Divanı Hikmet Içeriği

Türkiye Diyanet Vakfı tarafından ilk kez yılında -UNESCO tarafından Ahmed Yesevi yılı ilan edilmesi münasebeti ile- basılan Divân-ı Hikmet ilim ve kültür çevrelerinde büyük bir ilgi ile karşılandı. Yayınımız birçok akademik çalışmada referans alındı; kaynak kitap olarak değerlendirildi. Divân-ı Hikmet kitabının bugün beşinci baskısının yapılıyor olması da bu ilginin bir işaretidir. Divân-ı Hikmet üzerinde emek veren bir insan için en büyük ödül, yapılan çalışmanın ilim çevrelerinde olduğu kadar tasavvufi halkalarda da gördüğü hüsn-i kabul olmalıdır.

Bu beşinci baskıda önceki baskılar ile karşılaştırıldığı takdirde görüleceği gibi birçok yeni ilave sözkonusu olmuştur. Öncelikle kitabın başında yer alan ve Ahmed Yesevi ve Divân-ı Hikmet’ten söz edilen makale hacmindeki sunu yazısı^[*] zorunlu görülen eklerle küçük bir kitap boyutu kazandı. Sunu bölümünde Yesevi külliyesinin mimari özelliklerini anlatan sayfalardaki bilgiler konunun mimari yönden ilgilileri için de başvuru kaynağı olacak ölçüde değerli bilgilerle doludur. Kitabın son kısmındaki resimler bölümüne eklenen resim ve çizimler bu Türk mimarisi şaheserinin eşsiz niteliklerinin anlaşılmasını kolaylaştıracaktır.

Sadece sunu kısmı değil “hikmet”lerin yer aldığı kısmın da önceki baskılarla karşılaştırıldığında bu son baskıda nerede ise yarı yarıya genişletildiği görülecektir. Bu durum son yıllarda artan “Yesevilik Araştırmaları” ile Türkistan Cumhuriyetleri’nde ‘kenarda-köşede kalmış’ el yazmalarının gün ışığına çıkması ile yeni “hikmet”lere ulaşılmasından ve bu yeni ele geçirilen “hikmet” parçalarının yayınlanmağa başlamasından kaynaklanmıştır.

Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te yılında yayınlanan ve akademisyen Nadirhan Hasan tarafından yayına hazırlanan “Yeni Bulunan Hikmetler” başlıklı çalışmada yer verilen yetmişüç hikmet bunun son örneğidir. Muhtemeldir ki çeşitli kaynaklardan ilim dünyasına ulaştırılacak “yeni el yazmaları” meydana çıkıp bunlar incelendikçe “yeni hikmetler” de ortaya çıkmağa devam edecektir.

Burada yeri gelmişken, yukarıda bahsedilen “Yeni Bulunan Hikmetler” kitabından bilgilenmeme ve nihayet kitabın elime ulaşmasına vesile olan genç kardeşim Devranbek Mergilanî’ye teşekkür etmeliyim. Bu vesile ile Divân-ı Hikmet’in adeta yeniden düzenlenerek basımı noktasındaki destek ve yardımları için Türkiye Diyanet Vakfı Yayıncılık İşletmesi yönetimine de şükran borçluyum.

Divân-ı Hikmet’in bu yeni baskısının Hoca Ahmed Yesevi ve eserinin ülkemizde tanıtımına katkısının bu kitaba emeği geçen tüm insanlar için ebediyete kadar açık kalacak bir hayr kapısı ve iki cihanda Hazret-i Pir-i Türkistan’ın himmetlerine vesile olması niyazımla…

Ankara, 1 Mart                                                           Dr. Hayati BİCE

Web Yayını için Notlar

^[*]Kitabın 5. baskısında yer alan "sunu yazısı" bu web yayınında yer almamaktadır.

1-Divan-ı Hikmet'i günümüz Türkçesi'ne uyarlayan Sayın funduszeue.info Bice'nin müsadesi ile yayınlanmıştır.İçerik ile ilgili konularda (alıntı, yayın, soru funduszeue.info) adresinden iletişim sağfunduszeue.infogi bir suretle alıntı yapmak isteyenlerin aynı adres vasıtasıyla izin istemeleri rica olunur.

2-Web tasarım ve yayını hakkında öneri veya görüşlerinizi adresine funduszeue.info AYYILDIZ

