Kuyu Mezar Tipleri
kaynağı değiştir]
Vezirköprü İlçesine 12&#;km uzaklıkta yer alan Esenköydeki Zindankaya arkeolojik alanındadır. Kaya dıştan üç sütun olarak görünmektedir. İç kısımda iki oda ve iki oda önünde sütünlar arasında yer alan bir koridordan oluşmaktadır. Kaya mezar ön taraftan bakıldığında yaklaşık 5 metre yüksekliğindedir. 3 metreye kadar olan bölüm dik olup diğer kısımda dar bir merdivenle kaya mezarın içine girilir. Ön taraftan bakınca dimdik ve keskin bir kaya görünümünde olan mezar arka taraftan bakınca tümülüsü andırmaktadır. Demir çağının önemli eserlerindendir. Kaya mezar daha çok barınma amaçlı yapılmış iki odadan oluşan bir evi andırmaktadır.
Bafra ilcesine 30 km uzakliktadir. Paflagonya tipi bu üç kaya mezarı, Hellenistik Döneme (M.Ö. funduszeue.info) tarihlenmektedir.
Sinop[değiştir Kaya mezarı
Kapılıkaya Anıtsal Kaya Mezarı(Çorum)Kaya mezarları, statüsü yüksek kişiler için yapılmış, oyulmaya ve işlenmeye uygun kayalarda oluşturulmuş mezarlar.
Yapısı[değiştir kaynağı değiştir]
Şanlıurfa'da büyük çoğunluğu Balıklıgöl Platosunda bulunan kaya mezarlar mevcuttur. Bunlar Kale Eteği Nekropolü, Kızılkoyun Nekropolü, Suriçi Nekropolü, Tektek Dağları Nekropolü adlarına sahiptir. Kaya mezarlardan oluşan bu nekropoller, M.S. 2. yüzyıla tarihlenen Helenistik ve Roma-Bizans izleri taşımaktadır. Nekropollerin büyük kısmı Balıklıgöl platosunda gecekonduların altında bulunmaktadır. Bu platoda gecekonduların altında arası kaya mezar olduğu tahmin edilmektedir. Bunlardan sadece yaklaşık tanesi üzerindeki gecekondular yıkılıp gün yüzüne çıkartılmıştır.
Ana madde: Kızılkoyun Nekropolü
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ ROMA MEZAR MİMARİSİ VE TİPLERİ LİSANS BİTİRME TEZİ HAZIRLAYAN MERYEM ŞAHAN TEZ DANIŞMANI DR. TUNA AKÇAY ANKARA Roma Mezar Mimarisi ve Tipleri Lisans Bitirme Tezi Hazırlayan MERYEM ŞAHAN Tez Danışmanı Dr. TUNA AKÇAY Ankara ETİK BEYAN Gazi Üniversitesi Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunmaya çalıştığımı ve bu lisans tezi çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi, kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu, bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim. Meryem ŞAHAN ROMA MEZAR MİMARİSİ VE TİPLERİ Lisans Tezi Meryem ŞAHAN GAZİ ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ HAZİRAN ÖZET Bu tez çalışmasında, Roma Dönemi mezar mimarisi, genel yönleriyle ele alınmıştır. Birbirinden farklı ve pek çok mimari yapı özelliğiyle karşımıza çıkan Roma Dönemi mezarları, geniş bir coğrafyada yerel kültürel geleneklerden izler taşır. Bu kültürel izlerin yanı sıra, ölen kişinin gömüldüğü alan olan mezarlar, mimari özellikleri ve mekânsal konumları bakımından, statü, inanç, siyasi veya sosyal sınıf gibi daha pek çok unsurun da arkeolojik göstergesidir. Bakıldığı zaman Roma İmparatorluk döneminde yaşayan insanların bazıları anıt mezarlara, bazıları kaya mezarlarına, lahitlere, oda mezarlara ve pek çokları da basit toprak mezarlara gömülmüştü. Elbette gömülmeye değer görülmeyen vatandaşlar da vardır. Nihayetinde yerel geleneklerle birlikte farklı mezar mimarilerine yansıyan tüm bu özellikler, geçmişi bize, ölüm ve mezarlar üzerinden yorumlama, araştırma ve anlayabilme fırsatı sunmaktadır. Pek çok mezar, daha döneminde soyulmuş veya tahrip edilmiş olsa da, günümüzde yürütülen arkeolojik kazı ve belgeleme çalışmaları, onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Bilim Kodu : Anahtar : Roma, Mezar, Mezar Tipleri, Mimari, Nekropol, Kaya, Tonoz. Kelimeler Sayfa Adedi : 69 Tez : Dr. Tuna AKÇAY Danışmanı i TEŞEKKÜR Dört yıllık eğitimin süresince, arkeolojinin temel ilkelerini öğrendiğim, bilgi ve deneyimlerinden yararlandığım, göstermiş oldukları ilgi, yakınlık ve hoşgörüden dolayı Gazi Üniversitesi Arkeoloji bölümünün tüm hocalarına, Verdiği büyük emek ve harcadığı değerli vaktiyle, tez çalışmamın her aşamasında bilgisini, güvenini, desteğini ve sabrını esirgemeyen, sorduğum tüm sorulara içtenlikle cevap veren saygıdeğer hocam ve danışmanım Dr. Tuna Akçay’a, Bu zor süreçte saygı, sevgi ve desteğini esirgemeyen bölüm Araştırma Görevlilerine ve sınıf arkadaşlarıma, İnsani ve etik değerlerini her zaman kendime örnek aldığım müstakbel eşim Murat Karakoç’a, Son olarak beni bu günlere getiren ve hayatım boyunca bana destek olan aileme, Sonsuz saygı, sevgi ve teşekkürlerimle. İyi ki varsınız… Meryem ŞAHAN ANKARA, ii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET i TEŞEKKÜR ii İÇİNDEKİLER iii RESİMLER LİSTESİ v KISALTMALAR vi GİRİŞ 1 1. ROMA MEZAR MİMARİSİ 5 Anıtsal Mezarlar 7 Tapınak Planlı Mezarlar 7 Ev Tipi Mezarlar 11 Kule Mezarlar 12 Tonozlu Mezarlar 14 Çokgen Taş Duvarlı Mezarlar 16 Kaya Mezarları 17 Tapınak Cepheli Kaya Mezarları 18 Tek Odalı Kaya Mezarları 19 Çok Odalı Kaya Mezarları 20 Columbarium 21 Catacomblar 24 Lahitler 26 Bağımsız Lahitler 30 Kaya Lahitleri 31 Hyposorionlu Lahitler 31 Chamosoriumlar 33 Arcosoliumlar 34 Kiremit Mezarlar 35 Pithos Mezarlar 36 Urne Mezarlar 37 iii Basit Toprak Mezarlar 38 Tekli Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar 39 Çoklu Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar 40 Piramit Mezarlar 41 Tümülüsler 44 2. SONUÇ VE ÖNERİLER 47 KAYNAKÇA 49 LEVHALAR 55 iv RESİMLER LİSTESİ Resim 1: Asfionius Rufus Tapınak Planlı Mezarı. Resim 2: Ksanthos Nereidler Tapınak Planlı Mezar Anıtı, British Museum Oda 47 . 10 Resim 3: Apia Yolu üzerindeki ev tipi mezarlar (sol) ve Rabirius Mezarı (sağda). 12 Resim 4: Palmyra’daki Elahbel Kule Mezar Anıtı 13 Resim 5: Olba Tonozlu Mezar Yapısı 16 Resim 6: Diyarbakır Ergani Kaya Mezarları 20 Resim 7: Ordu Dikenlice Tek Odalı Basit Dörtgen kapılı Kaya Mezarları. 21 Resim 8: Appian Yolu üzerindeki columbarium 22 Resim 9: Vigna Codini columbariumunun iç merkez kısmı. 23 Resim Vigna Codini columbariumu nişleri üstündeki resimler/freskolar 24 Resim Roma’daki San Sebastian Katakombu. 25 Resim girlandlı lahit cephesi. 28 Resim Sütunlar arasında plastik heykel cepheli lahit. 29 Resim İskender Lahdi, Sidon İÖ 4. yüzyıl. 29 Resim Elaiussa-Sebaste’deki hyposorionlu lahit. 32 Resim Mersin Korykos’tan bir chamosorion mezar (Karaüzüm ). 33 Resim Arcosolium Tip Mezar. 34 Resim Sakarya’da yol çalışması esnasında ortaya çıkan Roma Dönemi Kiremit Mezar. 35 Resim Parion pithos mezar buluntusu. 36 Resim Parion kazısında nekropol alanında ele geçen urne. 37 Resim Parion Amphora mezar buluntusu. 38 Resim Dorsal şekilde uzatılmış tekli gömüye sahip Basit Toprak Mezar. 40 Resim Pisidia Antiocheia antik kenti’nde bulunmuş toplu mezar 40 Resim Turgut Köyü Piramit Biçimli Mezar Anıtı. İÖ 2. yüzyıl. 42 Resim Diokaisareia’daki çatı örtüsü piramit şeklindeki kule mezar. 43 Resim Gaius Cestius’un Piramit Mezarı. 44 Resim Hierapoli, Denizli, Kuzey Nekropolü Tümülüs Mezarları 46 v KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Kısaltmalar Açıklamalar bkz. : Bakınız A.g.e Adı Geçen Eser çev. çevirmen ed : editör eds: editörler İÖ: İsadan Önce İS: İsadan Sonra GÖ: Günümüzden Önce Km: kilometre m: metre diğ : diğerleri Şek. : Şekil yak. : Yaklaşık vb: ve benzeri Res: Resim Tab: Tablo yy: Yüzyıl Fr: Fransızca İng: İngilizce Alm: Almanca vi GİRİŞ En basit tanımda, ölü bir bedenin toprağın çukur şeklinde kazılarak (ki bu işlem bilinçli bir şekilde yapılmaktadır) içine konulduğu alan olarak bilinen mezarlar (Latince: Gravis), geçmiş dönem insanlarıyla ilgili ritüel veya dinsel birtakım inançların arkeolojik anlamda somut kalıntılarını teşkil ederler. En erken örnekleri Orta Paleolitik dönemde (GÖ bin yıl) görülen mezarlar, soyut veya ayinsel/dinsel kabul edilebilecek bazı davranışların yazısız zamanlardaki kanıtları olarak da düşünülürler. Bir başka deyişle ritüel davranışların somut kalıntıları olan mezarlar ve içlerindeki arkeolojik buluntular, bir anlam veya anlatıma işaret etmektedir. Mezar armağanları denilen buluntuları da göz önünde bulundurduğumuzda, mezarların ayrıca, sembolizmi ve sosyal statüyü yansıttıkları ve bazı hiyerarşik anlamlarla da yüklü oldukları söylenebilir. Bu bağlamda sembolik ve hiyerarşik düşünceye ait niteliklere sahip oldukları kesin gibi görünen mezarlarla ilişkili arkeolojik bulguların tarih öncesi dönemlerde, düşünce olarak bambaşka ve çok önemli bir olgunun ortaya çıkışına işaret etmesi, yapısal ve niteliksel olarak konunun basitliğini arka plana iter. Böylelikle mezarlar, mezarlık alanları, ölü gömme ritüelleri ve tüm bunlarla ilişkili diğer öğeler, en başından beri, yazının olmadığı devirlerden günümüze kadar geçen süre içinde, bize bir şeyler anlatmaya çalışır. Özellikle Yunan