılır. Birtakım
yardımcı şekillerle de desteklenen bu uygulama anlatılmak iste-
nenin doğru olarak algılanmasını sağlamak amacını güder.

22
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

Osmanlı Türkçesi alfabesini, bu

ÖÇ 3 alfabenin harflerinin yazıdaki
biçimlerini tanıyabilme

Osmanlı Türkçesi alfabesi Arap asıllı bir alfabe olup İranlıla-

Osmanlı Türkçesi Alfabesi rın yaptığı birkaç katkıyla şekillenmiş ve Türkler tarafından bu
şekliyle kabul edilmiş bir alfabedir. Bu alfabenin harfleri yazıda
biçim değiştirir. Türkçe’ye uygulanmasında özellikle ünlü sesle-

bölüm özeti
rin karşılanması açısından yetersiz kalmış, Türkçe kelimelerin
yazılışında uyulan belli kurallar bulunmadığından farklı yazılış
biçimleri söz konusu olmuştur. Bu ünitede verilen bilgiler daha
çok Türkçe’nin seslerini karşılama açısından alfabenin değer-
lendirilmesine dayanmaktadır.

Başlıca yazı türlerini görerek,

ÖÇ 4 Türkçe yalın kelimeleri yazabilme
ve okuyabilme

Arap harfleri ile yazılan yazı zaman içinde geliştirilmiş, işlenmiş

Yazı Türleri ve birçok yazı türü ortaya çıkmıştır. Bunlardan bir kısmı süsle-
me amaçlı olarak geliştirilmiştir. Başta Kur’an metni olmak üze-
re daha çok dinî kitapların yazılmasında kullanılan yazı nesih
adıyla anılan yazı türüdür. Hareke denilen yardımcı işaretlerin
de kullanıldığı bu yazı doğru ve kolay okumayı amaç edinmiş-
tir. Türkler tarafından da yazma kitaplarda en çok bu yazı kulla-
nılmıştır. Bu yazının boyutça büyüğüne sülüs denir. Daha çok
camilerde, türbelerde, kitabelerde ve levhalarda, basma kitap
kapaklarında, gazete başlıklarında vb. yerlerde kullanılmış süslü
bir yazıdır. Çok kullanılan bir yazı türü de taliktir. Bu da kitap
yazmakta nesih kadar kullanılmış, ayrıca sanat amaçlı olarak en
çok taş üzerine yazılan kitabelerde uygulanmıştır. Oldukça geç
bir dönemde geliştirilmiş olan bir yazı türü de rık’adır. Günlük
yazışmalarda çabuk yazmaya elverişli bir yazı olarak geliştiril-
miştir.

23
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

1 Oğuz boylarının konuşma diline dayanan 6 28 harften oluşan Arap alfabesine daha sonra
Batı Türkçesi’nin ilk dönemine verilen adlar hangi Farslar ve Türklerin kattıkları harfler aşağıdakiler-
şıkta tam ve doğru olarak verilmiştir?
neler öğrendik?

den hangisidir?
A. Osmanlıca – Azerice – Türkmence A. ‫ پ‬pe, ‫ چ‬çim, ‫ ژ‬je
B. Batı Türkçesi - Batı Oğuzcası - Türkiye Türkçesi
B. ‫ ح‬ha, ‫ خ‬hı, ‫ ه‬he
C. Oğuzca- Türkiye Türkçesi – Türkmence
C. ‫ ذ‬zel, ‫ ض‬dad, ‫ ز‬ze
D. Eski Osmanlıca - Eski Türkiye Türkçesi - Eski
Anadolu Türkçesi D. ‫ ث‬se, ‫ س‬sin, ‫ ص‬sad
E. Batı Türkçesi - Doğu Oğuzcası – Batı Oğuzcası E. ‫ ت‬te, ‫ د‬dal, ‫ ط‬tı

2
XVI-XIX. yüzyıllar boyunca günlük dilden 7 Aşağıdaki harf birleşmelerinden hangisinin
oldukça farklı olarak iki seviyede gelişme göster- yazımı birleşme bakımından yanlıştır?
diği görülen Batı Türkçesi’nin en belirgin niteliği A. ‫ ﺏﺍ‬B.
‫ات‬
aşağıdaki şıklardan hangisinde tam ve doğru olarak
C. ‫ جو‬D.
‫يی‬
gösterilmiştir?
E. ‫تن‬
A. İstanbul Türkçesi’ni esas alması
B. Kelime dağarcığının zengin, anlam ve kavram
çeşitliliği bakımından anlatım gücünün geliş- 8 Batı Türkçesi’nde Uygur yazı geleneği ile kas-
kin olması tedilen aşağıdakilerden hangisidir?
C. Batı kültürüne açık olması A. Yazımda Türkçe’nin ünlülerinin gösterilmesi
D. Yalın bir dil içermesi B. Yazımda Arap alfabesinin ünsüzlerinin esas
E. Türkçe’nin kuruluş dönemini içermesi alınması
C. Orta Asya Türkleri’nin kültür hayatına yer ve-
rilmesi
3 Aşağıdakilerin hangisinde ünlü yerine kulla- D. Uygur alfabesinin kullanılması
nılan harf yoktur?
E. Çağatay Türkçesinin tesiri
A. ‫ ج و‬B.
‫لا‬
C. ‫ م ه‬D.
‫قك‬ 9 Aşağıdakilerden hangisi günlük hayatta kul-
E. ‫ر ی‬ lanılan bir yazı türünün adıdır?
A. Talik
4
Anlamlı birer kelime olarak da okunabilecek B. Nesih
olan aşağıdaki Türkçe tek heceli kelimelerin hangi- C. Reyhani
sinde ünlü için harf kullanılmamıştır?
D. Rık’a
A. ‫ كچ‬B. ‫بيل‬ E. Sülüs
C. ‫ قول‬D.
‫ياش‬
E. ‫ ده‬ 10 Osmanlı Türkçesi döneminde edebiyat diline
ait şiirde ve nesirde “sanat dili”nin ana niteliği aşa-
5 Aşağıdaki harflerden hangisi Türkçe kelime- ğıdakilerden hangisidir?
lerin yazılışında kullanılmaz? A. Söz malzemesinin büyük ölçüde alıntı olması
A. ‫ س‬ B. ‫ط‬ B. Sözlü kültür tesirinde kalmış olması
C. ‫ ذ‬ D. ‫ص‬ C. Halklılaştırmanın yoğun olması
D. Sanat halk içindir amacı güdülmesi
E. ‫ز‬
E. Süsten kaçınılması

24
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Alfabesi İşaret-

1. D Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesi” ko- 6. A
lerinin Latin Alfabesindeki Karşılıkları” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. B Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Türkçesi” ko- 7. A Yanıtınız yanlış ise “Harflerin Bitişme Biçimle-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Ünlülerin Yazılışı” konu- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Yazı ve Yazım” konusu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Ünlülerin Yazılışı” konu- 9. D Yanıtınız yanlış ise “Yazı Türleri” konusunu
sunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Osmanlı Alfabesi İşaret-

5. C A Yanıtınız yanlış ise “Edebiyat Dili” konusu-
lerinin Latin Alfabesindeki Karşılıkları” ko-
nu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Ünlü değeri bir ünlüyü diğer ünlülerden ayıran ve ses yolunda oluşması sıra-
Araştır 1 sında beliren nitelik ve nicelik özelliğidir.

Araştır 2 Osmanlı Türkçesi döneminde Arap yazısı kullanılmıştır.

Yazdığınız on kelime arasında şu örnekler yer alabilirdi:

‫ پنز‬, ‫ نرت‬, ‫ چنض‬, ‫ حبض‬, ‫ خنص‬, ‫ عبت‬, ‫ عتث‬, ‫ غنب‬, ‫ قفط‬, ‫ففظ‬.
Yazdıklarınız, yan yana getirdiğiniz harfler bakımından farklı, ancak ilk harfinin
bitişmeyen harflerden biri olması açısından aşağıdaki örneklere benzer olmalıydı:
‫ زث‬, ‫ ژج‬, ‫ دچ‬, ‫ ذد‬, ‫ اذ‬, ‫ ار‬, ‫ زژ‬, ‫ دس‬, ‫ وش‬, ‫ رص‬, ‫ ذض‬, ‫ رط‬, ‫ اظ‬, ‫ وع‬,
‫ اغ‬, ‫ دف‬, ‫ ژق‬, ‫ دك‬, ‫ ذل‬, ‫ ام‬, ‫ ون‬, ‫ دو‬, ‫ ره‬, ‫ای‬.
Bugünkü alfabemizde Türkçe’nin ünsüz sesleri için 21 harf bulunmaktadır.
Araştır 3 Osmanlı alfabesinde bu ünsüz sesleri karşılayan asıl harfler olarak şu harflerin
seçilmesi gerekirdi:
‫یهونملكقفغشسژزردچجتپب‬
Osmanlı alfabesinde bilhassa Arapça’ya özgü kelimelerde kullanılan ünsüz harfler
aşağıdaki gibi olmalıydı:
‫ ث‬se, ‫ ح‬ha, ‫ ذ‬zel, ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ ط‬tı, ‫ ظ‬zı, ‫ ع‬ayın

25
Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Türkçe kelimelerde ünlü ve ünsüzlerin kullanımıyla ilgili öğrendiklerinize

göre, verilen kelimeleri aşağıdaki gibi yazmış olmanız gerekiyordu. Cevap
anahtarını incelediğinizde çok sayıda kelimenin iki türlü yazılmış olduğunu
göreceksiniz. Bunun sebebi hem ünsüz, hem de ünlü sesler için farklı harfle-
rin kullanılabilir olmasıdır. Bu da eski yazımdaki tutarsızlık ve düzensizliğin
Araştır 3 göstergesidir.
،‫ جريالق‬،‫ طاشی‬،‫ ايلرو‬/ ‫ ايلری‬،‫ طاش‬، ‫ تارله‬/ ‫ تارال‬،‫ پريپري‬،‫ پاتالق‬،‫ باغ‬،‫ بتاق‬/ ‫ باتاق‬، ‫ آيوا‬، ‫آبال‬
،‫ سوس‬،‫ سيس‬، ‫ زيپري‬، ‫ طاغ‬/ ‫ داغ‬، ‫ طيشاری‬/ ‫ ديشاری‬،‫ چيق‬، ‫ چالش‬،‫ چوجق‬/ ‫ چوجوق‬،‫جريتالق‬
،‫ كشی‬/ ‫ كيشی‬،‫ اكسيلت‬، ‫ اوكرن‬، ‫ اوف‬، ‫ افه‬،‫ فيصيل فيصيل‬،‫ قاتيق‬، ‫ صيغري‬،‫ صاچ‬/ ‫ ساچ‬،‫صاغالم‬
،‫ ايزله‬، ‫ طوار‬/ ‫ داوار‬، ‫ ﺃو‬/ ‫ او‬، ‫ اور‬/ ‫ وور‬، ‫ وير‬، ‫ وار‬، ‫ نه‬،‫ بني‬،‫ اين‬،‫ اون‬، ‫ اوم‬،‫ اممك‬، ‫ امك‬،‫كشكك‬
‫ بكوم‬، ‫ دری‬، ‫ قوری‬/ ‫ قورو‬،‫ آری‬،‫ ياش‬،‫ يه‬/ ‫ يی‬، ‫ ايشله‬، ‫ايسته‬

Nesih çoklukla yardımcı yazı işaretlerinin kullanıldığı, harfleri düzgün, açık

Araştır 4 seçik, dolayısıyla okunaklı bir yazı türü olduğundan en çok kullanılan yazı
türü olmuştur.