GeçmIşten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Sempozyumu 1. cilt Eylül İstanbul/Türkiye EDITÖRLER Yrd. Doç. Dr. Ömer KUL Arş. Gör. Dr. Ümran YAMAN Arş. Gör. Emine TEMEL Arş. Gör. Filiz FERHATOĞLU Arş. Gör. Seda AKSÜT ÇOBANOĞLU Arş. Gör. Emre KURBAN Dr. Cezmi BAYRAM YAYIN NU: 13 Takım No: ISBN Baskı: ŞenYıldız Yayıncılık Hediyelik Eşya ve Tekstil San ve funduszeue.infoŞti. Gümüşsuyu caddesi. Dalgıç İş Merkezi No:3 Kat:1 Topkapı-İstanbul Tel: 47 91 ● Faks: 48 23 İstanbul-Aralık Ahmet Yesevî’nin Divanı Hikmet’inde Pedagojik Unsurlar ve Din Eğitimi İlyas ERPAY* Giriş Ahmet Yesevî (?), sufi, şair, tarikat kurucusu özellikleriyle, Türkle-rin manevi hayatında asırlar boyu etkisi süregelen büyük bir şahsiyettir.1 Ah-met Yesevî, bugün Kazakistan’ın Çimkent şehrine bağlı Sayram kasabasında dünyaya gelmiştir. Ahmet Yesevînin babası Şeyh İbrahim, Sayram’ın en ünlü şeyhlerindendi. Ahmet Yesevî 7 yaşındayken babasının vefatı üzerine ablası Gevher Şehnaz büyütüp, yetiştirmiştir.2 Ahmet Yesevî, Hz. Ali soyundan geldiği için kendisine “hoca” veya “hace” lakabı verilmiştir. Ahmed Yesevî, Hace Ahmed, Hace Ahmed Yesevî, Kul Hace Ahmed gibi isimlerle de anılmaktadır.3 “Ahmed Yesevî, Allah sevgisinde erimiş ve bu sevginin motive edici gücü ile Orta Asya Türk muhitine başta tebliğcilik olmak üzere çeşitli hizmetlerde bulunmuş büyük bir sofidir. Çevresine yabancı kalmamış, yaşadığı toplumla bütünleşmiştir. Köylü, kentli herkesle diyalog kurabilmiş, basit bir göçebenin olduğu kadar, sultanların da gönlünü kazanmıştır.”4 Ahmet Yesevî’yi meşgul eden en önemli şey, halkı irşat ve doğru yola sevk etme düşüncesidir; tasvir ettiği dinî menkıbeler, münacatlar, feryatlar, istiğfarlar hep bu yüksek düşün- ceyle yazılmıştır.5 Yrd. Doç. Dr., Siirt Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, İlyaser- [email protected] W. Barthold, M. F. Köprülü, İslam Medeniyeti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, , s Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. bas- kı, Ankara, , s Ethem Cebecioglu, Hoca Ahmet Yesevî, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt, Sayı:1, , s Aynı eser, s Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. bas- kı, Ankara, , Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Ahmet Yesevî’nin eğitim konusunda genel olarak üç temel amacından bahsedebiliriz. Birinci amacını Allah’ın ilminin sırrına ermek (öğrenmek), ikincisini aldığını ilmi hayatında uygulayarak (bildiği ile amel etmek) ve üçüncü amacını ise edindiği ve amel ettiği bilgi birikimini halka aktarmak, onları doğru yola sevk etmek (eğitmek) olarak değerlendirebiliriz. Nitekim Divan’ı Hikmet’in temel konularını terbiye, ilimin önemi, ilmi kazanımların yaşam tarzına dönüştürülmesi, ilim öğretmenin fazileti, çevresine model şah- siyet olma konuları ile eğitimcinin ve öğrencinin vasıfları oluşturur. Eğitim Hayatı Ahmet Yesevî, ilk eğitimini babasından almıştır. Babasının ölümünden sonra eğitimini Aslan Baba üstlenmiştir. Daha sonra Aslan Baba’nın işaretiyle Buhara’ya giderek tanınmış mürşitlerinden Şeyh Yusuf Hemedani’ye intisap etmiştir. Şeyh Yusuf Hemedani’nin ölümünden sonra bir müddet onun ye-rine geçerek Buhara’da halkı davete meşgul olmuş sonra, yerini Hoca Abdü’l Halık Gucduvani’ye bırakarak Yesi’ye gelmiştir.6 İyi bir eğitimci olabilmenin temel etmenlerinden birisi ve en önemlisi, kişinin kendisini iyi yetiştirmiş olmasıdır. Bu bakımdan Ahmet Yesevî çeşitli eğitimcilerin rehberliğinde, kendini çok iyi yetiştirmiş ve çeşitli manevi hâl-lere ulaşmıştır. Bu hâller; “ı. Göğe uçmak, Arş ve kürsi payesini elde etme-si, 3. Ruhlardan hisse almak, 4. Peygamberlerin gelip kendisini görmeleri, 5. Kırklarla buluşması, 6. Hz. Peygamber(s)’den hurma alması, 7. Sapmış kişile-re doğru yolu göstermesi, 8. Hızır ile arkadaşlık yapması, 9. Taate yönelmesi, Oruca devam etmesi, Gece gündüz Allah’ı zikretmesi, İnsanlardan kaçması, Göğe çıkıp meleklerden ders alması, Alakalardan ve dünya ehlinden uzaklaşması Şeyhi Arslan Baba ile buluşması, Maneviyattan sekiz yol açılması, Pir-i Muğfın (Hz. Muhammed-s veya Şeyh’den)dan maneviyat şarabı içmesi, Oğul olması, Haceliğe (ilim adamı olmaya) yönelmesi, Kulaklarına zikret nidasının gelmesi, Şeytanın kendisinden kaçması, Sen-ben fikri ve geçici heveslerin kaybolması.” hâlleridir.7 Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. bas-kı, Ankara, , s. Ethem Cebecioglu, Hoca Ahmet Yesevî, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt, Sayı:1, , s Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Ahmet Yesevî, Yesi’ye yerleştikten sonra Türkistan coğrafyasından Bal- kanlar’a kadar vazifelendireceği öğrencileri burada yetiştirmeye başlamış ve Türkistan coğrafyasının her yerinde ünü yayılmıştır.8 Divan-ı Hikmet Hikmet, insanın gücü oranında, nesnelerin hakikatini olduğu gibi bilip ona göre hareket etmesinden bahseden ilimdir.9 Anadolu Türklerinde tasav-vuf alanında yazılmış manzumelere “ilahi” dendiği gibi, Orta Asya Türklerin-de de Ahmet Yesevî tarzında şiirler yazanların eserlerine genellikle “hikmet” adını vermişlerdir Elimizde bulunan ve Ahmet Yesevî’ye isnat edilen Divan-ı Hikmet’in, büyük bir kısmının Ahmet Yesevî’nin dervişlerinden yine adı Ahmet olan biri tarafından sonradan kaleme alındığı düşünülmektedir. Divan-ı Hikmet nüshasının bir kısmının Ahmet Yesevî’ye ait olması, diğer bir kısmının XV. veya XVI., asra mensup Ahmet adlı diğer bir Yesevî dervişine ait eserlerden oluşmuş karışık bir eser olduğu ihtimali kuvvetle muhtemel olsa da Divan-ı Hikmet’in tetkik edilmesiyle Ahmet Yesevî’nin edebî şahsiyeti, Türk tasavvuf edebiyatının bilinmeyen ilk safhaları aydınlanabilir Aynı zamanda Divan-ı Hikmet Ahmet Yesevî’nin dinî duygu ve düşünceleri ile dinî eğitim yöntem- leri konusunda bize gerekli ipuçlarını vermeye kadirdir. Bununla beraber Di- van-ı Hikmet’in diğer önemli bir tarafı, sosyal ahlak açısından kapsamlı bir tasavvufi ferdi ahlak mecmuası olmasıdır Ahmet Yesevî’nin Divanı’nda, konu bakımından İslami unsur daha kuv- vetli olduğu hâlde, şekil ve vezinde millî unsur etkili olarak görünmektedir. Dinin esaslarını anlamaya çalışan Türkler, şekil bakımından kendilerine ya- bancı gelmeyen bu hikmetlere büyük önem vermişlerdir. Konu bakımından da ilahî konular olması hasebiyle Divan-ı Hikmet, halk arasında kutsi bir anlam kazanmıştır Divan-ı Hikmet’in yarı dinî bir inanç esasları şeklinde olması, yıllarca unutulmamasını sağlamış ve Ahmet Yesevî’nin manevi nüfu- Divan-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. XII. Özköse K., Tasavvuf Klasikleri, Ed. Cebecioğlu E., Erkam Matbaacılık, Ankara, , S Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. bas- kı, Ankara, , s. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. bas- kı, Ankara, , s Aynı eser, s Aynı eser, s Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî zu, Divan-ı Hikmet’in asırlarca yaşamasına ve birçok takipçilere örnek teşkil etmesine temel etken olmuştur Divan-ı Hikmet’in Konuları Dîvân-ı Hikmet’in konularını İslam düşüncesi, Horasan sufiliği ve Yesevî tarikatının prensipleri teşkil etmektedir. Hikmetlerde sosyal sorunlar, ahla-ki prensipler üzerinde genişçe durmaktadır. İlahî aşk, tevhid, ilahî irade ve kudret, Hz. Peygamber’e hürmet ve peygamber sevgisi, onun hayatı, sünnete tabi olma, zühd ve takva, İslam ahlakı, menkıbeler, ahiret hayatı, kıyamet günü, cennet-cehennem, dünyadan şikâyet, dervişliğin faziletleri, sufilere ait öyküler, zikir ve halvet gibi hususlar hikmetlerin genel içeriğini oluşturmak-tadır. Bazı hikmetlerinde ayet ve hadislerden referans vermekte, günahlardan ve sevaplardan, Allah’ın kahrından ve rahmetinden bahsetmektedir Yesevî, ihlas ve samimiyet, insan sevgisi, hoşgörü, kadın erkek beraberliği, çalışma, iş ve emeği yüceltme, ilim ve bilgi öğrenmeye teşvik etmiştir. Divan-ı Hikmet’te insan, vicdan, düşünce ve davranış hürriyeti, sosyal adalet, eşitlik gibi konu-lar ele alınmıştır Yesevî’nin bütün bu konuları ele almasındaki asıl hikmet, insanın eğitimdir diyebiliriz. Divan-ı Hikmet’te Akıl Ahmet Yesevî, akla, aklın kullanılmasına ve aklın önderliğine büyük önem vermiştir. Bu nedenle Ahmet Yesevî, hikmetlerinde hep akıllılara hitap etmiş- tir. Aklın kullanılmasını hikmetinde şu sözlerle dile