ve Roma İmparatorluğu’nda kahramanlara, yönetici sınıfından olan vatandaşlara veya zengin tüccarlara ve askerlere ait mezarlar, köle ya da sıradan insanların mezarlarıyla (istisnalar hariç) karşılaştırıldığında, hiçbir yazılı belge olmasa dahi, bize sosyal ve sınıfsal anlamda çok şey anlatır. Zira Roma’dan günümüze bakıldığında bile durumun değişmediği görülecektir. Örneğin Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’e verilen değer, onun için yapılmış ve dünyada eşi benzeri olmayan Anıtkabir ile ortaya konmaktadır. Bu değeri anlamak için herhangi bir yazılı metne ihtiyaç da yoktur. Dolayısıyla mezarlar, bizlere yazılı olmayan mesajlar vermeye devam etmektedir. Farklı özellikleri ile onlar, arkeolojik konteksler ve bölgeler içinde bulundukları coğrafyanın ve ait oldukları toplumların tüm kültürel özelliklerini yansıtmalarının yanı sıra, ritüel ve dini hatta siyasi ve sosyal yönlerini de bünyelerinde korumaya devam ederler. Ölüm sözlüklerde ve ansiklopedilerde veya günümüzde internet tabanlı bilgi edinme portallarında “insan, bitki, hayvan ya da herhangi bir canlıda yaşam fonksiyonlarının tam ve kesin bir şekilde durması ya da sona ermesi” gibi yaygın bir tanıma sahiptir. Ölü bir bedenin birtakım geleneksel törenler eşliğinde defnedilmesi ise gömme işleminden önce ve 1 sonra gerçekleştirilen tüm dini aktiviteleri ve kültürel gelenekleri de kapsayan ritüel olguları yansıtır. Ölü bedenin içine konulduğu çukur, lahit, tümülüs, oda mezar, urne, kaya mezar, anıt mezar ve daha pek çok yer ise, kısaca mezar dediğimiz yerdir. Bunun yanı sıra, yaşayan her canlının bir gün ölecek olması kaçınılmaz bir gerçek olsa da, ölümün veya ölüm olgusunun farkında olan tek canlının insan olduğunu kanıtlayan en önemli unsur da yine aslında mezar olarak tanımladığımız alanlar ve buluntulardır. Böylece ölen kişinin sonsuzluğa uğurlandığı evi olarak da tanımlanabilecek olan mezarlar, insanın kendine ait her unsuru olduğu gibi, ölümü de somutlaştırma çabasını yansıtır. Böylelikle Sosyolojik ve ideolojik anlamda, onu bir propaganda aracına dönüştüren de yine insandır. Bu açıdan bakıldığı zaman, insanlığa ait en eski geleneklerin, ölüme ve ölü gömme ritüellerine ve mezarlıklara ait olduğu da görülecektir. İnsan, bir gün öleceğini bilen ve bu bilinçle hayatını idame ettiren tek canlıdır. Böylelikle bundan 60 bin yıl önce Irak’ın kuzeyinde bulunan Shanidar Mağarası’nda, ölen yakınını mağara içinde bir çukur kazıp üstünü çiçeklerle örterek gömen Neandertal insanı ile Hindistan’daki Taç Mahal mezar anıtını yaptıranlar arasında bilinç açısından çok fazla bir fark olduğu söylenemez. Çünkü değişen anlayış değil, sadece onun icra edilme ve yaşatılma şeklidir. İki örnek de temelde sevgi odaklıdır ve ölen bireyi ölümsüzleştirme çabasının gayretleri olarak algılanmalıdır. Bunu daha da güçlendiren asıl etken ise öteki dünya anlayışının ta kendisidir. Arkeolojide mezarlar veya mezar yapılarının/kalıntılarının izlerini Prehistorik devirlerden günümüze değin kesintisiz olarak sürdürebilmekteyiz. Çünkü dediğimiz gibi insanlığa ait en eski gelenekler ölü gömme ritüelleri ile ilgilidir. Bu ritüellerin özellikle tarihi devirlerde de çok önemli oldukları ve toplumların sosyolojik yapısını da yansıttıklarını günümüze ulaşan kalıntılardan yola çıkarak söylemekteyiz. Örneğin Yunan ve Roma şehirlerinin birer parçası olan nekropoller ya da Türkçesi ile “ölüler şehri”, başka bir deyişle mezarlıklar, sosyal eşitsizliğin ve adaletsizliğin de en önemli göstergeleri olmuşlardır. Özellikle Roma İmparatorluğu’na ait arkeolojik alanlarda/şehirlerde karşımıza çıkan anıt mezarlar, bu eşitsizliğin had safhaya ulaştığını yansıtan en güzel eserlerdir. Çünkü imparatorlar, senatörler, valiler, komutanlar, kahramanlar, asiller ve tabi ki de köleler, sosyal düzenin birer parçasıdırlar. 2 Roma döneminde ölüm, basit bir olay olarak algılanmamış, cenaze törenleri ve geleneklerine büyük önem verilmiştir. Önde gelen Romalı vatandaşlara, uygun bir cenaze töreni yapılmış, ölü maskeleri ve cenaze nutukları gibi çeşitli uygulamalar ile ölüye verilen değer gösterilmeye çalışılmıştır. Köleler ve suçlular dâhil Roma’da her statüden vatandaş gömülme hakkına sahip olmuştur. Gömülmeyen bir beden ise sürekli acı çekmekte ve yakınlarına da büyük bir vicdan azabı yaşatmaktadır. Böylelikle mezarın varlığı, ölümün kabullenilmesinin ve acıları hafifletmenin bir simgesi olmuştur. Mitolojiye göre Styx ırmağında ruhları Hades’e götüren kayıkçı Charon bile gömülmemiş bir kişinin ruhunu taşımayı ret etmiştir. Diğer taraftan Roma’da gömülmeden bırakılan kişiler, çok ağır suçlar islemiş olanlardı. Bu tür suçlardan bir tanesi, kendini asarak intihar edenlerdi. Ancak bu tür bir uygulama ile cezalandırılan suçlar, zaman içinde değişiklik göstermiş ve örnek olarak kendini asarak intihar etmek girişimi, özellikle Tiberius zamanında, eğer uygun bir gerekçe var ise tam tersi bir muamele görmüş ve onurlandırılmıştır 1. Gömülmeme dışında bir başka cezalandırma ise cesedin tanınamayacak hale getirilmesidir. MÖ 87 yılında Cinna ve Marius’un terör esen dönemlerinde öldürülen senatörler vahşi hayvanlara ve köpeklere parçalattırılarak kimliklerinin tespiti imkânsız hale getirilmiştir. Roma’ya karşı ayaklanan gladyatör Spartaküs ve arkadaşlarının kilometrelerce boyunca yol kenarlarındaki çarmıha gerilmiş cesetlerinin çürüyene kadar çarmıhlarda bırakılması, bu tür sıra dışı uygulamalara en bilinen örneklerdir. Romalılar ölülerini farklı şekillerde gömmüşlerdir. Mezarlıklar olarak bilinen yerler ise, bugün olduğu gibi şehirlerin dışında ya da Apia’da olduğu gibi yolları çevreleyen arazilerde yer alırdı. Romalıların kremasyon 2, inhumasyon3 ve diğer ölü gömme işlemlerinin şehir dışında yapılmasını ifade eden ‘hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito’ da dahil mezarların yeri ve konumu, hammaddesi, mimarisi ya da ölü kültünün yapılış şekli, biçimi gibi özellikler arkeolojide önemli bir yere sahip olmuştur. Roma Dönemi’nde, ölüleri kent dışına gömmenin hijyenik nedenlerden çok inançların etkisiyle olduğu düşünülmektedir. Yunanlar gibi Romalılar da ölüler ile yaşayan 1 İntihar etmek İslam ve Hristiyanlık başta olmak üzere pek çok ruhani dinde en büyük günahlardan sayılmıştır. Ancak bu eylem, bazen onurlu bir yaşamın sonucu olarak görülmektedir. Örneğin Japonların harakiri yapmaları, bu eylemin en önemli örneğidir. 2 Yakarak gömme. 3 Basit toprak gömü. 3 insanlar arasındaki sınırların oldukça geçirgen olduğuna inanmışlardır. Onlara göre Hades’e gitmiş olan bir ruh, bir amaçla (örneğin intikam için) dünyaya gelebiliyordu. Dolayısıyla ruhların çeşitli vesilelerle huzura erdirilmeleri önemliydi; çünkü Romalılar ölünün gittiğine ama aralarından asla ayrılmadıklarına inanmaktaydılar. Romalıların ölüm ve sonrası ile ilgili inançları hakkında bilgiler almak için dönemin heykel, resim, mozaik, rölyefleri ve yazılı eserleri gibi pek çok veri bulunmaktadır. Roma dünyasının pek çok kültürle kaynaşması ve daha sonrasında Hristiyanlık dininin imparatorlukça kabulü ile birlikte inanç alanında büyük bir değişim yaşanmış; böylece zamanla ölü gömme adetleri de değişimler geçirmiştir. İmparatorluğun bünyesinde yaşayan topluluklarda çok doğal ve bazen de baskın bir yöntem olarak tercih edilen kremasyonun yerine, öncelikle Roma ve İtalya’da olmak üzere, inhumasyonun tüm imparatorlukta baskın ölü gömme âdeti haline gelmesi, bu duruma en iyi örneklerden bir tanesidir. Romalılar ölümden sonra bir hayatın olduğuna ve kişinin bu hayatın daha soluk bir benzeri olan gölgeler içinde ölen kişinin hayatını sürdürdüğüne inanmışlardır. Bu bağlamda, mezar tipolojileri ve ölü gömme kültü üzerine yapılan incelemelerin de gösterdiği gibi, Antik Dönem insanı ölümden sonraki yaşama, dolayısıyla da ölü gömme kültüne büyük önem vermiştir. Ölüm ve ölen kişi, Roma uygarlığının her döneminde saygı görmüş ve ölüye gerekli saygıyı göstermek için çeşitli törenler yerine getirilmiştir. Ölü gömme ritüellerinde, kortejde hazır bulunan “ağıtçı kadınlar” ile tiyatrocuların, ölünün süslenmesini, taşınmasını ve yakılmasını üstlenen kişilerin varlığı da bunun ne kadar önemli olduğunun bir göstergesidir. Ancak, Antik Dönem’de geniş bir coğrafyayı kaplayan Roma uygarlığının her köşesinde aynı adetlerin sıkı sıkıya uygulandığını düşünmek veya söylemek de mümkün değildir 4. 