Kaynakça
Deny, J. (). Grammaire de la Langue Turque, Timurtaş, F. K. (). Osmanlı Türkçesi Grameri.
Dialecte Osmanli. Paris. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları.
Elöve, A. U. (). Türk Dili Grameri. İstanbul.
Viguier, M. (). Elements de La Langue Turque.
Meninski, F. À M. (). Grammatica Turcica,
Constantinople.
(Tıpkıbasım), İstanbul, Simurg Yayıncılık.
Tevfik Fikret. (). Şermin. İstanbul: Karanfil Yayınevi.

26
Bölüm 2
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler
Arapça ve Farsça’dan Alınma
Kelimelerde Ünlüler
öğrenme çıktıları

2 Arapça ve Farsça’ya özgü sesleri gösteren

harflerle ortak sesleri karşılayan harfleri

1 2
Türkçe’nin Ünlü Sesleri ayırabilme
1 Osmanlı Türkçesi alfabesindeki ünlü 3 Ünlü sesler için kullanılmış olan birden çok
harflerinin ses değerlerini tanıyabilme işaretin ses niteliklerini değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Ünlülerde Nitelik • Ünlülerde Nicelik • Ortalama Uzunluk

• Ses Değerlerinde Halklılaşma

28
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

GİRİŞ ler. Dudakların düz ve yayvan bulunduğu

Birinci ünitede Osmanlı Türkçesi döneminde durumda çıkan ünlüler düz, yuvarlak ve
kullanılan alfabeyi tanımış, bu alfabedeki ses işaret- büzülmüş durumunda çıkanlarsa yuvarlak
lerinin (harflerin) bugünkü Latin asıllı alfabemizde- ünlülerdir:
ki karşılıklarını görmüş, Türkçenin ünlü ve ünsüz düzler: a e ı i,
seslerinin karşılanmasında bu alfabenin hangi işaret- yuvarlaklar: o ö u ü.
lerinin kullanıldığını gözden geçirmiş, yeterliliği-ye- 3. Alt çenenin aşağı düşürülmesi ya da yu-
tersizliği üzerine değerlendirmede bulunmuştuk. Bu karı çekilmesi ile biçimlenen ünlüler. Alt
ünitede Türkçe, Arapça ve Farsça’nın ünlü sesleri, bu çenenin aşağı düşürülmesi ile yukarı çekil-
seslerin yazıya yansıtılmasında kullanılan işaretler ile mesi ağız boşluğunu genişletir ya da daral-
Arapça ve Farsça’nın ünlü seslerinin Türkçe söyleyiş tır. İşte bu iki duruma göre de ünlüler ge-
açısından ses değerleri üzerinde duracağız. nişlik-darlık özelliklerini kazanır:
genişler: a e o ö,
TÜRKÇE’NİN ÜNLÜ SESLERİ darlar: ı i u ü.
Ünlü sesler ciğerlerden gelen havanın ağız boş- İşte ünlülerimizin ses yolundaki bu üç oluşum
luğundan geçerken ses yolunda bir daralma ve ka- biçimi her ünlüye üç ayrı özellik kazandırır, bu
panma olmaksızın alt çenenin, dilin ve dudakların özellikler de kelime içinde hecelerin sıralanmasında
aldığı şekillere göre özellik kazanan seslerdir. Türk- belli düzenleri meydana getirir.
çemiz ünlü varlığı bakımından zengin bir dil olup,
kendisine ahenk bakımından çok çarpıcı bir özellik
kazandıran uyumları bu zengin ünlüleri üzerine Ünlülerde Nicelik
kuruludur. Arapça ve Farsça’nın ünlülerini tanıma- Ünlüler bir de nicelik bakımından taşıdıkları
dan önce dilimizin bu ünlülerini ve özelliklerine özelliklerine göre çeşitlenir. Nicelik bir ünlünün
göre sınıflandırılmasını hatırlamak, karşılaştırma duyulurluk süresiyle ilgili bir özelliktir. Buna
yapabilmek açısından yararlı olacaktır. göre kısa, ortalama uzunlukta, ya da uzun ün-
Türkçe’nin bütün heceleri bir ünlüyle kurulur. lülerden söz ederiz. Türkçemizin bütün ünlüleri
Bu hece kurucu ünlülerin sayısı 8’dir: ortalama uzunlukta ünlülerdir. Ne var ki Os-
manlı Türkçesi döneminde alınmış olan yabancı
aeıioöuü
asıllı kelimelerle birlikte uzun ünlüler de konuş-
ma dilimize girmiştir. Bugün yaşamakta olan
Niteliklerine Göre Ünlüler bu ünlülerin uzunluklarının yazıda gösterilip
Ünlülerimiz nitelik değerleri bakımından üç gösterilmemesi, hangi durumlarda gösterilmesi
öbekte toplanır: gerektiği gibi konular yazımımızın çözüm bek-
leyen konuları arasındadır. Yakınmalara yol açan
1. Dilin geriye çekilmiş ya da ileri sürülmüş
söyleyiş bozuklukları henüz benimsenebilir bir
olmasına göre çıkan ünlüler. Bu durum
uzlaşma yolu bulunamamış olan bu meseleden
ünlülerin kalınlık-incelik niteliklerini belir-
kaynaklanır.
ler. Dilin geriye çekilmiş durumunda çıkan
ünlüler kalın, ileri sürülmüş durumunda
çıkan ünlülerse ince ünlülerdir:
kalınlar: a ı o u, Ortalama uzunluk: Ne kısa, ne de uzun
inceler: e i ö ü. olan, ikisi arasındaki olağan ve orta değeri an-
latır. Bundan böyle ortalama uzunluk yerine
2. Dudakların düz ve yuvarlak durumuna kısaltılmış olarak ortalama kullanılacaktır.
göre çıkan ünlüler. Bu durum da ünlüle-
rin düzlük-yuvarlaklık niteliklerini belir-

29
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler

ÖÇ 1 Osmanlı Türkçesi alfabesindeki ünlü harflerinin ses değerlerini tanıyabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Aşağıdaki kelimelerin hecele-

rinde bulunan ünlüleri nite-
liklerine göre sınıflandırınız:
Ünlüler ve ses yolu arasında- Ünlü niteliği ve niceliği kav-
ala, alım, elek, ekim, ılık, ki bağlantıyı değerlendiriniz. ramlarını kısaca anlatınız.
ıslak, ilik, istek, oy, boyun,
öfke, ölüm, ulak, ulu, tü-
nek, tütün.

ARAPÇA VE FARSÇA’DAN şu verilenler bile eski alfabeyle yazılmış metinleri

ALINMA KELİMELERDE ÜNLÜLER okurken ne derece dikkatli davranmamız gerektiği
İlk ünitede gördüğümüz gibi, Türkçe’nin sekiz konusunda bir fikir vermeye yeter.
ünlüsü için eski alfabenin sağladığı imkân dört harf
(‫ ا‬elif, ‫ و‬vav, ‫ ە‬he, ‫ ی‬ye) ile hareke denilen kimi yar-
dımcı işaretlerdi. Bunlar aslında, önce Farslar’ın, Bağlam: Bir kelimenin başka kelimelerle
sonra da Türkler’in Arap yazısından almış oldukla- bir arada bulunmasından doğan anlamını
rı imkânlardır. Demek ki Arapça’da da bu işaretler belirleyici ilişki ve ortamdır.
aynı zamanda ünlüler için kullanılmıştır. İşte aynı
harflerin hem ünlü işareti olarak, hem de ünsüz de- Arapça’nın Ünlüleri ve Yazılışları
ğerlerini gösteren işaretler olarak kullanılması bir
Klâsik Arapça’da uzunları da bulunan üç ünlü
kelimenin çoğu kez birkaç türlü okunabilmesine
vardır: a i u. Ortalama uzunlukta olanların yazıda
yol açar. Bu durum, kelimenin anlamca bağlamı
harf karşılıkları yoktur. Gösterilmek istendiğinde ha-
göz önüne alınmadığında, yanlış okuma, dolayı-
reke denilen yardımcı işaretler kullanılır. Daha önce
sıyla da yanlış anlama sonucunu doğurur. Örnek
gördüğümüz bu işaretlerin Arapça’daki adları fetha
olarak ‫ آل‬âl Arapça’da “aile, ocak, soy sop; asker;
(üstün), kesre (esre) ve zamme (ötrü)dir. Yardımcı
serap” gibi anlamlara gelir; ama aynı yazılış Türkçe
işaretlerin yazıda kullanılması genel olarak Kur’an
“kırmızı” ya da “hile” anlamındaki al için ortaktır.
yazımıyla sınırlıdır; bir de alfabe öğretimi amacıyla
Bunun gibi Arapça ‫ بول‬bevl “işemek” anlamındaki
yazılmış kitaplara özgüdür. Bunlar aşağıda hem ait
kelime Türkçe bol, böl, ya da bul gibi de okunabilir.
oldukları dildeki değerleri, hem de Türkçe’deki de-
‫ ميل‬Arapça’da hem meyl “eğilme, dönme; eğilim”,
ğer ve çeşitlenmeleri bakımından ele alınacaktır.
hem de mîl “özellikle kadınların sürme çekmek için
kullandıkları uzunca ince metal çubuk” gibi oku-
nabilir. Her ikisi de bu yazılışlarıyla Osmanlı Türk-
çesi döneminde dilimize girmiştir. Aynı yazılış çok dikkat
sonraları Fransızca’dan alınma “bir uzunluk ölçüsü Bu ünitede verilecek örnek kelimelerde bütün uzunluklar
birimi” anlamındaki mil için de kullanılmıştır. ‫جو‬ için uzatma işareti kullanılacak, her ünsüz harf bugünkü
Farsça’da hem cev “arpa”, hem de cû “akarsu, ır- alfabemizde bulunan karşılığıyla yazılacak; örnek, kullan-
mak; arayan, araştıran” gibi okunabilir. Aynı yazılış makta olduğumuz bir kelime ise, bugünkü yazılışı ayrıca
Arapça’da cevv şeklinde okunan ve “gök boşluğu” parantez içinde gösterilecektir. Bunun yanı sıra yapılacak
demek olan kelime için de geçerlidir. Verilen ör- açıklamalara bağlı olarak kimi ses değerleri için özel işa-
neklere benzer yüzlerce örnek sıralanabilir; ancak retler kullanılacaktır: kapalıca ve incelmiş bir a (= á) gibi.