getirmektedir; “Cânı ayrı ateşte yanar teni özge, Kimi görse, izin alıp sürer göze. Hikmet okuyup, tâlib olup, yetse söze, Akıl ve şuûrun bilge kılıp yürür olur.”17 Ahmet Yesevî’de akıl, Allah’tan başka her şeyden uzaklaşmak, bu dünya- nın zevk ve sefasından vazgeçmek, maddi ve dünyevi dertlerden sıyrılmak, hayırlı işlere yönelmek için de vazgeçilmez bir araçtır: “…Akıllı isen dünyâ için yeme gâm, Kıyâmet günü cezâlarını verir dostlar.”18 “…Mâsivâya -akıllı isen-, gönül verme; Lânetli şeytân kendi yoluna salar imiş.”19 Aynı eser, s Kadir Özköse, Ahmed Yesevî ve Dîvân-I Hikmet, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Der- gisi, sayı: 16, , S Ahmet Yıldırım, Hoca Ahmed Yesevî ve İslâm Medeniyetindeki Yeri, Muhafazakâr Düşünce İslam Medeniyetini Kuran Düşünürler-II, yıl, sayı, Temmuz-Aralık , s Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Ahmet Yesevî aklın, Allah’a gereğince kulluk etmek, hak yolu batıl yoldan ayırt etmek, geçmiş olaylardan ibret almak, fakirlerin gönlüne girmek, âlim- lerin sohbetlerinden faydalanmak için kullanılması gerektiğini hikmetinde şu şekilde dile getirmektedir; “Akıllı isen, doğru yola kadem vur, Merdanların soh-betinden behre al. Ashâb-ı Kehf köpeğini görüp, ibret al, İbret alan hâs kulları cânân olur.”20 Diğer bir divanın da da; “Eğer akıllı olsanız, nasîhatı alsanız, Beş vakit namâz kılsanız, orada fayda olası.”21 Ahmet Yesevî’ye göre aklın, sahte dervişleri gerçek âlimlerden ayırt etmek için kullanılması gerekir. Bu konuda adeta günümüze ışık tutarak aklın değeri ve sahte dervişlerin özelliğini divanında şöyle özetler; “Sahte dervîş beyânını söyler sana, Elde tesbîh, gönülde hile, fikri para, Akıllı isen, İhlâs kılma zinhâr ona, O nâdândan hiç kimsenin behre aldığı yok.”22 Ahmet Yesevî aklı, nefsin tuzaklarından kurtulmak, dini anlayıp kavra-mak, ahiret hayatını kazanabilmek için kullanmak gerekliliğini divanında şu beyitlerle dile getirir; “Nefsin seni son anda köle eyler, Din evini yağma eyleyip tamâm eyler, Öldüğünde imânından ayrı eyler, Akıllı isen, kötü nefsten ol şikâyetçi.”23 Divan-ı Hikmet’te Göre Eğitimcinin Özellikleri Ahmet Yesevî Divan-ı Hikmet’te, “pir”, “Pîr-i Kâmil”, “Mürşid-i kâmil”, “yol gösterici” “şeyh” gibi kavramları kullanmıştır. Bu kavramlar günümüzde-ki eğitici, öğretici yerine kullanılmış kavramlardır. Öğretmen, mümkün olduğu ölçüde ehliyeti/formasyonu bakımdan kema-le ermiş, kişiliği ortaya çıkmış olgun, iffetiyle bilinen, bayağı davranışlardan ve kötülüklerden uzak, öğrencilere güzel öğreten ve kavratan birisi olmalı-dır Ahmet Yesevî eğitimciyi tarif ederken der ki; “Şeyh odur ki yardım alsa, hakketmiş olanlara verir. Eğer alıp kendisi yese, murdar et yemiş gibi olur. Eğer elbise yapıp giyse, o elbise eskiyene kadar Hak Taâlâ (onun) namaz ve orucunu kabul etmez. Ve eğer aldığı yardımdan ekmek yapıp yese, Hak Teâlâ onu cehennemde türlü azaba uğratır. Ve eğer öyle şeyhe bir kişi itikat etse Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Bedruddin İbn Cemaa el-Kinani, Çev.M. Ş. Aydın, İslami Gelenekte Eğitim Ahlakı Öğretmen ve Öğrenci Adabı, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, , s Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî (inansa), kâfir olur. Öyle şeyhler mel’undurlar. Onların fitnesi Deccal’dan be- terdir ve şeraitten, tarikattan, hakikatten, marifetten uzaklaşmışlardır.”25 Yesevî özünü bulamamış, halk arasında ün yapma derdinde olan, dünya malı toplamak için insanların saf dinî duygusunu sömüren, sahte din alimle-rinden ve eğitimcilerden uzak durulmasını özellikle belirtmiştir. Bir taraftan; “Tarikate siyâsetli mürşid gerek;O mürşide itikâtli mürîd gerek;”26 “Sırsız yüz bin ibâdet eyledim yoldan şaştım, Yol göstericisiz yola girip şaşırıp kaldım,…”27 diyerek eğiticisiz eğitimin doğru yola götürmeyeceğini söylerken bir taraftan da öğ-rencilerin sahte yol göstericilere karşı dikkatli olmaları için; “Görün bu zamâne şeyhlerini, Dilenci benzeri elden ele gezerler ha., Halklar beni azizim diye söylesin diye, Her meclisde halkalarını düzerler ha.”28 diyerek hakiki manadaki eğitimciler ile halkı din aracılığıyla sömüren sözde âlimlerin farkını ortaya koymaktadır. Ahmet Yesevî’ye göre bir eğitimcide bulunması gereken özellikleri şöyle sıralayabiliriz; Eğitimci söyledikleriyle amel etmeli, ilahî aşkla yanıp tutuşma-lı, dünyevi arzulardan uzak olmalı, yalan söyleyip dünya malı için çalışmama-lı, kendini bilmeli,29 gönül ehli olmalı,30 Söz söyleme sanatına vakıf, mesleki bilgi ile donanımlı, ilim sahibi, aynı zamanda kararlı ve vazifelerinde itinalı, yol gösterici olmalı, her zaman iyiliği tavsiye etmeli, kötülükten sakındır-malı, mürüvvet sahibi, tatlı dilli, iyi huylu, sözü ve hâli candan olmalıdır Eğitimci, öğrenciyi çalışmaya sürekli teşvik ve motive etmelidir. Ahmet Yesevî’ye göre eğitimci olmak en zahmetli mesleklerden birisi ol- makla beraber, “Müridlerin terbiyesi, günde yüz bin erdem.”32 diyerek zahmetli olan bu işin, eğitimci açısından ne kadar önemli ve yüce bir görev olduğunu açıkça dile getirmektedir. Ahmet Yesevî eğitimciyi bir çobana benzeterek öğ-rencilerinden her daim sorumlu olduğunu belirtmektedir Kemal Eraslan, Yesevî’nin Fakr-namesi, Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniver-sitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet’te Göre Öğrencinin Özellikleri Ahmet Yesevî, günümüzde kullanılan öğrenci kavramı yerine “talip” “za- kir” “sufi” kavramlarını kullanmıştır. Ahmet Yesevî öğrenciye, iyi bir eğitimci bulması için çağrıda bulunur, eği- timcinin yol gösterici, rehber olması gerektiğini dile getirir: “Ey tâlip, eğer Hakk’ı bulayım desen, öyle pîre el ver (uzat) ki şeriatte ârif bi’llah olsun, tarikatte sırlara vâkıf olsun, hakikatte tam mânasiyle olgun olsun, mârifette büyük bir deniz olsun… Öyle pîre el ver (uzat) ki işin saadet olsun… Eğer mürit şeriat ilmini bilmese, şeriat ilmini (ona) öğretsin. Eğer tarikatte bir hal meydana gelse, tarîkat ilmi ile yola salsın ve hakikat yönünden müride yol göstersin ve mârifette ilâhî cezbe meydana getirsin.”34 Yesevî’ye göre, eğitimciden istifade etmenin yolu, ona sonsuz güvenden, sorgusuz sualsiz bağlılıktan geçer. Hatta bu konuda o kadar ileriye gitmiştir ki eğitimcinin hoşnutluğunu kazanmayan öğrencinin, durmadan ibadet etmesi-nin, zikir çekmesinin, aç-susuz kalıp oruç tutmasının bir değerinin olmadı-ğını hikmetlerinde şöyle dile getirmiştir; “Allah de ki cânın yanıp ateşler çıksın, “Hû” dediğinde kemiklerin hepsi kırılsın, Bağrın deşip dalağın şişip eriyip aksın, Aksa olmaz Pîr hizmetini kılmadıkça.”35 “Pîr rızâsı Hakk rızâsı olur dostlar; Hakk Taâlâ rahmetinden alır dostlar;”36 Buradan da anlaşılacağı üzere Yesevî’nin öğrencilere tavsiyesi; öncelikle üstün vasıflara haiz bir eğitimci bulması, ikincisi ise ona sonsuz güven ve itaat etmesidir. Bütün bunlar da öğrenci için yeterli değildir. Öğrencinin haram, hile ve desiselerden uzak durması gerekir: “Pîr hizmetini kıldık” deyip “tâlibim”deyip yürürler; Yiyip Harâm, mekruhu, torbalarına vururlar, Gözlerinde yaş yok, halka içine girerler, …”37 Öğrenci; kalbini hıyanetten, kinden, hasetten, kötü ahlaktan arındırmalı-dır Gerçek ilme talip olan öğrencilerin kalpleri nur ile dolu, içi dışı bir, yalan-sız, riyasız, göründüğü gibi, sırları olmayan, kıyamet günü kaygısı yaşamayan pak kişiler olmalıdır: “…Gerçek tâlibi sorarsanız, içi dışı gevher-inci, Hakk’a açık Kemal Eraslan, Yesevî’nin Fakr-namesi, Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniver-sitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Bedruddin İbn Cemaa el-Kinani, Çev.M. Ş. Aydın, İslami Gelenekte Eğitim Ahlakı Öğretmen ve Öğrenci Adabı, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, , s Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî sırları, yedikleri safâ-nûr, Görünüşü sûfiye benzer, kîyâmetten korkmazlar;Günâh ve harâm hâsılı, günâhlardan ürkmezler, Riyâ tesbîhi elinde, ağlayıp yaşını dökmezler;”39 Ahmet Yesevî’ye göre, ilim talep eden öğrencinin istekli ve derse konsan-tre olması, öğrenmede önemli bir etkendir: “Bismillah deyip beyân ederek hikmet söyleyip; Taleb edenlere inci, cevher saçtım ben işte;… Sözü söyledim, her kim olsa ce-mâle tâlib;..