4 Akçay , Akçay ve Erdem 4 BİRİNCİ BÖLÜM funduszeue.info MEZAR MİMARİSİ Mezar mimarisini etkileyen temel unsurlar, iklimi ve ekolojiyi içinde barındıran coğrafi yapı ve orada yaşayan insanın kültürü ve inançlarıdır. Bu unsurlar etrafında toplanan insanlar, ölülerini bazen gömmüşler, bazen bir küp içine koyarak defnetmişler, bazen de yakarak küllerini saklamışlardır. Zaman içinde ölen bazı insanlar, unutulmuş ve silinip gitmiş, bazılarının ölümü ise bir sembol olmuş ve onun için anıtsal mezarlar inşa edilmiştir. Ancak mezar mimarisinin ortaya çıkışı, insanların ölümden sonraki yaşama olan inançlarıyla doğrudan ilgilidir5. Diğer taraftan özellikle adına anıt mezarlar yaptırılan ve zaman geçtikçe tanrılaştırılan sembolik “kişiler” veya “imparatorlar, toplumu ve onun oluşturduğu devleti bir arada tutmanın veya kültürel kökenlerin en önemli dayanağı haline gelmiş ve bunlar hem arkeolojik bakımdan hem de sosyokültürel anlamda önemli veriler olarak günümüze ulaşmıştır. Dolayısıyla ister bir simge ister bir propaganda aracı olsun, özellikle Roma ölü gömme geleneğinde sınıfları birbirinden ayıran en önemli unsurun mezarlar olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Onların nasıl yapıldığı, mimarileri, ortak yönleri veya farklılıkları gibi pek çok özellik, bu tezin amacını ve önemini ortaya koymaktadır. Mezar mimarisi, Roma İmparatorluğu’nun gelişip zenginleşmesiyle birlikte, yaygınlık kazanmıştır. İnsanlar sosyal sınıfları ve zenginlik durumlarına göre değişik mezar tiplerine gömülmüşlerdir. Gösterişli ve büyük bir mezarın sahibi olmak ise zenginliği vurgulamanın aracı olarak sayılmıştır. Varlıklı Romalılar hem Erken İmparatorluk Dönemi'nde, yani İÖ 1. yy'ın sonları ve İS 1. yy’da, hem de İS 2. yy'ın başlarında kendileri, aileleri ve köleleri ve kısmen de azat ettikleri köleleri için mezarlar yaptırmışlardır. Bunların dış duvarlarında ve bazen de içlerinde, mezar kabartmalarına da yer verilmişti. Gösterişli definler için urne’ler, yani kül kapları kullanılır ya da ölüye bir mezar sunağı yapılırdı. Lahit ise ancak az sayıda ve kural dışı bir şey olarak görülürdü. Roma ölü gömme kültünde mezarlar, biçimleri ve mimarileri bakımından büyük farklılıklar gösterir. Pek çok mezar tipi, ortak bir coğrafyada, aynı zamana tarihlenen aynı 5 Akçay ve Erdem 5 kentte ve hatta aynı mezarlık alanında bile bir arada görülebilirdi. Pek çok farklı mezar, mimarisi, mezar tipi, gömme biçimi ile sosyal ve sınıfsal farklılıklardan etkilendiği ölçüde, coğrafi ve çevresel faktörlerden de etkilenmişti. Mimaride olduğu gibi, mezarlarda da çoğunlukla yerel olanakların kullanılması, çevresel kaynakların tüketimi ve teminiyle doğrudan alakalıdır. Örneğin Kilikya Bölgesi’nde çoğunlukla kireçtaşının kullanımı, mermer yataklarının azlığı veya yokluğuyla doğrudan ilişkili gibi görünür 6. Böylelikle bu tür bir durumda, ithal hammaddenin varlığı da sosyal statü ve zenginlikle veya ölen kişiye verilen değerle ölçülebilir. Ölü kültünün önemli olduğu Antik Yunan ve Roma’da, ölülere hem saygı duyulmuş hem de ölümün yaşayanlar üzerindeki kirletici etkisinden korkulmuştur. Kentleşme kadar önemli bir faktör olmasa da, bu korku, ölülerin kentlerin dışına gömülmesinde de etkili olmuş ve yerleşim dışına gömü, kanunlarla belirlenen katı bir uygulama haline getirilmiştir. Bu süreç ise Nekropol’lerin ortaya çıkmasının nedeni olmuştur 7. Günümüzden 10 bin yıl önce ölen yakınlarını yaşadıkları konutların altına gömen Neolitik Çağ’ın insanlarından sonra, istisnalar dışında, ölülerin yaşanılan alandan gittikçe uzaklaştırıldığı görülmektedir. Tunç Çağı’na gelindiğinde ise, yani yaklaşık 6 bin yıl sonra, ilk nekropollerin ortaya çıkmaya başladığı söylenebilir. Prehistorik dönemlerin aksine, ölümle yaşam arasındaki mekân farkı daha da belirgin bir hal almaya başlamış ve örneğin Mezopotamya’da Babillerle birlikte Hammurabi’nin “On İki Levha Kanunları” artık ölülerin şehir içine gömülmesini dahi yasaklar hale gelmiştir. Zamanla gelişen bu mekan farklılığı, özellikle Yunan şehircilik anlayışının önemli bir parçası olan ve kentin dışında yer alan bir mezarlık alanı, yani “Nekropol” haline almıştır 8. Nekropol, Sözlük Bilgisi’nde Yunanca nekros: ölü, polis: şehir kelimelerinden oluşan ve “ölüler şehri” anlamında kullanılan terim olarak tanımlanır 9. Nekropoller geçmişten günümüze, sosyal yaşamdan ekonomiye; dini inançlardan toplumların kültürel faaliyetlerine, etnik yapılardan kullanılan günlük eşyalara kadar birçok konunun aydınlatılmasında, arkeolojik çalışmalara büyük katkısı olan alanlar olmuştur. Bunların mimarilerinin anlaşılması, tarihlendirme, karşılaştırma, sosyal ve siyasi ilişkiler ile gündelik ve dini yaşamın, kültürel geleneklerin ve ritüel inançların ve ayrıca politik 6 Kaya 7 a.g.e 61 8 Akarca 9 Saltuk 6 hayatın karanlıkta kalan pek çok yönünü aydınlatmada önemlidir. Ancak nekropollerin dışında bağımsız inşa edilen anıtsal mezar yapıları veya lahit mezarların da olduğu bilinmektedir. Bundan sonraki bölümlerde Roma Dönemi’ne tarihlenen mezar mimarileri ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Anıtsal Mezarlar Mezar yaptırma geleneği İÖ 3. binyılın ortalarından itibaren başlar ve günümüze değin devam eder. Özellikle ekonomik, politik ve sosyal anlamda refah ve huzurun olduğu dönemlerde, mezar inşa faaliyetlerinin buna paralel olarak artış gösterdiği anlaşılmaktadır Böylelikle görkemli tapınaklar, yönetici, rahip ya da kentin önde gelenlerinin barındıkları saraylar, köşkler ya da büyük ve şaşalı evler, kent meydanları, zafer anıtları ve daha pek çok mimari yapı gibi mezarlar da siyasi ve sosyal propagandanın, zenginliğin ve refahın birer simgesi haline gelir. Anıtsal mezarların inşası ile ölen kişinin yaşarken ki konumunu ölümsüzleştirmek ve gelecek kuşaklara aktarmak amaçlanır. Böylelikle anıt mezarlar, sıradan vatandaşlar için değil, çoğunlukla soylular, zenginler, yöneticiler ve kahramanlar adına inşa ettirilir Simgesel bir anlama sahip olan bu mezarların inşa edilmesi, büyük önem verilerin kişileri yüceltmek ve ölümsüzleştirmeyi amaçlar Bunlar tıpkı Anıtkabir, Hindistan’daki Taç Mahal veya Mısır’daki piramitler gibi benzer bir işleve sahip anıtlardır. Anıtsal mezarların mimarileri ise arkeolojik anlamda çok çeşitlidir. Bunlar tapınak planlı mezarlar, ev tipi mezarlar, tonozlu mezarlar ve çokgen taş duvarlı mezarlar olarak ayrıma tabi tutulmuşlardır. Bu ayrımların yapılmasında, mezarların mimari plan ve şekillerinin büyük katkısı vardır. Bunların kuşkusuz en güzel ve en anıtsal örnekleri ise “Tapınak Planlı” mezarlardır. Tapınak Planlı Mezarlar Tapınak planlı mezarlar, arkeolojik çalışmalarda, mezar mimarisi açısından önemli bir yere sahiptir. Dekorasyonları, süslemeleri ve diğer pek çok mimari unsur ve özelliği ile birlikte bir bütün olarak değerlendirilen anıtsal mezarlar, bulundukları yerleşimlerin de önemli mimari yapıları olmuşlardır. Ölüyü tanrılaştırmak, yüceltmek, kahramanlık 10 İdil 1. 11 Özbek 12 Koch 7 seviyesine çıkarmak, ölümsüzleştirmek, şan ve şeref sahibi yapmak bu tip mezarların yapılma amacını ortaya koyar Ayrıca, diğer mezar tiplerine göre daha özgür bir tarzda yapılırlar ve bunların birbirlerine birebir benzeyen mezarlar olmadıkları görülür Ancak yapıldıkları dönemin mimari özelliklerinin çoğunu bünyelerinde barındırdıkları söylenebilir. Öte yandan, anıtsal mezarlar içinde değerlendirilen tapınak planlı mezarlar esnek ve kişiye özgü bir yapım tarzlarının olduğu ifade edilir Kalıcılığın ön planda olması için, daha özenli yapıldıkları belirtilen anıtsal mezarlar, iç ve dış dekorasyonları bakımından ince bir işçiliğe sahip olmalarıyla dikkati çekerler Ayrıca tapınak planlı mezarların Arkaik ve Klasik dönemlerde Anadolu’da geleneksel olduğu ileri sürülür Roma’da anıt mezarlar genel olarak prostylos 18 tapınak modellerini ve planlarını kopyalamıştır Bunlar arasında gerçek bir tapınak planını yansıtan yapı ise Sarsinya Müzesi’ndeki “Asfionius Rufus Mezarı” (Resim 1) olarak anılan anıt, Roma Tapınak mimarisinin en temel özelliği olan yüksek bir podyuma, cella’ya ve bağımsız duran Korinth sütunlu bir pronaosa sahiptir. Bir adet yalancı kapısı bulunan Pseudo-peripteral planlı mezar yapısı, yan ve arka cephelerde Korinth formunda pilastelere sahiptir. Piramit biçimli bir çatısı olan mezarın toplam yüksekliğinin metre olduğu bildirilmiştir Bu tapınak planlı mezarın bir benzeri de Anadolu’da Antik Pisidia Bölgesi’ndeki Termessos kentinde bulunmaktadır. “Mamastis Mezarı” olarak anılan bu mezar, üzerindeki yazıttan anlaşıldığı kadarıyla İS II. yüzyılın ortalarında inşa edilmiştir Tapınak planlı mezar mimarisi, Anadolu’daki birçok merkezde görülmektedir. Bunların en önemlileri arasında, Side Antik Kenti’ndeki “avlulu mezar tipi” olarak adlandırılan mezar22 ile Pergamon/Bergama yakınlarındaki Keitos Vadisi’ndeki İS II. yüzyılın ortalarına tarihlenen Korinth düzenindeki Niyazi Tepe tapınak planlı anıt mezarları sayılabilir. Ayrıca tapınak planlı 13 Toynbee , Durukan , 14 Fedak 15Akçay 16 Fedak 5. 