30
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

a Ünlüsü ve Yazılışı anılır; ancak Araplar da bu elifi her zaman

Bu ünlünün nicelik bakımından ortalama ve hemzeli yazmazlar. Hareke konulmamış
uzun olmak üzere iki türü vardır. bir kelimede bu elifin hangi kısa ünlü gibi
okunması gerektiği bilinmez, bu yüzden
Ortalama a. Harekelerle işaretlenmiş metinler-
metinlerde çoğu zaman kararsızlığa ve yan-
de üstün (fetha) ile gösterilir. Bu üstün kalın ün-
lış okumalara yol açar.
süz harfleri denilen ‫ ح‬ha, ‫ خ‬hı, ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ط‬
tı, ‫ ظ‬zı, ‫ ع‬ayın, ‫ غ‬gayın, ‫ ق‬kaf harflerinden sonra:
a. Türkçe a’dan biraz farklı, kapalıca ve Kürsü: “Üzerine oturulan nesne, dayak, daya-
incelmiş bir a (= á) gibi seslendirilir: nak” anlamındaki bu kelime Arapça’nın hem-
‫ حرف‬hárf, ‫ خرب‬háber, ‫ صرب‬sábr (sabır), ‫ضربه‬ ze denilen ünsüz harfinin üzerine oturtulması
dárbe, ‫ طلب‬táleb (talep), ‫ ظفر‬záfer, ‫ عقل‬ákl, için yazıda kullanılan ‫ ا‬elif ve diş denilen küçük
‫ غرب‬gárb, ‫ قلم‬kálem; çıkıntıya ( ‫ ) ﺋ‬verilen addır.
b. Diğer seslerle birlikte ise e’ye çok yakın bir
ses verir:
Kelime başındaki ‫ ا‬elif, konulmamış üstünüyle
‫ ترك‬terk, ‫ ثبات‬sebât (sebat), ‫ جلب‬celb (celp), birlikte, ancak yukarıda verdiğimiz harflerden önce
‫ درس‬ders, ‫ ذكا‬zekâ, ‫ رفاه‬refâh (refah), ‫ زهر‬zehr a olarak okunur:
“çiçek”, ‫ سجده‬secde, ‫ شهر‬şehr (şehir), ‫ فرد‬ferd
(fert), ‫ كسره‬kesre, ‫ لوحه‬levha, ‫ مكتوب‬mektûb ‫ امحق‬ahmak, ‫ اخالق‬ahlâk (ahlâk), ‫ اصال‬aslâ, ‫اضداد‬
(mektup), ‫ جنم‬necm “yıldız”, ‫ وسوسه‬vesvese, azdâd “zıtlar”, ‫ اطلس‬atles, ‫ اظهر‬azher “pek açık, pek
‫ هيبت‬heybet, ‫ يوم‬yevm “gün”. belli”, ‫ اعداد‬a‘dâd “adetler, sayılar”, ‫ اغيار‬ağyâr (ağ-
yar) “yabancılar”, ‫ اقالم‬aklâm “kalemler”.
Kalın ünsüz harflerinin hece sonunda yer alma-
sı durumunda da hece ünlüsünü gösteren üstün Türkçe’ye girmiş olan kelimelerde de çoklukla
(fetha), á gibi okunur: böyledir; ancak kimi ünsüz seslerde bu kurallı du-
rumun bozulduğu görülür:
‫ احكام‬áhkâm, ‫ اخبار‬áhbâr, ‫ بصره‬Básra, ‫ فرض‬fárz,
‫ غلط‬gálát, ‫ مظلوم‬mázlûm (mazlûm), ‫ معلوم‬má‘lûm ‫ اضداد‬azdâd yerine ezdâd, ‫ اطفال‬atfâl “çocuklar”
(malûm), ‫ مغلوب‬máğlûb (mağlûp), ‫ مقرب‬mákber. yerine etfal, ‫ اطراف‬atrâf yerine etrâf.
Türkçe’ye girmiş olan Arapça kelimelerde söz • Kelime içinde, hareke için, ünsüz harfin
konusu dokuz harf konuşma dilinde ünlünün söy- kendisi kürsü görevindedir. Yazıda
lenişi için yol göstericidir. Konuşma dilinde bu konmayan üstün, harfin sesiyle birlikte a
ünlü Türkçe’nin kendi a’sıdır. Söyleyişçe halklı- olarak okunur. Örnekler için yukarıda a
laştırılmış olan bu ses, Arapça bilen şehirlinin di- sesinin tanıtımı sırasında verilen örneklere
linde (İstanbul Türkçesinde) ise yabansı değeriyle bakınız.
zamanla kimi kelimelerin söylenişine yerleşmiş ve • Kelime sonunda ‫ ه ە‬he ile yazılır; ancak
varlığını bugüne dek sürdüregelmiştir. Bugün bile; bu he klâsik Arapça’da kimi kelimelerin
harbe, harfler, sıhhatiniz, dikkatle kelimelerinde gö- sonunda yer alan ekleme te’ye dayanır.
rüldüğü gibi, kalın sıradan heceyi izleyen hecelerin Aslında üzerine iki nokta konmuş bir he
ince sıradan gelmeleri önceki hecedeki bu yabansı (‫ )ﺔ‬biçiminde yazılan bu te, ünsüz harfin
a yüzündendir. harekesi olan üstün ile birlikte atun gibi
• Kelime başında ‫ ا‬elif ile yazılır. Bu işaret tek okunur. Ancak yazıda değiştirilmiş,
başına bir ünlü değeri taşımaz ve kısa ün- noktasız olarak, ‫ ه ە‬biçiminde yazılmış,
lülerin işaretleri olan harekelerin varlığını bu yazılış söyleyişe de yansıtılarak a gibi
göstermek amacıyla kullanılır. Bu durum- okunur olmuştur:
daki elife kürsü adı verilir. Kelime başın-
daki elif, aslında Arapça’ya özgü bir ünsüz
Ekleme te: Buna eski gramerlerde tâ-i
olan ‫ ء‬hemze’nin kürsüsüdür ve bu ikisi bir- merbûta (bağlı te) adı verilmiştir.
likte “hemze-elif ” ya da “hemzeli elif ” diye