Ümmet olsan, gariblere uyar ol, Âyet ve hadîsi her kim dese, duyar ol…” Divan-ı Hikmet ve Din Eğitimi Allah’ın uluhiyet (Tanrılık) sıfatlarından biri “Rab” tır. Rab, terbiye etmek, büyütmek, yetiştirmek anlamına gelir. Rab kelimesinde bir yetiştiricide bu- lunması gereken merhamet, şefkat, yakın ilgi gösterme ve doğru yola iletme anlamları da gizlidir. Peygamberimiz de Allah’ın bu eğitici yönünü yakinen bildiği için “Rabbim beni ne güzel terbiye edip yetiştirdi.” demiştir. İslam dinine göre ilk eğitici Allah’tır. Onu peygamberler ve onlara indirilen kitaplar takip eder Ahmed-i Yesevî, peygamber mirası eğitimi hayatına mal etmiş, hikmetleri vasıtasıyla öğrenim gördüğü yazılı kültürü, sözlü kültür hâline dönüştürmüş- tür Bu bakımdan Ahmet Yesevî, Türk ve İslam kültür tarihinde önemli bir şahsiyet hâline gelmiştir. Yesevî’nin şahsiyetiyle toplumda oluşturduğu say- gınlık sonucu, Yesi’de tarikatını kurup bölgenin sosyal ve kültürel şartlarına uygun metotlar geliştirerek saf Türkçe ile İslam inanç, ahlak ve kültürünü tebliğ etmesi, O’nu Türk toplumları nezdinde bir cazibe merkezi hâline getir- miş, bu sayede Türkler arasında İslamiyet hızla yayılıp benimsenmeye başla-mıştır. Hoca Ahmed Yesevî’nin faaliyetleri sayesinde Türkler, bir takım batıl mezhep ve düşüncelerin etkisinden korunmuş ve Ehl-i Sünnet itikadına bağlı bir İslam inancına sahip olmuşlardır Divan-ı Hikmet’ten anlaşıldığı üzere Ahmet Yesevî’nin, olayları yorumla- madaki basit ve anlaşılır ifadesi, nasihatlerinde ağır edası, hemen hiç değiş- memiş, en galeyana gelmesi gerekli yerlerde bile sakinliğini ve soğukkanlılı- Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Divan-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. 3. M. Dağ, R. Öymen, İslam Eğitim Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, , s. Kadir Özköse, Anadolu’nun Türkleşmesi Ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümreve Akımların Rolü- Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Cilt: VII / 1, Sivas, , s Osman Türer, Hoca Ahmed Yesevî’nin Türk Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Önemi, Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyet’e Katkıları Sempozyumu, Isparta, 31 Mayıs- 1 Haziran , s. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî ğını korumuş, şeri’atin asli esaslarına tam bir sadakatle riayet etmiş olduğu açıkça görülmektedir Hitap ettiği kesimlerin hem beşeri hem de manevi dünyalarına yönelen Ahmed Yesevî, bütün mütevazılığı ile öğüt ve tavsiyelerini öncelikle kendine yöneltmiş olup ikaz ve irşat edilmeye evvela kendinden başladığı için sözleri etkili, nasihatleri dinlenir olmuştur Ahmet Yesevî’ye göre insanın kendini bilmesi, Hakkı bilmesi demektir: “Kendini bildi ise, Hakk’ı bildi; Allah’dan korktu ve insafa geldi.”46 Ahmed Yesevî, eğitim faaliyetlerinde bulunduğu Yesi bölgesinde, bozkır-larda yaylak-kışlak göçebeliğine adapte olmuş, kırsal kesimin sade insanlarına seslenmiştir. İlminin yüceliğine rağmen, halk sadeliğine inmenin sırrını yaka- layabilmiştir. Zira bu hanif dininin asil Peygamber’i ümmetine, insanlara, an- layacakları tarzda hitap etmelerini emrediyordu. Mevlana’nın tabiriyle “Arifin yetmiş iki dili olmalı” idi. İşte Ahmed Yesevî, sade hayata alışık, yaşantısı oldukça basit Türk insanına bu irfanı sayesinde ulaşmaya muvaffak olmuştu. Türkler, işittikleri anlam yüklü veciz ifadelere bazı katkıda bulunarak zen- ginleştirip bu ifadeleri, eski din ve kültürlerinden kalma kopuz ile şiirler söy-lemek suretiyle ilden ile, obadan obaya, sözlü olarak yayıyorlardı. İşte Ahmed Yesevî, İslam’ı bu sade yaşayışa sahip insanlara, ağır terimlerin ortaya çıkara-cağı kargaşadan uzak, şiirsel yolla, halkın kavrayabileceği basitlikte anlatma-ya çalışıyordu. İslam’ı anlatmada çevresinde geçerli olan metodu kullanması onun tutuculuktan uzak, geniş görüşlü bir şahsiyete sahip olduğunu göster-mektedir Bütün bunlardan anlaşılacağı üzere Yesevî, din eğitimi konusunda yeni metotları denemekten kaçınmamış ve bu konuda öncü olmuştur. Ahmed Yesevî döneminde Maveraun- Nehr (Buhara- Semerkant) bölge- lerinde yaşamış olan Ez- Zernuci (/), döneminin eğitim yöntem ve uygulamalarını yansıtması bakımından önemlidir. Ez- Zernuci, yeni başlayan öğrenciler için “Bu konuda benim indimde doğrusu meşayıhımızın yaptığıdır. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. bas- kı, Ankara, , s. Kadir Özköse, Ahmed Yesevî ve Dîvân-I Hikmet, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Der- gisi, sayı: 16, , S. Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Ethem Cebecioglu, Hoca Ahmet Yesevî, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt, Sayı:1, , s. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Onlar yeni başlayanlar için uzun kitapların en kısalarını seçerlerdi. Çünkü bu (kısayı seçmek), anlamaya ve zapta en yakın, bıkkınlıktan en uzaktır”48 görüşü, Ahmet Yesevî’nin eğitim anlayışını destekler niteliktedir. Ahmet Yesevî, din eğitimine küçük yaştan başlanmasının önemini ken- disinden örnek vererek dile getirmiştir: “Beş yaşımda belimi bağlayıp ibadet ey-ledim, Nafile oruç tutup âdet eyledim, Gece gűndüz zikrini deyip râhat eyledim, O nedenle altmış üçte girdim yere.”49 Peygamber (s.a.s.) Efendimiz’in: “İlmi beşikten mezara kadar tahsil edi- niz” buyurdukları rivayet edilir. İnsan hayatının hangi evresinde olursa olsun fırsat buldukça ilim öğrenmelidir. Nitekim Ebu Amr b. el Ala’ya: -”Öğren-mek insan için hangi yaşa kadar daha güzeldir” diye sorulunca ; -”Hayat de-vem ettiği müddetçe öğrenmek güzel şeydir” cevabını verir Hoca Ahmet Yesevî anlayışında da öğrenmenin yaşı yoktur. Küçük yaştan başlayarak 63 yaşına kadar her yaşın gelişim özelliklerine göre öğrenim farklılıklarını yine hikmetlerinden öğrenmekteyiz. Yesevî, günümüz ifadesiyle Hayat Boyu Eği- tim konusunda; “Erkek ve kadına, oğul-kıza ilim farz dedi, “Taleb ül-ilmi farizatun” deyip Rasûl söyledi, “Ma yecüzu bihis-salât” ilim zarûrî, Diri varsınız, ta ölüne dek okuyun, dostlar.”51 demektedir. Pedagojik Unsurlar ve Eğitim Yöntemleri Eğitimde kalıtım, yetenek, gelişme ve olgunlaşma faktörlerine dikkat ede- rek amaçlar ve eğitim yöntemleri tespit etmek, hem eğitimin başarısını arttı- racak, hem de fert ve toplum açısından olumlu sonuçlar verecektir. 52 Bu bö- lümde Ahmet Yesevî’nin Divanı Hikmet’inden tespit edebildiğimiz kadarıyla pedagojik unsurları, eğitim yöntemleri açısından irdelemeye çalışacağız. Seviyeye Göre Hitap Etme Ahmet Yesevî, hitap ettiği topluluğun fikir seviyesini ve ruh hâllerini ta- mamıyla göz önünde bulundurmuş ve daha çok şer’i ve ahlaki birtakım mese- leleri öğüt verici bir şekilde tebliğ ederek ilahî saadet için mutlaka onlara bağ- İmam Burhaneddin Ez-Zernuci, Çev. Ali Kara, Talim’ül Müteallim, Şifa Yayınları, İstanbul, , s Divan-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. 7. Ahmet Çelebi, Çev: Ali Yardım, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, Damla Yayınevi, Dördüncü Baskı, İstanbul, , s Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Mustafa Ergün, Mevlana’nın Eğitim Görüşleri, Malatya, , s. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî lı kalma lüzumunu anlatmaya çalışmıştır Bunu yaparken de dinî mevzuları bulunduğu çevredeki halkın kendi yerel diliyle, en sade şekilde ve döneminde geçerli olan yöntemle aktarmıştır: “Elest’ şarâbını Pîr-i Kâmil doyasıya verdi, İçi-verdim mikdârım kadar koyuverdi…,54 Kul Hoca Ahmed, sözünü câhillere söyleme, Söz söyleyip, câhile, değersiz pûla satma,…”55 Anlatım (Takrir) Metodu Pasif dinleyici durumundaki gruba bilgileri tek yanlı ve sözlü olarak ak- tarma esasına dayanan bu metot, kısa zamanda çok bilgi aktarmaya imkân vermesiyle öğretim etkinliklerinde oldukça sık kullanılır Takrir, anlatılacak konuların yeterince açık olmayan, öğrencilerce kolaylıkla anlaşılamayacak kı-sımların izahını yaparak açıklamaktır Yesevî’de söz, çok önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca boş konuşulmaması, söylenen her bir sözün anlamlı ve ders mahiyetinde olması Yesevî’nin en bü-yük anlatım özelliğidir. Aynı zamanda söylenen sözün öğrenci açısından din-lenmesi ayrı bir öneme haizdir: “Kul Hoca Ahmed Hakk sözünü söyler dâimâ,… Hakk’dan başka sözler hepsi imiş harâm,58 Kul Hoca Ahmed hazîne açtı, inci ve cevher saçtı, Dinlemeyen bu sözü, gaflet içinde gördüm Soru –Cevap Yöntemi Ahmet Yesevî, açıklayacağı konuları önce soru sorarak dinleyicilerinde ve talebelerinde tatlı bir heyecan uyandırır, onların ilgisini anlatacağı konuya çeker ve ondan sonra konuyu sakin bir şekilde ele alır, geniş bir şekilde açık-lardı: “Ey dostlar, kulak verin söylediğime, Ne sebepten altmış üçte girdim yere?”60 diyerek “Atmış üçte niçin yerin altına girdim ben?” diye soran bir hocanın dersine ilgi duymamak imkânsızdır. Başka bir divanında; “Allah nûru, Allah dostu o Mustafâ, Kimler için geldi Rasûl bildiniz mi?,61 Ümmet olup Rasûl değerini Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. bas- kı, Ankara, , s. Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Suat Cebeci, Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye’de Din Eğitimi, 3. Baskı, Ankara, ,s Mustafa Öcal, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Divan-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, , s. 7. Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî bildiniz mi?, Ten-cân ile sünnetlerini yaptınız mı?”62 diyerek Yesevî hem öğretim hem de eğitim boyutu ile soru sorma yönteminin yanı sıra eğitimde uygulama ve değerlendirme metodunu da kullanmıştır. Örnek Olay İnceleme Yöntemi Yesevî, peygamberimiz ve sahabeleri döneminde yaşanmış olaylar sonu- cunda ortaya çıkan çözüm yollarını derslerinde öğrencilerine aktararak ben- zer durumlar karşısında nasıl davranılması gerektiği konusunda izahatta bulunmuştur: “Gördüğü zamân inanan Ebâ Bekr-i Sıddîk’dır, Üstün olup dayanan Ebâ Bekr-i Sıddîk’dır;…Kâbe kapısını açtıran, bütün putları kırdıran, Rasûl gönlünü dindiren adaletli Ömer’dir.” Çıra olup sönmeyen, din yolundan dönmeyen, Haksız işi eylemeyen adaledi Ömer’dir.”63 Sohbet Yöntemi Tarih boyunca din eğitiminde sohbetlerin büyük bir rolü olmuştur. Özel- likle tasavvufta sohbetler vazgeçilmez bir eğitim şeklidir. Yesevî insanlara güzel öğütler vermek, onlara İslami bilgiler aktarmak için bu yöntemi çokça kullanmıştır: “Seher olsa yol alır, sır içinde sır görüp, Öyle sohbet kılanlar, farketme-den bilinir, Kutbu’l-aktâb dervîşler, hâs sohbete gelirler, Onların olduğu sohbette şevk sayısız olunur.”64 Ödül ve Ceza Yöntemi Günümüzde çocuk eğitiminde çokça kullanılan bir yöntem olan ödül ve ceza yönteminde son çare ceza olmalı, aslolan olumlu pekiştirme olan ödül olmalıdır. Bu ceza verme şekli de çocuğu sevdiği bir şeyden mahrum bırak- mak şeklinde olmalıdır. Hikmetlerden anlaşılacağı üzere Yesevî, bu yöntemi çokça kullanmıştır: “Allah’ı seven âşık yarın Burâk biner, Burâk binip mahşer yerin-de cevlân kılar…”65 Rol-model Yöntemi Yesevî, öğrencileri için yaşantısıyla örnek bir şahsiyet olmuştur. O, Al-lah’a karşı bütün vazifelerini yapmış olsa da sürekli kendisinin vazifelerini bihakkın yerine getiremediğini dile getirmiş ve dinî vecibelerine daha da içten sarılmış, öğrencilerine örnek olmuştur: “Yok benim gibi kötü belâ âlem içinde, Hiç Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî olmadı benden râzı halk ve Allah, Şimdi oldu sonunda benim yüzüm kara, Vah vay önceden oldum niye ben işte.”66 Şiir Metodu Ahmet Yesevî’nin elimizdeki en büyük eseri Divan’ı Hikmet, şiir şeklinde söylenmiş eserlerden meydana gelmiştir. Dolayısıyla vermek istediği dinî bil- gi ve mesajları eski Türk ozanları gibi şiir şeklinde aktarmayı kendine yöntem edinmiştir: “Bismillah deyip beyân ederek hikmet söyleyip, Taleb edenlere inci, cevher saçtım ben işte.”67 Gözlem Metodu Gözlem ile öğrenci, birçok bilgiyi doğrudan öğrenir. Gözlem; öğrencinin duyu organlarının eğitimine, zihnin gelişmesine, araştırma becerileri kazan-masına yarayan en etkili öğrenme tekniklerinden biridir Ahmet Yesevî, göz-lem yoluyla öğrenme konusunu hikmetlerinde şöyle dile getirmiştir; “Günâhı-na tevbe eyleyip ağlayıp yürü, Giderim deyip yol başına varıp dur, Gidenleri görüp sen de ibret al, İbret alsan, yattığın yerin olur gül bahçesi Ahâlînin mezarına varıp bir bir temâşâ eyle, Ölülerden ibret almak gerek bağrını kebâb eylesenKıtmir itden ibret al âşık isen, Aksaklanıp yoldan kalma sâdık isen”71 Seyahate Dayalı İrşad Metodu Ahmet Yesevî; ilim öğrenmek ve öğretmek için seyahatlere çıkmış, halk arasında dolaşmış, onlara hikmet söyleyerek doğru yolu göstermiştir: “Ey câ-hil, gerçek bu!” diye söyledi, bildim; Ondan sonra çöller gezip Hakk’ı sordum…;72 Akıllı isen, Garîblerin gönlünü avla, Mustafâ gibi yurdunu gezip Yetîm ara…”73 Ahmet Yesevî’nin talebeleri olan Yesevî dervişleri Anadolu, Rumeli ve Bal-kanları karış karış dolaşmış, Kur’an’ı ve İslam’ı öğretme gayretiyle gezici sufi muallimler olarak faaliyet göstermişlerdir Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Abdullah Özbek, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Esra Yayınları, Konya, , s Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, , s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Aynı eser, s. Muharrem Çakmak, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodolojik Bir Yaklaşım, -Seyahate Dayalı Tasavvufî İrşad Metodu- Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 4, , S Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Sonuç Ahmet Yesevî’nin temelini oluşturduğu Türk-İslam anlayışının Türkler arasında yayılmasına ve günümüze kadar gelmesine etki eden en önemli fak-tör, onun eğitim yöntem ve teknikleridir. Bu bakımdan Ahmet Yesevî’yi İslam âlimi olmasının yanı sıra yaşadığı dönem içerisinde yöntemleri bize kadar ulaşmış olan en önemli Türk pedagogu, onun Divan’ı Hikmet adlı eserini de bir pedagoji kaynağı olarak değerlendirebiliriz. Ahmet Yesevî’nin öğretileri-nin, düşüncelerinin, uygulamalarının ve eğitim yöntemlerinin günümüze ka-dar ulaşmış olması, onun evrensel niteliğinin ispatı olarak karşımıza çıkmak-tadır. Onun evrensel öğretileri sadece Türk âlemi için değil, kaos ortamındaki günümüz İslam coğrafyasının bütününe derman olma özelliği taşıyan en uy-gun reçetedir. KAYNAKÇA Ahmet Yesevî, Divan-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, Barthold, W., M. Köprülü F., İslam Medeniyeti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basıme- vi, Ankara, Bedruddin İbn Cemaa, el-Kinani, Çev.M. Ş. Aydın, İslami Gelenekte Eğitim Ahlakı Öğretmen ve Öğrenci Adabı, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, Cebeci, Suat, Din Eğitimi Bilimi ve Türkiye’de Din Eğitimi, 3. Baskı, Ankara, Cebecioglu, Ethem, Hoca Ahmet Yesevî, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt, Sayı:1, Çakmak, Muharrem, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodolojik Bir Yaklaşım, -Se- yahate Dayalı Tasavvufî İrşad Metodu- Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 4, Çelebi, Ahmet, Çev: Ali Yardım, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, Damla Yayınevi, Dördüncü Baskı, İstanbul, Dağ, M., Öymen, R., İslam Eğitim Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, Eraslan, Kemal, Yesevî’nin Fakr-namesi, Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk- Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, Ergün, Mustafa, Mevlana’nın Eğitim Görüşleri, Malatya, Hoca Ahmed Yesevî, Divan-ı Hikmet, Ed. Tatcı M., Hoca Ahmet Yesevî Uluslarara-sı Türk-Kazak Üniversitesi İnceleme - Araştırma Dizisi, Ankara, İmam Burhaneddin, Ez-Zernuci, Çev. Ali Kara, Talim’ül Müteallim, Şifa Yayınları, İstanbul, Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Köprülü, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Ya- yınları, 8. baskı, Ankara, Öcal, Mustafa, Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın- ları, Ankara, Özbek, Abdullah, Bir Eğitimci Olarak Hz. Muhammed, Esra Yayınları, Konya, Özköse, Kadir, Tasavvuf Klasikleri, Ed. Cebecioğlu E., Erkam Matbaacılık, Ankara, Özköse, Kadir, Ahmed Yesevî ve Dîvân-I Hikmet, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 16, Özköse, Kadir, Anadolu’nun Türkleşmesi Ve İslamlaşmasında Tasavvufî Zümreve Akımların Rolü- Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Cilt: VII / 1, Si-vas, Türer, Osman, Hoca Ahmed Yesevî’nin Türk Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve Öne- mi, Uluslararası Türk Dünyasının İslâmiyet’e Katkıları Sempozyumu, Isparta, 31 Ma- yıs- 1 Haziran Yıldırım, Ahmet, Hoca Ahmed Yesevî ve İslâm Medeniyetindeki Yeri, Muhafazakâr Düşünce İslam Medeniyetini Kuran Düşünürler-II, yıl, sayı, Temmuz-Aralık