17 Kaya 17 18 Sadece ön cephede sütun bulunan tapınak planı. 19 Bunlar arasında özellikle Muğla Milas’ta bulunan Gümüşkesen Mezar Anıtı sayılabilir. 20 Toynbee 21 Toynbee 22 Mansel 8 mezarlara, Suriye’de de sıklıkla rastlanmaktadır. Özellikle Palmyra Antik Kenti’nin bu mimari anlayış bakımından, diğer antik kentlere nazaran, ön planda olduğu bildirilmektedir Resim 1: Asfionius Rufus Tapınak Planlı Mezarı Anadolu’da Antik Karia, Kilikya, Olba ve Lykia bölgeleri, birbirinden farklı tipteki mezar anıtlarıyla oldukça zengin alanlardır. Bu üç bölge anıtsal mezarların kapsamlı sınıflandırılmasında önemli bir yer tutarlar. Özellikle anıtsal anlamda bazı mezar tiplerinin öncülerinin ilk defa bu bölgelerde görüldüğü anlaşılmaktadır Özellikle Lykia bölgesindeki Ksanthos Nereidler ve Limyra mezar anıtları, karyatidli taşıyıcı sütunlarıyla tapınak planlı mezarların (bkz Resim 2) öncülleri olarak düşünülür Ayrıca Sardis’te saptanan Greko-Pers stilindeki işlenmiş iki alınlığın da, bir mezara ait olduğu varsayımlar arasındadır. Şayet bu varsayımlar doğruysa, tapınak planlı anıt mezarların, yunan mimari stilinde yapılan en erken örneğinin Sardis kentinde olduğu varsayılır 23 Ball 24 Kaynak: funduszeue.info?id_card= 25 Cormack 20, Akçay 26 Borchardt 45– 27 Cahill 20, Akçay 9 Tapınak Planlı mezarlar, genellikle dörtgen bir plana sahiptir ve düzgün taş bloklarla inşa edilmişlerdir. Özellikle bu tip mezarların dış cepheleri, kare duvar işçiliği ile yapılmış olup ön cephede tapınaklardaki mimari teknik ve üslup görülmektedir. Podyumlu temeli, taşıyıcı elemanları ve bunun üstündeki arşitrav, alınlık, friz gibi mimari yapı elemanları, tapınaklarla neredeyse aynı özelliktedir Resim 2: Ksanthos Nereidler Tapınak Planlı Mezar Anıtı, British Museum Oda 47 Tapınak planlı mezarların, diğer mezarlardan farkı net olarak görülebilmektedir. Çünkü bu mezarların nekropollerin hakim noktalarında ve diğer mezarlardan uzakta inşa edildikleri anlaşılmaktadır. Bu mezarların oryantasyonu incelendiğinde, yönlerinin denize ve ovalara dönük oldukları, ayrıca kapılı arka tarafın özellikle yamaçlara bakan yöne yerleştirildikleri görülmektedir Tapınak planlı mezarların çoğunun, özellikle yol kenarlarına yakın konumlandıkları ve bulundukları alanın tek yapı öğesi oldukları anlaşılmaktadır. Bazen bu anıt mezarların etraflarında kendisinden daha küçük lahit mezarların ya da yapılarının olması, asıl mezarın arazi sahibi zengin kişilere ait olduğu ve diğerlerinin de hizmetkârlara ait olabileceği şeklinde yorumlanmıştır Genel olarak ise 28 Machatschek 29 Kaynak: funduszeue.info 30 Machatschek 86 31 a.g.e. 10 tapınak planlı mezarların birkaç yapı tekniğine, mimari sınıflamaya ve detaylara sahip oldukları görülmektedir En erken örneklerinin Mısır Uygarlığına değin geriye götürebileceğimiz “Tapınak Planlı Mezar”lar, özellikle Roma İmparatorluğu’nun egemenliği ile birlikte geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Zamanla ölümsüzlüğün ve toplumu bir arada tutmanın en önemli unsuru haline gelen anıtsal ile tapınak planlı mezarlar, içinde bulunduğu ve yaşadığı kültürden, dinden, kentten ve coğrafyadan izler taşıyarak günümüze kadar varan manevi bir anlayışın somut örnekleri olmayı başarmıştır. Ev Tipi Mezarlar Mezar yapıları, genellikle “ölü evi” inancının bir gereği olarak büyük oranda sivil mimariden kökenini alır. Gerek kayalara oyulmuş olsun gerekse bağımsız bir mimariye sahip olsun, mezarların çoğu, sivil mimarinin en önemli unsuru olan evleri kendine örnek almıştır. Böylelikle nekropol alanlarındaki ev tipi mezarlar, yörenin veya kentin mimari dokusuyla uyuşan kültürel ve coğrafi özellikleri de bünyesinde barındıran mezarlar olarak tanımlanabilirler. Sivil halkın yaşadığı evlerin cephe ve çatı özelliklerinin birebir taklit edildiği varsayılan bu tip mezarlara, Roma İmparatorluğu’nun hakim olduğu neredeyse tüm coğrafyalarda rastlanmak mümkündür. Ev tipi mezarlar, eğimli çatısıyla; ön cephesiyle sivil halkın yaşadığı evlerin birebir minyatür kopyalarıdır. Bu mezarların ön cephelerinde, genellikle kabartma şeklinde portreler vardır. Bu kabartmalar dikey ya da yatay olarak yerleştirilmiş olabilmektedirler. Bu kabartmalarda yaşayan veya ölmüş aile üyelerinin bir arada gösterildikleri ve böylelikle, biri diğerlerinden önce ölse dahi, aile üyelerinin bir gün ebediyette tekrar buluşacakları yerde tasvir edilmiş oldukları varsayılmıştır. Bunların ayrıca bulundukları coğrafyanın ya da kentin ev mimarisinin özelliklerini de yansıttıkları anlaşılmaktadır. Bu bağlamda örneğin Lykia bölgesindeki ev tipi mezarların, şekil olarak ahşap evlere benzetilerek inşa edildikleri bildirilmiştir Böylelikle Lykia mezarlarında kapı olarak tanımlanan alanın üzerinde ahşap evlerdeki kütük uçlarının taşa oyulması bu ahşap ev mimarisinin mezar mimarisine yansımasıdır 32 Ayrıntılı bilgi için bakınız Eliüşük 33 Özüdoğru 34 Kaynak funduszeue.info 11 Ev tipi mezarlara en bilinen örneği, Apia yolunu çevreleyen nekropol alanındaki (Resim 3) Rabirius Mezarı’dır. Öte yandan bu ev tipi mezarların ön cephelerinde tasvir edilen aile bireylerine ait portrelerin, hala yaşayan ve evlerinin penceresinden bakar gibi, mezarlarının penceresinden dışarı bakan insanlarmış gibi tasvir edildikleri düşünülür Böylelikle Romalılar için yaşayanların evi ile ölülerin evi arasında yakın bir ilişki olduğu görülür ve bu anlayışın MÖ 8. yüzyıla kadar geriye gittiği varsayılır. Öte yandan kremasyon sonrası küllerin konulduğu urnelerin de evleri taklit ettikleri varsayılır. Tıpkı tapınak tipli mezarlarda olduğu gibi, ev tipi mezarlar da kayalara oyulmuş, bağımsız olarak yapılmış veya stel ve lahitlerin cephelerinde taklit edilmiş olabilirler. Böylelikle ev tipi mezar fikri çok eskilere uzanan ve tüm Roma mimarlık tarihi boyunca da tekrarlanan bir tema olarak kalmıştır. Resim 3: Apia Yolu üzerindeki ev tipi mezarlar (sol) ve Rabirius Mezarı (sağda) Kule Mezarlar Kuleler genellikle gözetleme ve savunma amaçlı inşa edilen yapılardır Ancak Sümer Kule tapınakları göz önünde bulundurulduğunda, bunların dini yönlerinin oldukları da anlaşılmaktadır. Urartu tapınaklarının da kuleler şeklinde bir naoslarının oldukları düşünüldüğünde37, kulelerin aslında çok amaçlı yapılar olduklarını söylemek yanlış olmayacaktır. 35 Kleiner 36 Kaynak funduszeue.info slaves/ 37 Çilingiroğlu 12 Kule mezar geleneğinin Roma Dönemi’ndeki en tipik örnekleri Suriye coğrafyasındaki Palmyra Antik Kenti’ndedir. Bu tip mezarlar, Klasik Arkeoloji literatüründe “Kule Mezar” (ya Tower Tomb-Turmgrad) olarak geçer. Piramit mimarisine benzer şekilde kat kat (ya da basamak şeklinde) inşa edilen ve çatı kısımları düz ya da piramidal olan kule mezarların, aslında günümüze tam halleriyle ulaşmadıkları ve özellikle üst katlarının yıkılmış olabilecekleri düşünülmektedir Palmyra Antik Kenti’nde İS ’de inşa edilmiş Elahbel Kule Mezarın (Resim 5) bu tipin en güzel örneğini teşkil ettiği söylenebilir Dörtgen ya da kare planlı Kule Mezar tiplerinin günümüze değin gelen bir mimari özellik olduğu söylenebilir. Örneğin Suriye coğrafyasındaki pek çok cami minaresinin dörtgen bir forma sahip olması, bu geleneğin devamı olarak varsayılabilir. Bilindiği gibi dörtgen şekilde yapılmış minarelerin en güzel örneklerinden biri de Diyarbakır’daki “Dört Ayaklı Minare”dir. Resim 4: Palmyra’daki Elahbel Kule Mezar Anıtı. Kule mezarlar, daha çok Doğu Roma eyaletlerine özgü bir mimari mezar geleneği olarak öne çıkar Bazıları Galya’nın batı eyaletlerinde ve ayrıca İspanya ile Afrika’da da görülen kule mezarların en önemlilerinin, Suriye’deki Dura Eurapos ve Palmyra gibi antik 38 Toynbee 39 Bu kule mezar anıtı, maalesef Suriye’de son zamanlarda yaşanan olaylarda patlatılarak yok edilmiştir. Kaynak funduszeue.info 40 Heyn , Ball 13 kentlerde olduğu şüphesizdir. Diğer taraftan Roma kule mezarının bir geç Helenistik öncülü, Sicilya’daki Agrigentum Antik Kenti’nin (İÖ ) güney kapısının dışında bulunan 9 metre yüksekliğindeki “Tombe di Torene” olarak adlandırılan yapı olduğu ileri sürülür Bunun dışında bilinen örnekler çok azdır. Anadolu’ya baktığımızda ise en tipik örneklerin, Dağlık Kilikya Bölgesi’nde olduğu anlaşılmaktadır Örneğin Olba bölgesindeki Imbriogon Kome’si sınırları içinde iki adet yüksek “Kule Tipi” 43 mezar olduğu rapor edilmiştir. Bunun yanı sıra, yine aynı bölgede, Uzuncaburç’ta (Diokaisareia) da bir kule mezar söz