31
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler

‫ فتحة‬fethatün yerine ‫ فتحه‬fetha, ‫ مدة‬maddetün kabâhat değil kabahat, nebâhat değil nebahat,
yerine ‫ مده‬madde gibi. cerâhat değil cerahat gibi.
Türkçe’ye alınan kelimelerde ise bu ‫ ه ە‬he Ağızlardaki halklılaşmış örnekler daha eski ve
yalnızca kalın harflerden sonra a olarak okunur: halklılaştırmada daha ileri bir seviyeyi yansıtır.
Bunlar işleyen sürecin ortak kullanıma giren ilk
‫ مليحه‬Melîha (Meliha), ‫ نفخه‬nefha “üfürme, örnekleridirler:
üfürük”, ‫ خالصه‬hulâsa, ‫ عارضه‬ârıza (arıza), ‫ ورطه‬var-
ta “tehlike, uçurum”, ‫ حلظه‬lahza, ‫ نفقه‬nafaka gibi. câhillik yerine cahıllık, zâlimlik yerine zalımlık gibi.
Bununla birlikte, birçok kelimede bu ekleme te Arap yazısında a sesinin uzunluğunu göstermek
Türkler tarafından ünsüz bir ses olarak okunmuş ve için elif harfi kullanılır. Bütün ünsüz harfleri yanında-
alfabedeki asıl biçimiyle yazılmıştır: ki ‫ ا‬elif Arapça’da her zaman uzun bir a olarak okunur:
‫ صداقت‬sadâkat (sadakat), ‫ شفاعت‬şefâat (şefaat), ‫ باطل‬bâtıl (batıl), ‫ تاجر‬tâcir (tacir), ‫ جاهل‬câhil (ca-
‫ بالغت‬belâgat gibi. hil), ‫ حاكم‬hâkim, ‫ خالق‬hâlık, ‫ داهی‬dâhî (dâhi), ‫ذاتی‬
zâtî (zatî), ‫ راضی‬râzî (razı), ‫ زاويه‬zâviye (zaviye), ‫ساكن‬
Uzun a. Arapça konuşanlar tarafından dar
ve incelmiş, e’ye yakın uzun bir ses gibi söylenir. sâkin (sakin), ‫ شاكر‬şâkir (şakir), ‫ صاحل‬Sâlih, ‫ قضا‬kazâ
Türkçe’de söyleyişçe halklılaştırılmış ve ortalama (kaza), ‫ طالع‬tâli‘ (talih), ‫ ظامل‬zâlim (zalim), ‫ عامل‬âlim,
açıklığa sahip niteliğiyle söylenmiştir. Bununla ‫ غافل‬gâfil (gafil), ‫ فاتح‬fâtih (fatih), ‫ كاتب‬kâtib (kâtip),
birlikte Kur’an okuma eğitimi alanlar Arapça’daki ‫ اليق‬lâyık (lâyık), ‫ ماجرا‬mâcerâ (macera), ‫ نادر‬nâdir
sesleri kendi nitelikleriyle çıkarma becerisi kazan- (nadir), ‫ والی‬vâlî (vali), ‫ ديانت‬diyânet (diyanet).
dıklarından bu sesi de Araplar gibi söyleyebilirler. Arapça’da ‫ ا‬elif ’ten başka, yalnızca kelime son-
İşte eskiden medrese eğitimi sırasında bu beceriyi larında bulunabilen ikinci bir uzunluk işareti daha
kazanmış olanların Türkçe bir metni (şiir ya da düz vardır: üstünle okunan bir ünsüz harfin önüne ge-
yazı) okurken de Arapça kelimelerdeki bu uzun a’yı len ‫ ﻯ‬ye. Buna kısaltılmış elif denir:
e’ye yakın söyledikleri, özellikle XVII. ve XVIII.
yüzyıl Osmanlıcası üzerine yabancılar tarafından
yazılmış gramerlerde belirtilmiştir. Kısaltılmış elif: Eski gramerlerdeki adı
Öte yandan a ünlüsünün uzunluğu edebiyat di- elif-i maksûre’dir.
linde özellikle ve özenle korunmuştur. Bu koruma-
yı besleyen, eski şiirde kullanılmış olan aruz vezni
olmuştur. Şehirli okumuşların diline de bulaşmış ‫ دعوی‬da‘vâ, ‫ معنی‬ma‘nâ, ‫ فتوی‬fetvâ gibi.
olan uzun söyleyişin açık hecelerde tutunup yerleş- Böyle adlandırılmasının sebebi Arapça’da bu
tiği bugün bile birçok kelimede varlığını koruma- a’nın kısa sayılmasıdır. Bununla birlikte söyleyişte
sından kolayca anlaşılabilir: bu ses Türkçe a’dan uzundur. Türkçe okuyuşta bu
şikâyet, rivâyet, nâmus, nâme, hâsılat, siyâset gibi. ‫ ﻯ‬ye’nin ‫ ا‬elif ’ten farkı yoktur.
Kapalı hecelerdeki uzunlukların ise hecenin ka- • Kelime başında ‫ ﺁ‬medli elif ile yazılır. Bu
palı kaldığı durumlarda korunduğunu ileri sürmek elife uzatılmış elif denir: ‫ آدم‬âdem, ‫ آلت‬âlet,
oldukça zordur: ‫ آمر‬âmir “buyurucu” gibi.
deccal, fettan, hisar, kitap, silah, meydan gibi.
Hece ekleşme ile açıldığında, yukarıdaki örnek ke-
limelerde olduğu gibi, kaybolan uzunluk geri gelmez: Uzatılmış elif: Eski gramerlerdeki adı
elif-i memdûde’dir.
deccalı, fettanı, hisarı, kitabı, silahı, meydanı gibi.
Kimi kelimelerde ise uzunluk yeniden varlık kazanır:
civar, ama: civârı, etraf, ama etrâfa, karar, ama
karâra, misal, ama misâli gibi. dikkat
Osmanlı Türkçesi döneminin ortak konuşma
Türkçe kelimelerde ön ses durumundaki a’nın da ‫ﺁ‬
dilinde bu sesin açık hecelerde bile kısalarak söyle-
medli elif ile yazıldığını görmüştük. Demek ki aynı işa-
yişte büyük ölçüde halklılaştığı söylenebilir:
ret Osmanlı yazısında iki ayrı değer için kullanılmıştı.

32
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

• Kelime içinde ünsüz harfin önüne konan ‫ا‬ ünlüsü Türkçe’de söyleyişçe halklılaştırılmış ve söz
elif ile gösterilir: konusu ünsüz harflerinin önünde kendi olağan e
sesine dönüştürülmüştür.
‫ آداب‬âdâb, ‫ آمال‬âmâl “emeller”, ‫ آفاق‬âfâk
“ufuklar”, ‫ كرامت‬kerâmet, ‫ سالمت‬selâmet gibi.
• Kelime sonunda kalan elifler de uzun i Ünlüsü ve Yazılışı
a değerindedir; ancak bunlar çoğu kez Arapça’da ı ünlüsü bulunmaz, bütün ünsüz
hecenin iç sesidirler ve önlerinde kelimenin seslerle birlikte duyulan ses i’dir. Bu ünlünün de
bir ünsüz sesi olan ‫ ء‬hemze yer alır. Türkçe Arapça’da ortalama ve uzun olmak üzere iki türü
yazımda bunlar düşürüldüğünden elif vardır.
sonda kalmış olmaktadır: Ortalama i. Yazıda bir harfle varlığı belirtilmez,
‫ بناء‬- ‫ بنا‬binâ, ‫ جفاء‬- ‫ جفا‬cefâ gibi. bir ünsüz harf ‫ ﹻ‬esre (kesre) denilen harekeyle
okunduğunda duyulmuş olur:
‫ بالل‬bilâl, ‫ جتارت‬ticâret, ‫ ﺩﻳﺎر‬diyâr, ‫ زيارت‬ziyâret,
dikkat
‫ كبار‬kibâr, ‫ لسان‬lisân, ‫ مثال‬misâl, ‫ وصال‬visâl gibi.
Arapça’da aslında Türkçe’deki e’ye benzer bir ünlü • Kelime başında i, esreli okunan bir ‫ ا‬elif’tir.
yoktur. Yukarıda geçen kalın ünsüz harfleri dışında Kimi zaman bu elifin altına ‫ ء‬hemze de ko-
kalan öteki ünsüz harflerinde, eğer konmamışsa, ger- nur; o zaman ses değeri taşımaz, yalnızca bir
çekte olması gereken üstün kapalı, incelmiş, e’ye ya- ünsüz harfi olan hemzenin bulunduğu yeri
kın söylenen bir ünlü değerindedir. Başka bir deyişle, gösteren bir çizgiden başka bir şey değildir.
bu harfler üstünlü okunduğunda e’ye yakın bir ünlü Altında hemze bulunmadığında ise, kelime
ile birlikte okunmuş olur. Bu durum ünsüz harfinin başında bir ünlü (hareke) bulunduğunu
hem kelimenin başında hem de içinde olması duru- göstermek üzere yazılmış olur ve esre’nin
munda geçerlidir: ses değerini yüklenir:
‫ بركت‬bereket, ‫ جزا‬cezâ, ‫ دوا‬devâ, ‫ ذوق‬zevk, ‫سالمت‬ ‫ ﺇكرام‬- ‫ اكرام‬ikrâm gibi.
selâmet, ‫ شفقت‬şefkat, ‫ فنا‬fenâ, ‫ كرم‬kerem, ‫ ليال‬leylâ, ‫مكان‬ • Kelime içinde harfle gösterilmez, sesin de-
mekân, ‫ نزاكت‬nezâket, ‫ وفا‬vefâ, ‫ يزيد‬yezîd. ğerini taşıyan hareke esredir ve kelimenin
ünsüz harfi bu esrenin kürsüsü yerindedir:
Arapça’da kelime sonundaki bu ünlü sesi gös- ‫ فكر‬fikr (fikir), ‫ كرب‬kibr (kibir), ‫ كرب‬kiber “bü-
teren harf ise, yukarıda a’nın kelime sonundaki yüklük”, ‫ غالب‬gâlib (galip), ‫ معرفت‬ma‘rifet
yazılışıyla ilgili açıklamamızda yer alan ‫ ه ە‬he’dir. (marifet) gibi.
İşte aslı yuvarlak te (‫ )ﺓ ﺔ‬olan bu işaret üstteki ör- Daha önce verdiğimiz kalın ünsüz harflerinden
neklerde bulunan ünsüz harflerinin üstünü yerine birinin yer aldığı hecede esre, Türklerce ı okunur:
geçer ve bu harflerden sonra eklenir. Aynı zamanda
‫ خيانت‬hıyânet, ‫ صراط‬sırât (sırat) “yol, geçit”, ‫مضر‬
ünsüz harfi olması yüzünden, bu gibi yerlerde kul-
muzırr “zarar verici”, ‫ كاظم‬Kâzım, ‫ طب‬tıbb (tıp), ‫ظل‬
lanıldığında bu işarete biçimce he denmiştir:
zıll “gölge”, ‫ قطعه‬kıt‘a (kıta) gibi.
Bununla birlikte bu ünsüz harflerinin değerle-
Yuvarlak te: Eski gramerlerde tâ-i gird rinde Türkçe söyleyişte meydana gelen değişmeler,
diye geçer. birlikte bulundukları ünlüleri de etkilemiştir. Bun-
lara aşağıda ünsüzlerle ilgili açıklamalar arasında
Biçimce he: Eski gramerlerde hâ-i resmi-
yer verilecektir.
ye denilirdi.
Uzun i. Arapça’da belli bir uzunlukta söyle-
nen bir sestir. Alınan kelimeler yoluyla bu uzun-
‫ خرابه‬harâbe, ‫ قبله‬kıble, ‫ حكايه‬hikâye, ‫ دسيسه‬desîse, luk Türkçe’ye de geçmiştir. Özellikle edebiyat di-
‫ قهوه‬kahve, ‫ جاﺋزه‬câ’ize gibi. linde özenle korunmuş, bu korumayı eski şiirde
Örneklerin Latin harfli yazılışlarında da gö- kullanılmış olan ölçü (aruz) desteklemiştir. Şehirli
rüldüğü gibi, Arapça’nın bu e’ye yakın söylenen a okumuşların günlük diline de bulaşmış olan uzun