yüzyılda Ahmet Yesevi tarafından dörtlüklerle ve hece ölçüsüyle yazılmış dini, tasavvufi ve öğretici bir eserdir. Hoca Ahmed Yesevi'nin yazdığı "hikmet" adlı şiirleri biraraya getiren Türk tasavvuf edebiyatının bilinen en eski örneklerini içeren kitaptır. Dörtlüklerin her birine "hikmet" adı verilmiş ve bu hikmetler Orta Asya ve Anadolu'da yayılarak halkı derinden etkilemiştir.

Yesevilik tarikatının da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha sonra Anadolu'da kurulan pek çok tarikata kaynak olmuştur. Genel olarak dervişlik hakkında övgülerden bu dünyadan şikayetten cennet ve cehennem tasvirlerinden, Peygamber'in hayatından ve mucizelerinden bahsedilir. Dini ve ahlaki öğütler veren şiirlere de yer vermiştir. Hece ölçüsü olarak 4+3 ve 4+4+4 kullanılmıştır.

Türk edebiyatı tarihinde "Divan-ı Hikmet"in önemi İslamiyetten sonraki Türk Edebiyatı'nın daha önce yazılan Kutadgu Bilig (Mutlu Kılan Bilgi)’den sonraki bilinen en eski örneklerinden biri ve tasavvufi Türk edebiyatının ilk eseri oluşundan daha fazla Türk dünyasında meydana getirdiği etkilere dayanır. Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilik (Mutlu Kılan Bilgi) adlı eseri ile Türk dil birliğinin diğer önemli yazılı temelini attı.( yılarında bu türkçe eseri tamamlandı. 
Divan-ı Hikmet önceleri yazma nüshalar şeklinde, daha sonraları ise basma tekniği ile çoğaltılmıştır.