konusudur Roma İmparatoru Vespasianus Dönemi’nde Dağlık Kilikya, Suriye’den ayrılan Ovalık Kilikya ile birleştirilmiştir. Bunu takiben aynı dönem içinde bölgede ciddi bir imar faaliyetinin yaşanması, kule mezar anlayışının Antik Suriye’de İÖ funduszeue.info’da ortaya çıkması ve popüler olması düşünceleriyle ilişkili olduğu şeklinde yorumlanmıştır Genellikle bağımsız ve tekil örnekler şeklinde görülen kule mezar tipleri, diğer anıtsal mezarlarda olduğu gibi, ölen kişiyi yüceltmek, ölümsüzleştirmek ve tanrılaştırma gibi anlamlarla yüklü gibi görünür. Ancak Suriye’deki örneklere bakıldığında bunların genellikle aile mezarları oldukları ve sadece bir kişi adına yapılmadıkları görülür. Bu durumda, kule mezarların toplumsal anlamda bir statü göstergesi olarak yapıldığı ve bunun toplumun belirli kesimlerini kapsadığı varsayılabilir. Anıt mezarlar ölen kişilerin, hayattayken kendileri tarafından inşa ettirilebileceği gibi toplumun ileri gelenleri (iktidar veya diğer erk sahipleri vb) veya ölen kişinin aile yakınları tarafından da inşa ettirilmiş olma olasılıkları yüksektir. Bu durumda zenginlik ve toplumsal statünün, bu tür mezarların inşasında belirleyici olmaları gerekmektedir. Tonozlu Mezarlar Mimarlıkta, şekli alttan içbükey olmak üzere taş ve tuğlayla örülmüş, yarım silindir biçiminde tavan örtüsü olarak tanımlanan tonoz, daha çok Romalılara özgü mimari bir teknik ve yenilik olarak öne çıkar. Çok çeşitli tipolojilere sahip olabilen (örneğin beşikli, çapraz, kaburgalı vb) tonoz, konut yapılarından anıtsal kamu yapılarına değin uzanan geniş bir kullanım alanına sahiptir. Mimaride geniş açıklıkları ucuz, kolay ve güvenilir bir 41 Toynbee 42 Akçay ve Erdem 43 Machatschek ve , ayrıca bakınız Fig. 44 Erdem 45 Durukan 14 şekilde geçmeyi sağlayan tonoz, Roma mimarlığını işlevsel ve anıtsal bir hale getirmiştir. Bunda Roma harcının ve tuğlasının da payı büyüktür. Bu mimari geleneğin Romalılara Etrüsklerden geçtiği ve özellikle mezar yapılarında başvurulan bir teknik olduğu görülür Tonozlu mezarlar, Anadolu’da Roma Dönemi’nde inşa edilen en yaygın mezar tipi olarak öne çıkar Özellikle Kilikya (Olba48) ve Karya (Iasos49) bölgelerindeki kentlerde bu tip mezarlara (Resim 5) sıklıkla rastlandığı bildirilir Hatta bu tip mezarların Anadolu’da Roma hâkimiyetinde ortaya çıktığı ve Roma dönemi öncesinde, Anadolu’da bu tip mezarların görülmediği ileri sürülmüştür Dolayısıyla Anadolu’da inşa edilen çeşitli tipteki tonozlu mezar yapılarının Roma ölü gömme geleneği içerisinde değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Roma’nın doğduğu topraklara baktığımızda ise, bu tip mezarların özellikle Ostia gibi kentlerde görüldüğü ve bunların tipik İÖ 2. yüzyıl mezarları oldukları anlaşılmaktadır. Ostia’da Isola Sacra’daki ev cephesine benzeyen beşik tonozlu mezarlar, bunların en güzel örnekleridir. Ayrıca tonoz bir yapı elemanı olduğu için, diğer tüm anıtsal mezar yapılarında da görülebilir. Örneğin Olba Territoriumu’ndaki tapınak mezarların çatı tipleri tonozlu harçlı veya tonuzlu harçsız şeklinde sınıflandırılmıştır. Ayrıca Olba’da “ortada tek kemerli çatı tipi”, “çift kemerli çatı tipi”, “önde tek kemerli çatı tipi”, “tonozsuz ve kemersiz tip” olarak sınıflandırılan mezar yapıları da vardır Yine Mersin ili sınırları içinde yer alan Korykos Antik Kenti’nde de tonozlu ya da tonozlu aedicula denilen mezar yapıları olduğu bilinmektedir. Büyük bir aediculaya benzetilen bu mezarların, genellikle tek bir kişi için yapıldıkları ileri sürülür. Aediculanın içindeki mezarların ise khamosorion, lahit ya da kaya lahdi şeklinde olabildiği anlaşılmaktadır. Büyük blok taşlarla, harç kullanmadan yapılan bu mezarları görkemli hale getiren unsurun tonoz olduğu özellikle vurgulanır. Ancak tonoz yerine, ardışık dizilmiş kemerlerin kullanılmış olduğu ve mezarın üstünün harçla kapatıldığı bazı mezar örneklerinin de olduğu görülmektedir 46 Özer 47 Kızıl 48 Akçay Olba ‘da yazıtlı olan bir tonozlu mezar ve diğerleri için ayrıca bakınız Akçay 49 Kızıl 50 Kızıl 51 Eliüşük 52 Machatschek 59, Cormack, 53 Durugönül ve diğ. Erdem 15 Resim 5: Olba Tonozlu Mezar Yapısı54 Anıtsal mezar geleneği altında incelecek olan “Tonozlu Mezar”lar, olasılıkla kökenini “tümülüs” mezarlardan almış ve aşamalı bir şekilde gelişip varlığını çeşitli şekillerde devam ettirmiştir. Romalılarla birlikte çok geniş coğrafyalara yayılmış olan tonoz ve tümülüs mezar geleneği Anadolu’daki bazı kentlerde yerel birtakım özellikler kazanarak karşımıza çıkmışlardır Çokgen Taş Duvarlı Mezarlar Çokgen taş duvar mimarisinin, daha çok Helenistik Döneme özgü bir inşa tekniği olduğu ve bu dönemde sevilerek kullanıldığı anlaşılmaktır Özellikle Anadolu’nun batısında ve güneyinde bu döneme tarihlenen birçok kentte, bu teknikle inşa edilmiş surlara, kale duvarlarına veya mezar yapılarına rastlamak mümkündür. Bu tekniğin Roma’daki örnekleri arasında ise, 4. yüzyıldan itibaren kullanıldığı bilinen Ostia’daki Claudius Limanı’nda Trainus zamanında eklenen çokgen (ya da poligonal) taş duvarlı liman yapısı sayılabilir. Ayrıca Pompei’de olduğu gibi, pek çok yol çokgen taşlarla döşenerek yapılmıştır Ancak bu mezar geleneğinin Anadolu’nun Antik Kilikya Bölgesi’ne özgü olduğu ve bu bölge dışında görülmediği anlaşılmaktadır. Çokgen taş duvarlara sahip mezarlar, diğer bölgelerde görülmeyen, fakat özellikle Dağlık Kilikya Bölgesi’ne özgü mezar biçimleri olarak öne çıkarlar. Söğüt, bu mezarların 54 Kaynak. Akçay 55 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız Durukan 56 Söğüt 57 Kaynak: funduszeue.info 16 bölgesel bir özellikle göstermelerinin dışında bulundukları alanlar, mimari planları, duvar örgü teknikleri ve tarihleri bakımından bölge ve Anadolu arkeolojisinde büyük bir öneme sahip olduklarını belirtmektedir. Bununla birlikte araştırmacı, mezarların polygonal teknikte yapılmış diğer yapıların yoğun olduğu yerlerde bulunmasının dikkatle araştırılması gereken bir özellik olduğunu; bu mezarların çokgen taş duvarların sevilerek kullanıldığı Helenistik Dönem’de bölgede yaşayan yerli halka ait olabileceğini belirtmektedir Anıtsal mezarlar başlığı altında incelenen “Çokgen Duvarlı Taş Mezarlar’ın başka bir bölgede benzerinin olmadığı anlaşılmaktadır Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Korykos60 ve Elaiussa-Sebaste gibi merkezlerde61 örneklerine rastlanan bu mezar tipi, duvar örgüsü ve yapısı sayesinde bölgesel bir mimari karaktere işaret eder. Bunları ayrıntılı bir şekilde inceleyen Söğüt, bunların beş farklı tipolojiye sahip olduklarını tespit etmiştir. Araştırmacı ayrıca bu mezar tipinin bölgede bu zamana kadar tespit edilen tek Helenistik mezar tipi olduğunu ileri sürmüş ve bunları İÖ 2. yüzyıla tarihlemiştir Kaya Mezarları Kayaların oyularak mezarlar haline getirilmesi geleneği çok eskilere dayanır. Anadolu’da Urartu hatta Hurrilere değin geriye götürülen kaya mezar geleneği, gerek kremasyon gerekse inhumasyon olsun, ölen kişinin cesedi ya da urne içindeki külleri, kireçtaşı tabanlı kayalara oyulmuş mezar odasına veya odalarına konulmakta ve ağzı kapatılmaktadır. Her ne kadar oda mezarlar daha öncesinde olsa da, bunların kayalara oyularak yapılması bir Urartu geleneği olarak yaygınlaşmış gibi görünmektedir Diğer taraftan kayaların kutsal sayılması ve oyulması geleneğinin Hititlerde de çok yaygın olduğu bilinir. Kaya mezarları Roma İmparatorluk zamanında, Afrika’dan Anadolu’ya değin uzanan geniş bir coğrafi temsile sahiptir. Hatta Ürdün’deki Antik Petra kenti kayalara oyulmuş mezar anıtları ve diğer yapılarıyla ünlüdür. Anadolu’da ise Roma döneminde 58 Söğüt 59 Akçay ve Erdem 60 Söğüt ve 61 Erdem 62 Ayrıca bakınız Söğüt 63 Karaosmanoğlu 17 kaya mezar geleneğinin çok yaygın olduğu görülür. Anadolu’nun neredeyse tüm dağlık kesimlerinde kaya mezar örneklerini görmek mümkündür. Özellikle Güneydoğu Anadolu (Kommagene), Orta Anadolu (Kapadokya) ve Akdeniz Bölgesi (Lykia ve Kilikya ve ayrıca Dağlık Kilikya) başta olmak üzere, pek çok bölgede Roma Dönemi kaya mezarlarına rastlamak mümkündür. Anadolu’da en erken örnekleri Hurrilere değin geriye götürülen kaya mezar geleneği, Bizans Dönemi’nin erken evrelerinde de devam etmiştir. Kaya Mezarları, Anadolu’nun hemen hemen her yerinde ve pek çok kültüre ait özellik sergileyen örnekleri olduğu bilinir. Bunlar dış cephe özelliklerine ve iç mekân düzenlemeleri bakımından birbirinden farklılıklar gösterirler. Örneğin Urartu, Karia, Lykia, Pontus ve Kilikya bölgelerinin kaya mezarları kendine özgü niteliklere sahiptir Kaya mezarlarının girişlerini kapatma yöntemleri, kayalığın durumuna, maddi olanaklara