33
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler

söyleyişin daha çok açık hecelerde tutunduğu ileri • Kelime içinde bir ünsüz harften sonra o
sürülebilir. Bugün birçok kelimede yaşamaktadır: harfin esre’sinin, yani i olan ünlüsünün
‫ اجياب‬îcâb (icap), ‫ اجياد‬îcâd (icat), ‫ فضيلت‬fazîlet uzun okunduğunu göstermek üzere yine ‫ﻳ‬
(fazilet), ‫ غنيمت‬ganîmet (ganimet) gibi. ye ile yazılır:
Kapalı hecelerdeki uzunlukların ortak söyleyiş- ‫ كبير‬kebîr (kebir), ‫ نتيجه‬netîce (netice), ‫ خزينه‬hazîne
te başlangıçtan beri varlığını koruyamamış olduğu (hazine), ‫ دفينه‬defîne (define), ‫ اسري‬esîr (esir), ‫شريف‬
söylenebilir: Şerîf (Şerif), ‫ كرمي‬Kerîm (Kerim) gibi.
‫ اسري‬esîr değil esir, ‫ مجيل‬Cemîl değil Cemil, ‫رذيل‬ • Kelime sonunda da ‫ ﻯ‬ye ile gösterilmiştir:
rezîl değil rezil, ‫ كرمي‬Kerîm değil Kerim, ‫ مريض‬marîz ‫ علمی‬ilmî, ‫ ناجی‬Nâcî (Naci), ‫ باقی‬Bâkî (Baki),
değil mariz, ‫ ميني‬yemîn değil yemin, ‫ ﺗﺄثري‬te’sîr değil ‫ عاصی‬âsî (asi), ‫ فردی‬ferdî, ‫ قاضی‬kâdî (kadı),
tesir gibi. ‫ راضی‬râzî (razı) gibi.
Kapalı heceler ekleşme ile açıldığında, a’da ol- Türkçe söyleyişte sondaki bu uzun ünlü de de-
duğu gibi, kaybolan uzunluk bugün çoğu kez geri ğişikliklere uğratılmıştır. Kısa söylenmesi için yu-
gelmez. Yukarıda verilen örneklerin hepsinde böy- karıdaki son iki örnek (kadı, râzı) çarpıcıdır.
ledir. Kimi kelimelerde ise uzunluğun yeniden can-
landığı görülür:
u Ünlüsü ve Yazılışı
‫ تنقيدنده‬tenkîdinde, ‫ تشكيله‬teşkîle (ama: teşkilât)
gibi. Arapça’nın bu tek yuvarlak ünlüsünün de orta-
lama ve uzun olmak üzere iki türü bulunmaktadır.
Açık orta hecede kısalan bu sesin düştüğü ör-
nekler bile bulunmaktadır: hazîne’nin hazne/haz- Ortalama u: Ünsüz harfin ötrülü (zammeli)
na oluşu gibi. Bu örneği Farsça âşinâ’nın ağızlarda okunuşuyla duyulan bir sestir.
aşna (aşna fişne’deki) olması destekler. Düşen ses • Kelime başında ötrülü hemze değerindeki ‫ا‬
her ikisinde de kısa ve vurgusuz bir sestir. elif ile yazılır:
Osmanlı Türkçesi döneminin ortak konuşma ‫ افق‬ufuk, ‫ اصول‬usûl, ‫ افول‬ufûl “görünmez
dilinde, bugün olduğu gibi, bu sesin açık hecelerde olma, batma” gibi.
bile kısalarak söyleyişte büyük ölçüde halklılaştığı • Kelime içinde harfle belirtilmez, bir ünsüz
söylenebilir. Ağızlar halklılaştırmanın en eski ör- harfin ötrülü okunuşuyla duyulan sesten
neklerini saklar. Yukarıda da kaydettiğimiz gibi, ibarettir:
bunlar yabancı kelimelerin halklılaşma süreci ba-
kımından en eski örnekler sayılır. Bunların önce- ‫ حضور‬huzûr, ‫ خسران‬husrân, ‫ قربان‬kurbân,
leri ortak dilde geniş bir yaşama alanı buldukları ‫ بعد‬bu‘d “uzaklık”, ‫ قرب‬kurb “yakınlık”, ‫ظلم‬
şüphesizdir. zulm (zulüm) gibi.
Şunu da belirtelim ki, Osmanlı Türkçesi’nin • Osmanlı Türkçesi’ne alınmış kelimelerin
gramerini yazmış olan yabancı gramercilerin de- sonunda bulunmaz.
ğerlendirmede en kararsız kaldıkları konu uzun Arapça’nın tek yuvarlak ünlüsü olan bu orta-
ünlülerin söylenişteki değerleri olmuştur. lama u, Türkçe’de çeşitlenmiş, dört yuvarlak ünlü
Halk diliyle yazılmış eski metinlerde söyleyiş- değeriyle söylenir duruma gelmiştir. Bu da yabancı
teki değişmeleri izlemek açısından çarpıcı örnekler kelimelerin söyleyişçe halklılaştırılmasından başka
bulunmaktadır. bir şey değildir:
Bu ince ünlünün uzunluğu, yazıda, aynı za- ‫ حرمت‬hurmat yerine hürmet ve hörmet,
manda bir ünsüz harf olan ‫ ﻳ ی‬ye ile gösterilmiştir. ‫ خسران‬husrân yerine hüsrân,
• Kelime başında ‫ ﺍﻳ‬biçiminde yazılır. Orta- ‫ عمر‬umr yerine ömür,
lama i’de olduğu gibi, ‫ ا‬elif burada da esreli ‫ عمر‬Umar yerine Ömer,
hemze’nin yerini tutmaktadır. Bu durumda ‫ی‬ ‫ عثمان‬Usmân yerine Osmân,
ye, esre’nin, yani i’nin uzunluğunu gösterir:
‫ نقطه‬nukta yerine nokta
îcâd (icat), îfâ (ifa), îrâd (irat) “gelir”, îzâh
(izah) gibi. ‫ لقمه‬lukma yerine lokma

34
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

‫ صحبت‬suhbat yerine sohbet Farsça’da üç ünlü vardır: a, i, u. Bunların hem

nitelik, hem de nicelik bakımından çeşitleri bu-
‫ عذر‬uzr yerine özür lunmaktadır: a, â, é, î, ê, û, ô. Nicelik bakımından
‫ تهمت‬tuhmat yerine töhmet çeşitlilik olağan olarak Farsça’da da uzunluk değeri-
‫ شهرت‬şuhrat yerine şöhret nin yazıya yansıtılması ihtiyacını doğurmuştur.
‫ مهلت‬muhlat yerine mühlet, möhlet gibi. Ünlü uzunlukları Farsça yazımda da aynı harf-
lerle gösterilmiştir:
Uzun u. Ötrü işaretinin karşıladığı ünlünün
uzun okunduğunun belirtisi olmak üzere yazıda ‫ ا‬elif, ‫ و‬vav, ‫ ی‬ye.
her zaman ‫( ﻭ‬vav) ile gösterilmiştir.
• Kelime başında ‫ او‬şeklinde yazılır. ‫ ا‬elif, öt- a Ünlüsü ve Yazılışı
rülü hemze yerindedir, ‫ ﻭ‬vav ise, u gibi oku- Farsça’nın a’sı söylenişçe Arapça’nın kapa-
nan ötrünün uzunluğunu göstermek ama- lı ve incelmiş a’sına benzer; yani a ile e arasında,
cıyla konmuştur: ‫ اوال‬ûlâ “birinci” gibi. Türkçe’nin e’sinden daha açık bir ses olarak söyle-
• Kelime içindeki yazılışı açık ve kapalı hece- nir. Bu ses Osmanlı Türkçesi’nde söylenişte benim-
lerde ötrülü okunan ünsüz harf önüne katı- senmemiştir. Azerî Türkçesi ise Arapça ve Farsça
lan ‫ ﻭ‬vav iledir: asıllı kimi kelimelerde belli ünsüz seslerle birlikte
bugün de bu sesi kullanmaktadır:
‫ صورت‬sûret, ‫ قبول‬kabûl, ‫ جسور‬cesûr, ‫ضرورت‬
zarûret, ‫ طور‬Tûr gibi. ‫ حركت‬háreket, ‫ خسته‬háste, ‫ صمد‬sámed , ‫ ظفر‬záfer,
‫ عسكر‬ásker gibi.
• Kelime sonunda bulunmaz; ancak kimi
Arapça kelimelerin sonunda yer alan ‫و‬ Bu ünlünün nicelik bakımından ortalama ve
şeddeli vav, önceki ünsüz harfinin ötrüsü uzun olmak üzere iki türü vardır. Buna bir de ‫ ﺥ‬hı
önünde uzunluk gösteren bir işleyiş yük- önündeki ortalama a’dan gelişmiş bir o sesini kat-
lenerek Türkçe’de bu gibi kelimelerin son mak gerekir. Aşağıda her biri ayrı ayrı ele alınmıştır.
hecelerinin uzun u gibi okunmasına yol aç- Ortalama a. Arapça’nın a’sına benzer. Farslar da
mıştır: bu sesi a ile e arası bir sesle, açık bir e gibi söylerler:
ّ aduvv yerine adû “düşman”, ‫علو‬
‫عدو‬ ّ uluvv ‫ خر‬hár “eşek”, ‫ چرخ‬çárh “çark”, ‫ طشت‬táşt “geniş
yerine ulû “yükseklik” gibi. leğen”, ‫ خسته‬hástá (hasta), ‫ اسرت‬ástár “katır”, ‫ ﺩر‬dár
Türkçe okunuşta ortaya çıkan bu durum bu “kapı” gibi.
kelimelerin metinlerde aldığı Türkçe ekler- Türkler Farsça’dan aldıkları kelimelerde bu sesi
den açıkça anlaşılmaktadır: çeşitlendirip kalın ve ince ünsüz harflerine göre
‫ عدويه‬adû-ya, ‫ علوسی‬ulû-su gibi. kendi a ve e’leri gibi söylemişlerdir:
har, çark, taşt, hasta, ester, der “kapı” gibi.
• Kelime başında bu sese karşılık gelen işaret,
Farsça’nın Ünlüleri ve Yazılışları
harekeli yazıda ‫ ﹶا‬üstünlü elif, harekesiz yazı-
Daha önce de söz ettiğimiz gibi, Farslar Müs-
da ise yalnızca ‫ ا‬elif’tir:
lüman olduktan sonra Arap alfabesini almışlar,
kendi dillerine özgü ünsüz sesler için kimi işaret- ‫ ابر‬ebr “bulut”, ‫ ابرو‬ebrû “kaş”, ‫ اژدرها‬ejderhâ,
lere küçük eklemeler yaparak bu alfabeyi genişletip ‫ اخكر‬ahger “ateşli kül, ince kor”, ‫ اخرت‬ahter
kullanmışlardır. Türkler’in daha sonra alıp benim- “yıldız”, ‫ اسب‬esb “at”, ‫ اشك‬eşk “göz yaşı” gibi.
sedikleri alfabe, bu alfabedir. • Kelime içinde bir ünsüz harften sonra harf-
Farsça’ya alınmış olan çok sayıda Arapça keli- le gösterilmez, ünsüz harf üstünlü okunarak
menin yazılışının korunması, üç dilin yazımın- varlığı belirtilmiş olur:
da büyük ölçüde ortaklık meydana getirmiştir. ‫ خبت‬báht, ‫ خبش‬báhş “pay, kısmet”, ‫ چشم‬çeşm
Türkçe’de olduğu gibi, Farsça’da da yazıda görülen “göz”, ‫ درد‬derd (dert), ‫ رفتار‬reftâr “yürüyüş,
ayrılık alfabenin kendi kelimelerine uygulanmasın- gidiş”, ‫ زرد‬zerd “sarı”, ‫ شب‬şeb “gece” gibi.
da, daha doğrusu kendine özgü seslerin aktarılma-
sında ortaya çıkar. • Kelime sonunda, Arapça ve Türkçe’de oldu-
ğu gibi, ‫ ە ە‬he ile yazılır:

35
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler

‫ آهسته‬âheste, ‫ بسته‬beste “bağlı”, ‫ دسته‬deste, ‫چرمه‬ • Kelime içinde bir ünsüz harften sonra ‫ ا‬elif
çerme “kır at”, ‫ ختته‬tahta, ‫ خسته‬hasta, ‫ زرده‬zer- ile karşılanır:
de, ‫ كنده‬gende “kokmuş, pis kokulu” gibi. ‫ بار‬bâr “yük; meyve”, ‫ جانان‬cânân “sevgili”,
Ortalama a’dan gelişmiş bir ünlü: o . Farsça’da ‫ پاره‬pâre “parça”, ‫ چاره‬çâre, ‫ دارو‬dârû “ilaç”,
yalnız ‫( ﺥ‬hı) ile başlayan ünlüsü ortalama a’lı ka- ‫ راست‬râst “doğru”, ‫ زار‬zâr “inleme, inleyiş”,
palı hecelerde, bir de uzun okunmayan bir vav’ın ‫ ژاله‬jâle “çiğ, şebnem”, ‫ كشاده‬küşâde “açılmış,
kalıntısı olarak o ünlüsü bulunmaktadır. Bu gibi açık”, ‫ كار‬kâr “iş” gibi.
kelimelerde vav, eski Farsça’daki bir tür ‫ ﺥ‬hı’nın • Kelime sonunda uzunluğu gösteren yine ‫ﺍ ﺎ‬
söyleyişteki yuvarlak niteliğini (‫ = خو‬hv) belirtmek elif ’tir:
için yazıda kullanılmıştır:
‫ خارا‬hârâ “kaya, sert taş”, ‫ دانا‬dânâ “okumuş,
‫ خوش‬hoş (eski söylenişi: hvaş), ‫ خور‬hor (eski söy- bilgili”, ‫ كاال‬kâlâ “kumaş”, ‫ واال‬vâlâ “yüksek,
lenişi: hvar) gibi. yüce” gibi.
Bu gibi kelimelerdeki bu ünlünün Osmanlı
Türkçesi dönemi Türkçe metinlerinde birkaç türlü
yazılmış olduğu görülür: i Ünlüsü ve Yazılışı
a. ‫ و‬vav ve ‫ ا‬elif ile: ‫ خواب‬hvâb “uyku”, ‫ خواجه‬hvâce Farsça’da bu ünlünün de ortalama ve uzun tür-
leri vardır.
“hoca, önder”, ‫ خوان‬hvân “sofra”, ‫ خوار‬hvâr “aşağı,
zavallı; yiyen, içen”, ‫ استخوان‬ustuhvân “kemik”; Ortalama i. Farslar tarafından i ile e arasında, ka-
palı bir e (é) gibi söylenir. Bu söyleniş Arapça’dan alın-
b. yalnız ‫ و‬vav ile: ‫ خوجه‬hoca, ‫ خون‬hon, ‫ خور‬hor; ma kelimelere de uygulanmıştır: éhsân (ihsan) gibi.
c. yalnız ‫ ا‬elif ile (günlük dille yazılmış, klasik • Kelime başında harekesiz yazıda yalnızca ‫ﺍ‬
yazımı aktarmayan metinlerde): ‫ خاب‬hâb, elif ile yazılır. Bu durumda ‫ ﺍ‬elif, ‫ ﹻ‬esre’nin
‫ خان‬hân, ‫ استخان‬üstühân. yerini tutmuş olur:
Bu yazılışlar belli sayıdaki bu kelimelerin Türk- ‫ استاده‬istâde “kalkmış, ayaklanmış”, ‫اشكنجه‬
çe’deki söyleniş biçimlerini yansıtır ve gerçekleşen işkence gibi.
değişmelere işaret eder.
• Kelime içinde harfle gösterilmez, esreli okunan
Uzun a. Farsça konuşanlarca a ile o arası uzun ünsüz harfiyle varlığı ortaya çıkarılmış olur:
bir sesle söylenir. Osmanlı Türkçesi bu sesi de al-
mamış, kendi a’sına dönüştürmüştür. ‫ شكسته‬şikeste “kırık, kırılmış”, ‫ كران‬girân
“ağır”, ‫ چراغ‬çirâğ “lamba”, ‫ خرد‬hired “akıl”,
‫ كل‬gil “çamur, balçık”, ‫ كرده‬girde “yuvarlak
çörek, kirde” gibi.
dikkat
• Kelime sonunda, söyleniş değeriyle ilgili ol-
Bu ses bugünkü Özbek yazı dilinin dayandığı Taşkent
mak üzere, Farsça’ya özgü bir yazılışı vardır,
Özbekçesi’ne geçmiştir. Bizde Güneydoğu Anadolu ağız-
larında da bulunmaktadır.
‫ ه ە‬he ile yazılır:
‫ چه‬çi “ne”, ‫ كه‬ki, ‫ نه‬ni gibi.
• Kelime başında Arapça’daki gibi ‫ ﺁ‬medli elif Uzun i. Arapça’nın uzun i’sinden farklı değildir;
ile yazılır: ancak Farsça’nın eski dönemlerinde kapalı, uzunca
bir e gibi de söylenmiştir: ‫ شري‬şêr “arslan”, ‫ سري‬sêr
‫آب‬ âb, ‫ آباد‬âbâd “bakımlı, bayındır”, ‫آكاه‬
“tok; dolu” gibi. Uzun i gibi okunduğunda, uzun-
âgâh (Agah) “bilgili; uyanık”, ‫ آواره‬âvâre
luğu gösteren ‫ ﻳ‬ye harfine “belirli ye” (yâ-i ma‘rûfe)
(avare) “başı boş” gibi.
adı verilmiş, uzunca e olarak okunduğunda ise aynı
ye’ye “belirsiz ye” (yâ-i mechûle) denmiştir.
Türkçe’de ê sesine yer verilmemiş, bu gibi keli-
dikkat meler ya uzun i ile ya da ortalama e ile söylenmiştir.
Aynı işaretin Türkçe’de uzun olmayan a için kullanıl- Osmanlı Türkçesi üzerine gramer yazan Batılılar
dığını hatırlayalım. bu duruma değinmişlerdir.