Bilindiği kadarıyla son iki yüz yıl içinde onyedi kez Taşkentte, dokuz kez İstanbulda, beş kez Kazanda ve birer kere de Buhara ve Kagan’da matbu olarak yayınlanmıştır. Yakın tarihlerde Türkiyede "Divan-ı Hikmetten Seçmeler" adı ile yetmiş adet hikmetten müteşekkil ve Prof. Dr. Kemal Eraslan tarafından hazırlanan bir eser T.C. Kültür Bakanlığı tarafından iki kez basılmıştır. Dr. Hayati Bice tarafından hazırlanan ve Türkiye Diyanet Vakfı tarafından yayınlanan Divan-ı Hikmet’te ise yüzkırkdört adet "hikmet" yer almaktadır.

Eski Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan yeni imkanlar Divan-ı Hikmetin Türk Cumhuriyetleri’nde yeniden gün ışığına çıkmasını sağlamış ve Özbekistanda Divan-ı Hikmetin Kiril harfli iki yeni baskısı yapılmıştır. Kazan baskısı esas alınarak Resul Muhammed Aşurbay-oğlu tarafından hazırlanan ve de Taşkentte Kiril harfleri ile neşredilen Divan-ı Hikmet kitabının baskı adedi tam beşyüzbin adettir. Divan-ı Hikmet yine yılında Türkmenistan’da “Medine’de Muhammed Türkistan’da Hoca Ahmed” adı ile elli bin adet olarak basılmıştır.