ve taş ustasının tercihlerine göre belirlendiği anlaşılmaktadır. Kaya mezarları bazen tek bir kişiye ait olabileceği gibi, birden çok kişiye de (olasılıkla aile bireylerine) ait olabilmektedir. İçinde klineler şeklinde ceset koyma yerlerine sahip oldukları anlaşılan kaya mezarları, tek odalı ya da çok odalı örneklerle karşımıza çıkarlar. Kentin çevresindeki kaya formasyonunun (özellikle oyulmaya uygun kireçtaşı ya da tüf jeolojisine sahip alanlar) yapılmalarında önemli bir etken olduğu anlaşılmaktadır. Diğer taraftan örneğin Dağlık Kilikya Bölgesi gibi tarım toprağının az olduğu yerlerde ya da rakımın yüksek olduğu yerleşim yerlerinde kaya mezarlarına sıklıkla rastlanmaktadır Tapınak cepheli, çok odalı kompleks planlı ve tek odalı basit tipler şeklinde sınıflandırılan kaya mezarlarını ayrı başlıklar altında ele almak, konunun anlaşılması bakımında önemlidir. Tapınak Cepheli Kaya Mezarları Kaya mezarları, ev ya da tapınak gibi mimari yapıları örnek alan cephe görünümlerine sahiptir ve bunların bazı özel yapılma nedenleri olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin tapınak cepheli kaya mezarlarının yapılma gerekçeleri Fedak’a göre, sosyal bir mesaj verme ya da ölen kişinin hayattayken kazandığı ünü ve zenginliği gelecek kuşaklara aktarma çabası olabileceğidir Bu tür mezarlar özellikle Roma döneminde oldukça yaygındır. Doğu’da Suriye ve Ürdün’de antik kentlerin yanı sıra Anadolu’da, özellikle 64 Ross 94, Durukan 65 Akçay ve Erdem ve 66 Fedak 18 Dağlık Kilikya Bölgesi’nde Olba (2 adet) ve Diokaisareia (1 adet) gibi kentlerde, tapınak cepheli kaya mezarları olduğu bilinmektedir. Bunların ion, dor ya da korinth düzenindeki tapınakların ön cephe mimarisinin özelliklerini örnek aldıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca bunların bulundukları yer itibariyle ayrıcalıklı bir konuma sahip oldukları ileri sürülmüştür 67 . Örneğin Olba’da korinth düzenindeki tapınak cepheli kaya mezarının, vadiye hakim bir konumda olduğu ve bulunduğu dik kaya yamacının yüksek kesimlerinde inşa edildiği bildirilir. Mezara ulaşmak için ise aşağıdaki vadi tabanından yukarıya doğru basamaklar yapıldığı da tespit edilmiştir. Tapınak cepheli kaya mezarlarının yaptırılma nedeni olarak dinsel inanış ve uygulamalardan ziyade, siyasal ve maddi koşulların yüksek seviyelerde olmasıyla ilişkilendirilir. Böylelikle bu gösterişli mezarlar sayesinde, toplum içinde siyasal ve ekonomik gücün etkili biçimde ortaya konulduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Akçay, Olba’daki tapınak cepheli kaya mezarlarının da ekonomik imkânlarla açıklanabileceğini düşünür Böylelikle ekonomik gelişmelerin körüklediği kentleşme olgusunun mezar mimarisine yansımasının bu tip mezarlarla doğrulandığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu tip mezarlar, kent içinde diğer kaya mezarlarına nazaran daha gösterişli olmalarına rağmen Lykia ve Karia örneklerine göre daha sade bir görünüme sahiptirler Tek Odalı Kaya Mezarları Kaya mezarları basit tek odalı ya da kompleks çok odalı kaya mezarları olarak sınıflandırılabilirler. Tek odalı kaya mezarlarının yapımları basit olduğundan, Roma döneminde bunların oldukça yaygın oldukları görülür. Ayrıca düşük maliyetli olmaları ve birkaç kuşak boyunca kullanılmaları onların en sık kullanılan kaya mezarı tipleri olmalarını sağlamıştır. Basit Kaya Mezarlarında kline, sanduka ve düz zemine ölülerin yatırıldığı ve kremasyon kaplarının da bu tek odalı kaya mezarlarına konulduğu varsayılmaktadır Anadolu’da Karadeniz bölgesinden Güneydoğu Anadolu Bölgesine değin uzanan geniş bir alanda, bu tür mezarlara rastlamak mümkündür. Örneğin Ordu Dikenlice’de71 ve Diyarbakır Ergani yakınlarındaki İS 2. yüzyıl Roma kaya mezarları 67 Akçay 68 a.g.e. 69 Zoroğlu , Bean 70 Akçay 71 Keleş 19 bunlara en güzel örneklerdir. Özellikle Ergani’deki giriş kısımları silindir şeklinde yekpare taşlarla örtülen kaya mezarları arasında tek odalı basit kaya mezarlarının yanı sıra (Resim 6) çok odalı kaya mezarlarının da olduğu söylenmektedir Diğer taraftan Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Olba Antik kentinde de bu tip mezarların olduğu ve bunlara ait girişlerin tıpa, duvar örme ya da ahşap-metal malzeme ile kapatıldığı bildirilir Bazen tekil bazen ise nekropol olarak tanımlanan (örneğin Mardin Dara veya Diyarbakır Hilar 74) alanlardaki tek odalı mezarlar, kaya mezarların en yaygın örnekleri arasında gösterilebilir. Bunların cephe özellikleri ise çok farklı şekillerde olabilmektedir. Örneğin Ordu Delikkayada olduğu gibi75 kaya mezarlarının bazen sarp ve ulaşılması zor yerlere yapılmış olmaları, bunların kutsal ve bir amaca da hizmet ettikleri söylenebilir. Diğer taraftan bu durum onlara anıtsal bir özellik de katmaktadır. Resim 6: Diyarbakır Ergani Kaya Mezarları Çok Odalı Kaya Mezarları Çok odalı kaya mezarları, başta Urartu Krallığı’nın başkenti Van Kalesi (Tuşpa) olmak üzere birçok büyük merkezden iyi bir şekilde tanınmaktadır. Planları; girişte bir platform, büyük bir kapı ile geçilen geniş bir ana oda ve bu odadan bir kapı ile geçilen yan oda veya odalardan oluşur Oda sayısı Dağlık Kilikya’daki Olba’da 78 (3 odalı) ve Karia Bölgesi’ndeki Iasos79 antik kentinde olduğu gibi birkaç tane olabilir. Birbirleriyle bağlantılı veya kompleks olan bu türden mezarlar en çok odalı olabilmektedir. Çok 72 Gazi Üniversitesi Araştırma Görevlisi Murat Karakoç ile tarihinde yapılan kişisel görüşme. 73 Akçay 74 Antik Çağ’daki adı Arsenia’dır. 75 Demiröz 76 Sol tek odalı kaya mezarı, içten görünüm; sağ Tek odalı kaya mezarı dıştan görünüm ve kapak olarak kullanılan işlenmiş kaya bloğu. 77 Köroğlu 78 Akçay 79 Kızıl 20 odalı kaya mezarları, genellikle boyutları bakımından dikkat çekicidirler. Kapıları rahatlıkla girilebilecek genişlik ve yüksekliğe sahiptir. Ayrıca bunların dış cephe veya iç mekân düzenlemeleri çeşitlilik göstermektedir. 3 Resim 7: Ordu Dikenlice Tek Odalı Basit Dörtgen kapılı Kaya Mezarları En erken örnekleri Urartulara kadar geriye gittiği anlaşılan çok odalı kaya mezarları81, tek odalı kaya mezarları kadar yaygın değildir. Pek çok Roma kent nekropolünde bunlar, kompleks ya da bitişik odalı kaya mezarları olarak da tanımlanmışlardır. Afrika’dan Anadolu’ya değin uzanan bir coğrafyada rastlanan bu türden kaya mezarları, genellikle tipik Roma dönemi mimarisini yansıtırlar. Columbarium Columbarium, Eski Roma'da kremasyon sonrası ölü küllerini saklamaya yarayan ve duvarlarında çok sayıda niş yeri olan mekânlara verilen isimdir. En erken örneklerine Urartu arkeolojisinde karşılaşılan columbariumlar, bir kaya mezarı içinde urnelerin saklanması için nişlerin içinde açılan oyuklara, dolayısıyla da bu kremasyon mezarlara verilen isimdir Roma mezar mimarisi içinde bunlar, yer altı ya da kaya mezarları olarak da bilinirler. Bu mezarların temel özelliği ise -mezar odasının sık sık yeni getirilen ölü 80 Kaynak: funduszeue.info,/funduszeue.info 81 Topaloğlu 82 Kaynak: funduszeue.info 21 külleri için kullanımından dolayı- duvarlarda yan yana birbirine çok yakın sıralanmış oyukların/nişlerin bulunmasıdır. Columbarium olarak adlandırılan bu mezarların tane ayrı ölü külünü alacak kapasite olduğu anlaşılmaktadır. Bu tip mezarlara gömülenler, genelde yoksul kesimden insanlardı; bunlar köleler ve azat edilmiş köleler olarak sıralanabilir Örneğin bu türden bir columbarium yapısı, Roma’da Appian (Resim 8) yolu üzerinde bulunmaktadır. Resim 8: Appian Yolu üzerindeki columbarium Columbaria'nın yaygın kullanımı, bir Roma kenti odası olarak öne çıkar. Ancak Etruria ve Campania gibi küçük yerleşim yerlerinde de columbariumlar söz konusudur. Bu yapılar genelde imparatorlar ya da imparator ailelerinden kimseler tarafından finanse edilmiştir. Ancak sonsuzluğa uğurladıkları yer olarak gördükleri columbariumların inşası ve bakımı için buraya yakınlarını gömen halktan ya da kölelerden insanlar da bir araya gelip bunların inşası ya da bakımı için fonlar oluşturabilirlerdi. Bunlar çeşitli boyut ve biçimlerde olabilmektedir ama çoğu küçük yapılardı. Cenaze yakıldıktan sonra kalıntıların konulduğu ölü külü kapları, columbariumların duvarlarında yer alan nişlerin içine konulurdu (bkz Resim 9). Örneğin Vigna Codini’de olduğu gibi bu nişlerin olduğu yerlerde resimler ve ayrıca yazıtlar da olabilirdi (Resim 10) . Ayrıca bunların yakınlarında krematoryum olarak bilinen ölü yakma yerleri de olduğu anlaşılmaktadır 83 Blanck 84 Kaynak: funduszeue.info?m=#funduszeue.info 85 Kaynak: funduszeue.info 22 Resim 9: Vigna Codini columbariumunun iç merkez kısmı Kaya mezarları başlığı altında, bir alt tip olarak tanımlanan columbariumlara en iyi örneklerden biri Anadolu’da, Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Olba kentinde tespit edilmiştir. Buradaki kentlerde örnekleri çok fazla görülmeyen columbarium tipi kaya mezarlara Elaiussa-Sebaste’de de rastlandığı bildirilmektedir Olba’daki columbarium, kayaya oyulmuş dikdörtgen planlı bir mezar odası olarak tasarlanmış ve her iki kısa kenarında zemin ile bitişik 47 cm genişliğinde sekiler oluşturulmuştur. Bu sekilerin boyutları itibariyle ölülerin yerleştirilmesi için değil, ritüel nesneleri ya da urnelerin yerleştirilmesi için yapılmış oldukları düşünülmektedir. Sekilerin hemen üst bölümünde ise urneler ya da ritüel nesneler için yapıldığı varsayılan nişler bulunmaktadır. 