36
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

• Kelime başında, ‫ دور‬dûr “uzak”, ‫ مور‬mûr “karınca” örneklerinde

Arapça kelime- olduğu gibi.
dikkat
lerdeki gibi, ‫ اﻳ‬bi-
Eski metinlerde karşılaştığı- Öteki ise uzunca söylenen bir o (=ô)’dur. Buna
çimiyle yazılır:
mız en çarpıcı örnek ‫ ديو‬dêv da “belirsiz vav” (vâv-ı mechûle) denmekteydi:
“şeytan” kelimesidir. Bu keli- ‫ ايران‬Îrân, ‫ اين‬în
‫ زور‬zôr “güç, kuvvet”, ‫ شور‬şôr “tuzlu” gibi.
menin bir yandan dîv okun- “bu”, ‫ ايزد‬Îzid
Bu kelimeler Osmanlı Türkçesi konuşma dilin-
masını gerektirecek gibi ‫ ديو‬, “Tanrı” gibi.
de ortalama o gibi söylenmiştir. Edebiyat dilinde ve
bir yandan da dev okundu- • Kelime içinde bir
özellikle şiirde ise uzunlukların korunduğu görülür.
ğuna işaret eder biçimde ‫دﹶو‬ ünsüz harfinden
‫ دو‬, olarak yazıldığı görülür. sonra ‫ ﻳ‬ye ile gös- • Kelime başında ‫ او‬biçimiyle yazılır; ‫ ﻭ‬vav,
terilir: ‫ ا‬elif üzerindeki yazılmayan ötrü’nün uzun-
luk değerini karşılar:
‫ بريون‬bîrûn “dış”, ‫ ديده‬dîde “göz; bakış”, ‫ريزه‬
rîze “parça, kırık”, ‫ شريين‬şîrîn “tatlı”, ‫ شري‬şîr ‫ اوج‬ûc “bahis”, ‫ اوستاد‬ûstâd “usta”, ‫اوفتاده‬
“arslan” gibi. ûftâde “düşkün, düşmüş”, ‫ اوماج‬ûmâc “bir
tür sebze çorbası”.
• Kelime sonundaki yazılışı yine ‫ ی‬ye iledir:
• Kelime içinde, bir ünsüz harften sonra ‫ و‬vav
‫ بسی‬besî “bolluk”, ‫ كيتی‬gîtî “dünya”, ‫سوری‬ ile gösterilir:
sûrî “kırmızı renkte güzel kokulu bir gül”,
‫ نيلی‬nîlî “mavi renkli” gibi. ‫ مور‬mûr “karınca”, ‫ ﮐﻮفته‬kûfte (köfte) “ezil-
miş, dövülmüş”, ‫ ﺳﻮﺧﺘﻪ‬sûhte (softa) “yanık,
yanmış” gibi.
u Ünlüsü ve Yazılışı
• Kelime sonunda uzunluk yine ‫( و‬vav) ile
Farsça’nın bu yuvarlak ünlüsünün de ortalama gösterilir:
ve uzun türleri vardır.
‫ بارو‬bârû “kale duvarı”, ‫ دارو‬dârû “ilaç”, ‫بانو‬
Ortalama u. Farsça’da ü bulunmadığından bü- bânû “hanım sultan, hükümdar eşi, pren-
tün ünsüz harfleriyle birlikte duyulan ses u’dur: ‫كل‬ ses” gibi.
gul (gül), ‫ مشت‬muşt “yumruk” gibi. Farsça kelime-
lerin Türkçe söylenişinde bu ses u, o ve ü olmak
üzere çeşitlenmiştir: Osmanlı Türkçesi’nin Ünlüleri Üzerine
sufra yerine sofra, gul yerine gül gibi. Değerlendirme
• Kelime başında, Arapça’da olduğu gibi, ha- Yukarıda Arapça ve Farsça’nın ünlüleri üzerine
yaptığımız açıklamalar sırasında da değindiğimiz
rekesiz yazıda ötrülü olduğu var sayılan ‫ ا‬elif
gibi, bu dillerdeki değişik ünlüler ortak konuşma
ile yazılır:
dilinde büyük ölçüde Türkçe’nin ünlülerine dö-
‫ افتاده‬uftâde “düşkün”, ‫ اشرت‬uştur “deve”, ‫استاد‬ nüştürülmüştür. Ancak medrese eğitimi görmüş,
ustâd gibi. bu iki Doğu dilini yazı dili olarak kullanabilecek
• Kelime içinde yazıda harfle gösterilmez, seviyede öğrenmiş, özellikle tecvit okumuş olan-
ünsüz harfi ötrülü okunarak varlığı ortaya ların söyleyebilme becerisi kazanmış oldukları
çıkarılır: kimi değişik ünlüler bu gibilerin diline bulaşmış
‫ برده‬burde “götürülmüş, taşınmış”, ‫ شكفته‬şu- ve aynı yolla, özellikle XVI. yüzyıldan sonra, şe-
kufte “açılmış”, ‫ كفته‬gufte “söylenmiş, söz”, hirli diline (İstanbul’un okur-yazarlarının söyle-
‫ كل‬gul (gül), ‫ مشته‬muşta “kunduracıların de- yişlerine) geçmiştir.
riyi dövmekte kullandıkları bir alet” gibi.
• Kelime sonunda bulunmaz.
Tecvit: “Harfleri ses yolunda oluştukları yere
Uzun u. Yazıda uzunluğu ‫( ﻭ‬vav) ile gösterilen ve niteliklerine göre söylemek” anlamındaki
ünlü sestir. Ancak söyleyişte bu ünlünün Farsça’da iki tecvîdül-hurûf’tan kısaltılmış bir terimdir.
türü bulunur. Biri Türkçe’deki u’nun uzunudur. Buna Dilciliğin fonetik (ses bilgisi) alanıdır.
eski gramerlerde “belirli vav” (vâv-ı ma‘rûfe) denirdi:

37
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler

Bunlar arasında en önemlisi uzun ünlüler, daha yukarıda değinip örneklerini verdiğimiz gibi, bugün
yerinde bir ifadeyle, ünlü uzunluklarıdır. Manzum de ortak konuşma dilimizde kimi kelimelerde yaşa-
metinlerde kelimelerin vezne uygulanmasında bü- tılmaktadır. Bundan sonraki ünitede ünsüzler konu-
yük bir titizlikle korunmuş olan uzunlukların ka- su işlenirken bu ünsüz harflerinin taşıdığı değerlerin
palı hecelerde ortak konuşma dilinde de yaşatılmış Türkçe söyleyişte uğradığı değişmeler üzerine gerekli
olduğunu söylemek pek de doğru değildir. Ama açıklamalar yapılacaktır.
açık hecelerin uzun ünlülerini söylemekte oku- Burada ünlü uzunluklarıyla bağlantılı olarak bir
muş şehirlilerin çok titiz ve özenli davrandıkları da de aruzla ilgili bir uygulamaya kısaca değinmekte
şüphesizdir. Bugün bile konuşma sırasında birçok yarar vardır. Aruzla yazılmış bir şiirde, veznin ge-
kelimede uzunluğun belirtilmemesi söyleyiş ku- rektirdiği yerlerde, bir kelimenin açık hece ünlü-
suru sayılmaktadır. Bununla birlikte kimi yöreler sü uzun okunmak zorundadır. Kelimeleri böyle
ünlü uzunluğunu hemen hemen hiç tanımamıştır. okunarak ezberlenmiş bir şiir ezbere okunurken
Kıbrıslı Türklerin dili bu yönden oldukça ilgi çeki- de böyle okunurdu. Bu durum, aruzun Türkçe’ye
cidir. Öte yandan açık hecelerin ünlüsünün uzun uygulanmaya çalışıldığı önceki dönemde ünlüler
okunması, bir eğilim olarak kimi Türkçe kelimelere bakımından hem büyük sıkıntı yaratmış, hem de
bulaşmış olduğu gibi (vâ-ret-mek, vâ-rol, vâ-rı-nı; uzun okuma alışkanlığını güçlendirmiştir. Aşağıda
bâş üstüne, yarârı) yarı okumuşların dilinde bozuk XV. yüzyıldan sonra en çok okunan ve ezberlenen
biçimlerin yer bulmasına yol açmıştır: zafer yerine metin olan Süleyman Çelebi’nin Mevlid’inden ses-
zâfer, zararı yerine zarârı, hakem yerine hâkem, ra- çe günümüz diliyle uygunlaştırarak verdiğimiz be-
kip yerine râkip, lakap yerine lâkap gibi. yitler bu durumu yansıtan çarpıcı bir örnektir.
Diğer bir ses, Arapça ve Farsça’da a ile e arası bir Sonuç olarak söylememiz gereken, alıntı keli-
ses olan, daralmış ve incelmiş a’dır (=á). Arapça keli- melerdeki yabansı ünlü seslerin Osmanlı Türkçesi
melerde ‫ ح‬ha, ‫ خ‬hı, ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ ط‬tı, ‫ ظ‬zı, ‫ ع‬ayın, döneminde ortak konuşma diline büyük ölçüde
‫ غ‬gayın, ‫ ق‬kaf; Farsça kelimelerde ise ‫ خ‬hı, ‫ ص‬sad, ‫ط‬ inmediği, bir ölçüde şehirli (özellikle İstanbul’un
tı, ‫ غ‬gayın harflerinden önceki ve sonraki a’nın böyle okur-yazar şehirlisi) diline bulaştığı ve okur-yazar
bir değişik a olarak söylendiği yabancı gramercilerin kesimlerce benimsenip yaşatıldığıdır.
belirledikleri bir konudur: ‫ حرم‬hárem, ‫ احباب‬áhbâb, Tablo 'de üç dilin ünlülerini karşılayan alfa-
‫ صحابه‬sáhâbe “arkadaş”, ‫ اصحاب‬áshâb “arkadaşlar”, be harfleri ve bunların yazılış biçimleri özet hâlinde
‫ اضداد‬ázdâd “zıtlar”, ‫ اطباق‬átbâk “tabakalar”, ‫ ظن‬zánn, verildi. Sol sütunda yer alan bugünkü alfabe harf-
‫ علم‬álem “sancak”, ‫ غلبه‬gálebe “üstünlük, üstünlük leri, bu yazılış biçimlerinin Türkçe söyleyişteki de-
sağlama”, ‫ اغلب‬áğleb “en üstün”, ‫ قلم‬kálem, ‫ اقالم‬áklâm ğerlerini vermektedir. Çizgicik (–) yazım bakımın-
“kalemler”, ‫ صد‬sád “yüz”, ‫ طشت‬táşt “geniş leğen”, ‫خر‬ dan “harfle gösterilmez”, ses açısından ise “yoktur”,
hár “eşek”, ‫ غلتيده‬gáltîde “yuvarlanmış” gibi. Bu ses, ya da “bulunmaz” anlamını taşır.

38
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

araştırmalarla
ilişkilendir
Süleyman Çelebi'nin Mevlid'inden alınmış Allah âdın zikr edêlim evvelâ / Vâcib oldur
beyitlerde uzun okunan bütün ünlülerde uzunluk cümle iştê her kulâ
için işaret kullanılmış, ayrıca bu heceler (bazen de Şerbetî karşımda tuttû hûriler / Bûnu sânâ
yalnızca kimi Türkçe ekler) koyu italik karakter- verdi Allah dêdiler
le yazılmıştır. Dikkat edilirse aruzun Türkçe'ye
İçtim ânî oldu cismim nûra gark / Êdemezdim
uygulanmasında ünlüler bakımından büyük bir
kendimî nurdân fark
sıkıntı göze çarpmaktadır.