Son olarak hikmetlerden bir kısmını içeren ve “Akıl Kitabı” adı ile basılan bir yayın da Kazakistan’da yılında yayınlanmıştır. Bu kitapların "eski Sovyet" Türk Cumhuriyetlerindeki toplam baskı adedi dikkate alınırsa Türkistandaki -neredeyse- her yüz kişi için bir Divan-ı Hikmet basımı sözkonusu olmaktadır ki bu ülkemiz nüfusuna kıyaslanırsa Türkiye’de altıyüzbin adet basım anlamına gelir.

• Kitapta Allah aşkı ve Peygamber sevgisi birlikte ele alınmıştır.
• Eser sade ve yalın bir şekilde yazılmıştır.
• Aruz ve hece ölçüsü kullanılmıştır.
• Şiirler dörtlük ve beyitle yazılmıştır.
• Kitap hikmet ve 1 münacaat ‘tan meydana gelir.
• Şiirler, Karahan'lı Türkçe'sinin hakaniye lehçesiyle kaleme alınmıştır.
• Şiirler, tasavvuf edebiyatına kaynak teşkil eder.
• Kitapta ki şiirler de Allah’a yakın olma arzusu duyulur.
• Şiirlerde ulusal ögeler ve din ile tasavvuf konuları beraber işlenmiştir.
• Eserin kafiye uyumu şöyledir; abcd dddb eeeb.
• Divan-ı Hikmet’i Ahmet Yesevi kaleme almamıştır. Yesevi tarikatından Şaban Durmuş, Ahmet Yesevi’nin daha önceki eserlerini derlemiştir.
• Eser didaktik türde bir manzumedir.