86 Kaynak: funduszeue.info 87 Machatschek , Akçay ve Erdem 23 Resim Vigna Codini columbariumu nişleri üstündeki resimler/freskolar. Olba’daki mezar odasının tavanının iki bölümlü olduğu, giriş bölümünden tavanın ortasına kadar kayaya oyulmuş tonozlu bir örtü olduğu bildirilmektedir. Buradan mezar odasının arka duvarına kadar olan kısımda ise düz bir tavanın kayaya oyularak oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Böylelikle mezar tavanının ön kısmındaki tonoz sayesinde mezarın ortasında kavisli bir cephe oluşturulmuştur. Mezar odasının içinde olasılıkla ölü külü kaplarının konulduğu, dört dikdörtgen küçük ve bir de büyük ana niş olmak üzere toplam beş niş vardır Sonuç olarak Hadrianus Dönemi’nde aniden başlayan lahit işleme sanatı nedeniyle İS 2. yüzyıldan itibaren yavaş yavaş kremasyonun yerini inhümasyon almaya başlar. Hristiyanlıkla birlikte ise çok sayıda ölünün bir arada gömülmesini sağlayan catacomblar, daha önce yakılan ölülerin küllerinin konduğu columbariumların yerini almış ve zamanla bunlar, Hıristiyan geleneklerinde en çok tercih edilen mezar tipi haline gelmiştir Catacomblar Catacomblar, Roma döneminde columbariumların yerini alan erken Hristiyanlık dönemi mezarlarıdır. Kelime anlamı fazla derin olmayan çukur demektir. Roma’da özellikle Erken Hristiyanlık dönemiyle ortaya çıkan katakompların sayısı 60’ya yakındır. Bu mezarlarda, Hristiyanlığın ilk zamanlarındaki Hristiyanlar gömülmüştür. Söz konusu 88 Akçay ve Erdem 89 a.g.e. 24 mezarlar, tıpkı kaya mezarları gibi, yumuşak kireçtaşı/kalker kayaların oyulmasıyla yapılmıştır. Hristiyanlığın erken zamanlarında, bunlar ayrıca, Hristiyanların dini tören ve ayinler için toplandıkları gizli alanlar olmuştur. Hristiyanların ilk toplanma yerleri olan catacomblar, bu özelliğinden dolayı zamanla Hristiyanlar için kutsal yerler haline gelmiştir. Çünkü bu yerler, Hristiyanlığın yayılması için yürütülen faaliyetler açısından oldukça güvenli olmuştur. Ancak daha sonra, üçüncü yüzyıl ortalarında, bunlar “güvenilir” yerler olmaktan çıkmış ve deşifre olmuştur. Hristiyanlar, söz konusu bu yeraltı mezarlarının deşifre olmasıyla birlikte, bunların normal giriş ve çıkışlarını duvarlarla örüp kapatmışlar ve buralara giriş-çıkış için gizli geçitler yapmışlardır. Tıpkı bir labirent gibi, yerin altında kilometrelerce uzayıp giden catacomblar zamanla çok geniş ve kompleks mekanlar haline gelmişlerdir (Resim 11). Resim Roma’daki San Sebastian Katakombu İS 4. yüzyılda, Hristiyanlara karşı tutum değişince catacomblar, Hristiyan hacılar tarafından ziyaret edilen kutsal mekânlar halini almışlardır. Ancak İS yılında, Roma toprakları Gotların istilasına uğradığında, catacombların (koruma amacıyla) girişleri tekrar 90 Kaynak: funduszeue.info 25 örülmüş; toprak ve taşla doldurulmuştur. Bu gizleme işi o kadar iyi tasarlanmıştır ki, yüzyıla gelindiğinde, katakompların varlığı dahi unutulmuştur ve bunlar ancak yüzyılda keşfedilebilmişlerdir Catacomblar iki farklı plan tipinde görülür ve bazen bu iki farklı plan tipi bir arada görülebilir. Birinci plan tipi, ana koridordan çıkan farklı uzunluktaki yan koridorlardan oluşur, ikinci plan tipi ise ızgara sistem olarak bilinir. Bu sistemde, en az iki paralel koridor ve bunları birleştiren enine koridorlar söz konusudur. Bazı katakompların duvarları, Hıristiyan kiliselerinde veya columbariumlarda olduğu gibi, freskolar ile süslenmiştir. Bunlarda özellikle Yeni Ahit’ten alınan konular işlenmiştir (Resim 12) Catacombların bazıları iki hatta daha fazla katlı olabilmektedir. Örneğin St. Sebastian catacombu dört katlı olup duvarlarında ölülerin vücutlarını yerleştirmek için niş benzeri oyuklar açılmıştır. Ölü beden buraya konulduktan sonra bu oyuklar, tuğla veya taş yardımıyla kapatılmıştır. Özetle Catacombları hem bir yer altı mezarlığı veya mimari mekân hem de bir ayin/toplanma yeri olarak tanımlamak mümkündür. Lahitler Lahitlerin en erken kullanımları, Mezopotamya ve Mısır’da İÖ 3. binyılda görülür. Bu dönemde Sandukalara pencereler, kapılar yapılmış olması, yeniden dirilişe inancın göstergesi olarak yorumlanır. Daha sonra ise Mısır’da altın veya gümüşten insan biçimli sandukaların ortaya çıktığı bilinir. Lahitlerin Yunan Dünyası’ndaki en erken kullanımı, Girit’teki Minos Kültürü’nde görülür ve bunlar pişmiş topraktan üretilirdi. İÖ ’lerden itibaren kullanılan ve yaygın kullanımı İÖ Yüzyıllar olan bu lahitler, Anadolu’nun da en erken lahit örnekleri olarak karşımıza çıkarlar. Anadolu’daki en erken örnekler, İÖ 7. Yüzyıla tarihlenen Klozamenai’deki toprak lahitlerdir. Helenistik Dönemle birlikte artık mermer ve kireçtaşı gibi örneklerle karşımıza çıkmaya başlayan lahitler, Roma dönemi ile birlikte temel mezar tiplerinden biri haline gelir. Özellikle İmparatorluk döneminde lahitlerin kullanımında bir yoğunluk göze çarpar. Ancak özellikle Roma’da kremasyon gömüden inhumasyona geçişle birlikte lahitlerin yaygınlaştığı anlaşılmaktadır. Lahit mezar, böylelikle en uçtaki 91 Blanck kaynak: funduszeue.info 92 Kaynak: funduszeue.info 26 eyaletlere değin yayılan bir moda haline gelmiştir. İS 4. yüzyılın başında imparatorluğun Hristiyanlığı tanıması sonucunda pagan inançlarına sahip kimselere ait lahitler azalmaya başlar. Hristiyanlık inancını yansıtan ve daha önce az da olsa İS 3. yüzyılda görülmeye başlayan lahitler ise çoğalmaya başlar ve bunlar yoğun bir şekilde İS 5. yüzyılın başlarına kadar üretilmeye devam eder Hristiyan lahitlerinde üzerinde dini sembol olmayan çok az örnek bulunmaktadır 94 . Pagan lahitleri ile Hristiyan lahitleri arasında semboller dışında kabartmaların yapılma tekniklerinde de farklılıklar bulunmaktadır. Özellikle düz bir yüzey izlenimi veren kabartmadan derine inen çukur kabartmaya geçilmesi İS 4. yüzyılda gerçekleşir. Hristiyan lahitlerinde bu yöntemle kabartmalar yapılırken, figürlerin çevre çizgilerine birbirine çok yakın delikler çekilmekte, bununla da arka planın daha kolay ve hızlı çıkarılması sağlanmaktadır. Lahitler taş, pişmiş toprak, kurşun, bronz, alçıyla sıvanmış tahta veya mermer gibi malzemelerden yapılırlardı. Ancak bunlar arasında, lahit maliyeti en yüksek ve en değerli malzeme hiç kuşkusuz mermerdir Lahit ya da tekne/sanduka denen bu mezarların dış cephe ise genellikle mimari (tapınak, anıt, mezar vs.) yapıları andıran bir süslemeye sahiptir. Çoğunlukla girland (Resim 12) denilen süsleme motifleri (ki bunlar arasında portre veya mask başları, öküz başları, çiçek vb. vardır) ya da sütunlar ve bunların arasında insan heykellerinden oluşan ayrıntılar olabilmektedir (Resim 13). Bazen bir hikâyenin ya da mitolojinin de anlatılabildiği lahitlerin dış cepheleri, olağanüstü güzellikte plastik eserler olarak karşımıza çıkarlar (Resim 14). Ayrıca plastik kabartmalarla süslü lahit çeperlerinin Antik Çağ’da, tıpkı diğer mimari yapılar da ve heykeltıraşlık eserlerinde olduğu gibi, boyandıkları ve bazılarının da yazıtlara sahip oldukları bilinmektedir Tüm bu ayrıntılar ve işçilik, olasılıkla kültürel bölgeler, coğrafya, Siyasi ve sosyal süreç ve zenginlik ya da ölen kişiye verilen öneme göre çeşitlilik gösterebilmektedir. En erken örnekleri, İÖ 5. yüzyıla değin geriye giden lahitler, genellikle nekropollere yerleştirilir ve içine ceset konulur. 93 Orhan Koch 94 Akçay 95 a. g. e. 96 Bakınız: Bertrand Buchwalter, (). Renkli Tanrılar - Antik Heykel Sanatında Çok Renklilik. Ege Yayınları: İstanbul. 