Tablo Türkçe, Arapça ve Farsça'da Ünlülerin Yazımı

Türkçe Kelimelerde Arapça Kelimelerde Farsça Kelimelerde

Harf-
Hece Hece Hece Harf
Ses Sonda Başta Sonda Başta Sonda Başta
içinde içinde içinde

‫ﺍﺎ‬ ‫ﺍﺎ‬ ‫ﻪﻩﺍ‬

a ‫ﺁ‬ ‫ﻪﻩ‬ _ ‫ﺍ‬ ‫ﻩﻪ‬ _ ‫ﺍ‬
‫ﻩﻪ‬ ‫ﻪﻩ‬ elif, he
‫ﺎﺁ‬
â – – – ‫ﺎ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺁ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺎ‬ ‫ﺁ‬
medli elif, elif
_ ‫ﻪهﺍ‬
e ‫ﻪﻩ‬ ‫ﺃﺍ‬ ‫ﻪﻩ‬ _ ‫ﺃﺍ‬ ‫ﻪﻩ‬ _ ‫ﺍ‬
‫ﻪﻩ‬ elif, he

‫ﻰ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻭ ﻰ ﻴ ﺍﻳ ﺍ‬
ı ‫ﺍﺍﻳ‬ – – ‫ﺍ‬ – – ‫ﺍ‬
‫ﻭ‬ ‫ﻴ‬ elif, elif-ye, ye, vav

‫ﻰ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﻭ ﻰ ﻴ ﺍﻳ ﻪ ﺍ‬
i ‫ﺍﺍﻳ‬ _ _ ‫ﺍ‬ ‫ﻪ‬ _ ‫ﺍ‬
‫ﻭ‬ – elif, he, elif-ye, ye, vav

‫ﻰ ﻴ ﺍﻳ‬
î – – – ‫ﻰ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺍﻳ‬ ‫ﻰ‬ ‫ﻴ‬ ‫ﺍﻳ‬
elif-ye, ye
‫ﻭ ﺋﻮ ﺍﻭ‬
Yalnız ilk ‫ﺍﻭ‬
o _
hecede: ‫ﻭ‬ – – – – – – elif-vav, hemze-vav,
‫ﺋﻭ‬
vav
‫ﺋﻮ ﺍﻭ‬
Yalnız ilk ‫ﺍﻭ‬ ‫ﻭ‬
ö _
hecede: ‫ﻭ‬ – – ‫ﺍ‬ – – –
‫ﺋﻭ‬ elif-vav, hemze-vav,
vav
‫ﻭ‬ ‫ﻰ ﻴ ﻭ ﺍﻭ ﺍ‬
u ‫ﻰﻭ‬ ‫ﺍﻭ‬ _ _ ‫ﺍ‬ _ _ ‫ﺍ‬
–‫ﻴ‬ elif, elif-vav, vav, ye

‫ﻭ ﺍﻭ‬
û _ _ _ ‫ﻭ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺍﻭ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﺍﻭ‬
elif-vav, vav

‫ﻭ‬ ‫ﻭ‬ ‫ﻰ ﻴ ﻭ ﺍﻭ ا‬
ü ‫ﺍﻭ‬ – – ‫ﺍ‬ – – ‫ﺍ‬
‫ﻰ‬ –‫ﻴ‬ elif, elif-vav, vav, ye

39
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler

ÖÇ 2 Arapça ve Farsça’ya özgü sesleri gösteren harflerle ortak sesleri karşılayan harfleri
ayırabilme
ÖÇ 3 Ünlü sesler için kullanılmış olan birden çok işaretin ses niteliklerini değerlendirebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

• Bugün kullanmakta oldu-

ğumuz Arapça asıllı keli-
melerde ünlü uzunlukları
genel olarak gösterilmez.
Aşağıdaki kelimeleri in-
celeyerek hangi hecelerin
ünlülerinin uzun söylen-
diğini belirleyiniz ve harf
karşılıklarını kullanarak bu
kelimeleri yazınız:
ticaret, ifa, zaruret, ifade, Ortalama a ünlüsünü Türk-
Şehirli dili kavramını kısaca
ima, akide, Tuba, Nuri. çe, Arapça ve Farsça açısın-
anlatınız.
• Yazılışları aynı olan söz- dan değerlendiriniz.
cüklerin doğru seslendiril-
meleri metnin bağlamın-
dan tespit edilebilir, buna
göre ‫ قوش‬sözcüğü hareket
anlamında “koş-”, hayvan
anlamında “kuş” okun-
malıdır. Siz de aşağıdaki
kelimelerin bağlama göre
nasıl okunabileceklerini
bulunuz: ‫ اول‬,‫اوﻥ‬,‫اوچ‬,‫دوش‬

40
Osmanlı Türkçesine Giriş-I

Osmanlı Türkçesi alfabesindeki

ÖÇ 1 ünlü harflerinin ses değerlerini
tanıyabilme

Osmanlı Türkçesi alfabesi üç dilin (Türkçe, Arapça, Farsça)

Türkçe’nin Ünlü Sesleri seslerini karşılayan ortak bir alfabe idi. Bu alfabede Arapça ve
Farsça’ya özgü sesler için ayrı işaretler bulunuyordu. Öte yan-
dan Türkçe’ye bu iki dilden alınmış olan kelimeler, söyleyişte

bölüm özeti
ortaya çıkan farklılıklar göz önünde bulundurulmaksızın, yazı-
lışları değiştirilmeden aynen alınmışlardır. Bu durum bir yan-
dan yazının harflerinin sesleri hangi değerlerle yansıttığını, bir
yandan da söyleyişte meydana gelen değişmeleri belirlemekte
güçlüklere yol açmıştır.

Arapça ve Farsça’ya özgü sesleri

ÖÇ 2 gösteren harflerle ortak sesleri
karşılayan harfleri ayırabilme
Ünlü sesler için kullanılmış
ÖÇ 3 olan birden çok işaretin ses
niteliklerini değerlendirebilme

Ünlüler bakımından en önemli konu bunların nasıl seslendi-

Arapça ve Farsça’dan Alınma
Kelimelerde Ünlüler rildiğidir. Türkçe’nin zengin ünlü sistemi bu iki Doğu dilinin
ünlülerini karşılamak açısından geniş imkânlar sunar. Ancak
söyleyişte eldeki imkânların nasıl kullanıldığını yazıdan belirle-
mek söz konusu olamamaktadır. Bununla birlikte Avrupalı gra-
mercilerin bu dönemle ilgili gramerleri ve sözlükleri alıntı ke-
limelerin ünlülendirilmesiyle ilgili yeterli bilgiler vermektedir.
Bu bilgilerden yola çıkıldığında şöyle bir durumla karşılaşılır:
Ortak konuşma dili ile okur-yazarların şekillendirdikleri şe-
hirli dili arasında ayrılıklar bulunmaktadır. Öte yandan bir de
okuma dili vardır. Bu da bir metni yüzünden ve ezbere okur-
ken sesleri yabansı özellikleriyle söylemekle ilgilidir.
Bu alışkanlığın Türkçe metinleri okurken aynı harflere de uy-
gulanması yüzünden kimi sesler okur-yazarların diline de bu-
laşmış ve belli bir kesimin dilinde yer tutmuştur. Bu yolla dile
yerleşen en önemli unsur ünlü uzunluklarıdır. Türkçe kelime-
lerde var olmayan bu ünlü niteliği Arapça ve Farsça kelimeler
yoluyla gelmiş, özellikle de şiirde kullanılan aruz vezni bunların
korunması yolunu genişletmiştir.

41
Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler

1 Aşağıdakilerden hangisi seslendirildiğinde 6 Aşağıdakilerin hangisinde, kendisinden son-

uzun ünlü ortaya çıkmaz? ra eklenecek hecelerin ince sıradan gelmesi söz ko-
neler öğrendik?

A. Sema B. Emanet nusudur?

C. Selami D. Azamet A. Sürat B. Garb
E. Tarih C. Surat D. Sanat
E. Etraf
2 Aşağıdakilerin hangisinde ünlüleri bakımın-
dan Arapça olmayan bir kelime vardır? 7 Arapça sözcüklerde kalın ünsüz ‫ ح‬ha, ‫ خ‬hı,
A. Mezar-gurur ‫ ص‬sad, ‫ ض‬dad, ‫ ط‬tı, ‫ ظ‬zı, ‫ ع‬ayın, ‫ غ‬gayın, ‫ ق‬kaf harf-
B. Kalp-gönül lerinden önce üstün (fetha), kapalıca ve incelmiş á
C. Secde-cümle değerindedir. Aşağıdaki hangi örnekte bu kuralın
aksine bu ses e’ye çok yakındır?
D. Servet-cevdet
E. Kabul-cumhur A. ‫ احباب‬B.
‫امحق‬
C. ‫ اطلس‬D. ‫اخالق‬
3 “Hâ’-i resmiye (= şekilce he)” ünlü değerinde E. ‫اصناف‬
kullanıldığında kendisinden sonra gelen harflerle
birleşmez: ‫ قهوه‬kahve, ‫ دره‬dere, ‫ بره‬bere, ‫ يولده‬yolda. Aşa- 8 Aşağıdakilerin hangisinde ‫( ا‬elif) harfi a ünlüsü-
ğıdaki örneklerde ‫ ه ە‬he’nin ünlü değerinde kulla- nün uzunluğunu göstermek için kullanılmamıştır?
nılmadığı şık hangisidir?
A. ‫ واىل‬B.
‫كرامت‬
A. ‫ قبله‬kıble
C. ‫ بنا‬D. ‫باتاق‬
B. ‫ حكايه‬hikâye
E. ‫عامل‬
C. ‫ توه‬tüh
D. ‫ بسته‬beste
E. ‫ آنقره‬Ankara
9 Ortalama a’dan gelişmiş bir ünlü olan o ile
yazılmış Farsça kökenli kelime aşağıdakilerden
hangisi değildir?
4 Aşağıdakilerden hangisinin yazımı Farsça’ya A. ‫خوش‬
özgüdür?
B. ‫يوم‬
A. ‫ جوان‬cüvan C. ‫خور‬
B. ‫ جوار‬civar D. ‫خون‬
C. ‫ كروان‬kervan E. ‫خواجه‬
D. ‫ عنوان‬unvan
E. ‫ خواجه‬hoca 10 Arapça’nın tek yuvarlak ünlüsü olan ortala-
ma u, Türkçe’de çeşitlenmiş, dört yuvarlak ünlü
5 Aşağıdakilerin hangisinde ünlüleri bakımın- değeriyle söylenir duruma gelmiştir. Bu kullanım
dan Türkçe kelime yoktur? aşağıdaki kavramlardan hangisi ile açıklanabilir?
A. ‫ اورتو‬- ‫بيچقی‬ A. Tecvîdü’l-hurûf