27 Resim girlandlı lahit cephesi Roma ile birlikte kullanım coğrafyası genişleyen lahitler, Afrika’dan İngiltere’ye değin uzanan bir coğrafyada görülebilir ve Orta Çağa değin uzanan bir kullanıma sahip olur. Cesetle birlikte ölen kişiye ait bazı ziynet eşyalarının da içine konulduğu anlaşılan lahitlerin üzeri çoğunlukla çatı biçimli bir kapakla örtülür Lahitler her ne kadar kişiye özel olsa da, bazen ikincil kullanıma da sahne olmuşlardır. Roma’nın hakimiyeti altında bulunan eyaletlerde birbirinden farklı adet ve göreneklerin olduğunu açıklamıştık. Örneğin Atina'da mezar kabartmaları yaygındı; Anadolu'da ise bazı yörelerde yoğun olarak kabartmalı mezar stelleri ile aynı zamanda ostotekler, başka bir deyişle çekmece biçiminde "kemik mahfazaları" ve bazen de lahit mezarlar kullanılmıştı. Ancak 2. yüzyılın başlarında, kabartma süslü lahit üretiminde kapsamlı bir üretim başlar. Bunun, öncelikle Roma ve Anadolu için geçerli olduğu fakat Atina ve daha pek çok eyalette de benzer bir durumun olduğu bildirilir. Lahit üretimi, 3. yüzyılın sonlarına değin devam eder, hatta Roma'da 4. yüzyılda, bir süre böyle gittiği anlaşılmaktadır. Roma Dönemi lahitlerinin sayısı bugün tam olarak bilinmez, ama ’den fazla örnek bulunduğu sanılmaktadır 97 Kaynak: funduszeue.info 98 Ayrıntılı bilgi için bakınız Koch 99 Koch 28 Resim Sütunlar arasında plastik heykel cepheli lahit. Resim İskender Lahdi, Sidon İÖ 4. yüzyıl Lakin bunların pek çoğunun ancak parçalar halinde günümüze ulaştığı kesindir. Fakat bugüne kadar ele geçen lahitler göz önünde bulundurulduğunda, Roma İmparatorluğu sınırları içinde yılları arasında lahit yapılmış olduğunu ileri sürülür. Kaynak: funduszeue.info 29 Koch’a göre () Lahitler sadece Roma İmparatorluk Dönemi sanat tarihi açısından değil, ayrıca Roma Dönemi ekonomisi, ticareti ve toplumsal sorunlarını anlamak açısından da büyük öneme sahiptir. Yalnızca ilk ortaya çıktığı 2. ve 3. funduszeue.info çok sevilmekle kalmamış aynı zamanda Ortaçağ'ın ve Rönesans'ın hatta Yeniçağ sanatını da çeşitli yönlerden ve kalıcı bir şekilde etkilemiştir. Ölen varlıklı kişileri gömmek ve aynı zamanda ölümsüzleştirmek için yapılan lahitler, Roma Dönemi ile birlikte yaygınlık kazanır ve tüm eyaletlerde nekropolleri süsler Sadece bir mezar değil, aynı zamanda birer sanat eseri ve mezar anıtı olarak da tanımlanabilecek lahitlerin çok çeşitli örneklerle günümüze ulaşmıştır. Bunlar, bu bölümde ayrı alt başlıklar altında ele alınacaktır. Bağımsız Lahitler Ölen kişilerin sosyal statü ve ekonomik durumlarını yansıtan lahitler, görüne bilirlikleri, gösterişleri ve maliyetleri ile diğer özellikleri bakımından oldukça ilgi çekicidirler. Lahitler bir veya daha çok ölü bedeni alabilecek kapasitede düşünülmüş şeyler olup, biçimleri de buna göre saptanmıştır. Batı dillerinde kelime karşılığı yy.'dan itibaren eski Yunancada "et yiyen" anlamındaki 'sarkophagos' sözcüğünden gelen sarcophage (Fr), sarcophagus (İng), Sarkophag (Alm) vb. sözcükleri, kullanılmaktadır. Önceleri Kuzeybatı Anadolu'da, Assos'ta çıkarılan 'lapis sarcophagus' taşı için kullanılırken, anlamı Roma İmparatorluk Dönemi'nden beri genişlemiştir. Lahitler için Antikçağ'da da çeşitli adlar kullanılmış ve bunlar birbirinden farklı olarak iki şekilde yapılırdı: çoğu zaman dikdörtgen prizma biçiminde bir sanduka şeklimde, seyrek olarak bir banyo küveti-biçimindeydi; ayrıca bunların dışında birtakım kuraldışı örneklerin de olduğu anlaşılmaktadır. Bağımsız lahitler, genellikle bulunduğu yere ya da düzleştirilmiş, kayalar üzerine yerleştirilmişlerdir. Bu tipteki lahitlerin bazıları blok taşlarla desteklenmiş, bazıları ise düzleştirilmiş kaya yüzeyi üzerine açılan bir yuvaya oturtulmuşlardır. Taş sanduka kısımlarının üzeri ise ağır, taş bir kapakla örtülmüştür Bağımsız lahitlerin Roma Dönemi’ndeki pek çok örneği Afrika’daki eyaletlerden Avrupa’ya değin uzanan kentlerde görülür. Anadolu’da ise özellikle kıyı bölgesinde Elaiussa-Sebaste, Korykos’ta ve iç kısımda Olba ve Diokaisareia nekropolislerinde bulunurlar. Diğer taraftan bağımsız lahitlerin bezemeli ve bezemesiz lahitler olarak da bir ayrıma tabi tutulabilecekleri görülür. Koch Erdem 30 Bunlar kireç taşı ya da mermer bloklardan yapılmış olabilirler. Bunların ayrıca bir podyum üzerinde de yer alan örnekleri de mevcuttur. Kaya Lahitleri Bu tip lahitler, ana kaya kütlesi ile bir işlenir. Genel olarak bağımsız lahitlerle aynı ölçülerde olan sabit kaya lahitleri, bağımsız lahitlerle form olarak da birbirlerine benzerler Sanduka kısmı (ortalama cm) normal bir lahit yüksekliğindedir. Bağımsız lahitler gibi kaya lahitlerinin iç tarafının dikdörtgen biçimde oyulduğu ve içe doğru genişleyen; başka bir deyişle trapez biçimli bir form edindiği görülmektedir. Daha ucuza mal edilebilen bu mezarların sandukalarında altlı üstlü bordürler, bazılarında ise alt bordürlerde ayaklık süslemeleri dışında hemen hemen hiçbirisinde dekorasyon elemanı yoktur. Bu tip mezarların genel olarak süslemeleri yoktur. Örneğin Anadolu’da Dağlık Kilikya bölgesinde de bu türden kaya lahitlerinin olduğu ve bunların süslemesiz yapıldıkları bildirilmektedir. Tıpkı bağımsız lahitlerde olduğu gibi kırma çatı ve dört köse akroterleri olan kapaklarla örtülüdürler. Kapaklarında genel olarak akroterden başka süsleme olmadığı anlaşılmaktadır Mersin Korykos Antik Kenti’nde ele geçen kaya lahitlerinin kabartmalı süslemelere sahip oldukları görülür Genelde tek kişilik olan kaya lahitlerinin Korykos’ta iki kişilik örneklerinin de olması, Dağlık Kilikya ya da Korykos’a özgü özellikler olarak öne çıkar Hyposorionlu Lahitler Bir lahit çeşidi olarak, çok yaygın bir kullanıma sahip olmayan hyposorionlu lahitler, genellikle düzgün kesilmiş taş bloklarla inşa edilmiş bir mezar odasına sahiptir. Kaide görevi gören bu mezar odası yaygın olarak mezar sahibinin kölelerinin ya da tebaasının gömüldüğü Hyposorion olarak adlandırılır. Lahit ise bu mezar odasının üzerinde bulunmaktadır (Resim 15). Bir nevi bir podyumu andıran bu özellik sayesinde, lahdin anıtsal bir görünüme sahip olmasının sağlandığı anlaşılmaktadır Anıtsallığı daha çarpıcı hale getirmek için bu tip lahitlerin bazıları, üç basamaklı bir kaide üzerinde Akçay Machatschek Karaüzüm Machatschek Karaüzüm 31 yükseltilmiştir Lahitlerin üzerinde yükseldiği mezar odaları ile ilgili çeşitli varsayımlar vardır. Her ne kadar Machatschek, hyposorionlu lahitlerdeki mezar odasının her zaman gömü için kullanıp kullanılmadığı noktasında kesin bir görüş belirtmese de, Karaüzüm, son yıllarda Elaiussa-Sebaste’de yapılan çalışmalar neticesinde bulunan lahdin altındaki odanın kemik deposu olarak kullanılmış olabileceğini ileri sürmüştür Scnhneider ise bu uygulamanın, yeni gömülere yer açmak amacıyla yapılmış olabileceğini varsaymaktadır Bu lahit ya da mezar tipine, Anadolu’daki örneğin Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Olba ve Elaiussa-Sebaste kentlerinde ve Lykia’da rastlanır. Resim Elaiussa-Sebaste’deki hyposorionlu lahit Machatschek Machatschek Karaüzüm Scnhneider Erdem 32 Chamosoriumlar Ana kayanın dikdörtgen şekilde oyularak mezar yerinin oluşturulması ve üzerine de bir kapağın yerleştirilmesiyle kullanılan yaygın bir mezar tipidir. Bu mezarların kapakları farklı formlar içerebilir. Dağlık Kilikya bölgesinde bu mezar tipi için düz, yarım silindir, üzerinde aslanlı kapak ve kabartmasız kırma çatı seklinde kapaklar kullanılır. Ayrıca pişmiş topraktan kapakların da yapıldığı bilinmektedir. Kapakları düz kırma çatı şeklinde olabilmektedir. Bu mezarların tek görünen kısmı kapakları olduğu için ancak sadece bu kısımda kabartmalar olduğu anlaşılmaktadır Bunların kapaklarında çelenk, haç ve tabula ansata kabartmalarına (Resim 16) ve bazı yazıtlara yer verildiği bildirilmektedir Resim Mersin Korykos’tan bir chamosorion mezar (Karaüzüm ). Khamosorion mezarların yapılışı coğrafi şartlarla ilişkilidir. Bu mezarlar iki şekilde konumlandırılır. İlki ana kayanın taban seviyesinde, ikincisi de tabandan yüksekte olanlardır. Mezar yeri yontulmasına başlanmadan önce, tasçı ustasının dikdörtgen bir çizgi çekmektedir. Bu çizgi mezarın aşağıya hangi sınırlar dâhilinde ineceğini belirler. Ayrıca mezar yerinin bir ya da iki kenarına 15–20 cm genişliğinde kanallar açılmaktadır. Machatschek göre bu kanallar, yağmur suyunun mezara girmesini önlemek amacıyla yapılmışlardır Fakat Karaüzüm’e göre bunlar sıvı sunusu ile de ilişkili olabilir Machatschek 34–35; Akçay Karaüzüm Machatschek Karaüzüm 33 Arcosoliumlar Latince arcus(kemer) ve solium(mezar) sözcüklerinin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan mimari bir terimdir. Antik çağda yer altı mezar odalarında ve özellikle Roma Döneminde catacombların ana kayasının yay biçiminde oyularak üstünün kemer biçiminde şekillenmesiyle oluşturulan, mezar yeri olarak da uygun olan taban kısmı dikdörtgen şeklinde açılan ya da tabandan yukarı sanduka bırakılarak üzeri lahit kapağı ile kapatılan hücreler ve nişlerdir. Resim Arcosolium Tip Mezar. Arcosolium’ların genel olarak kompleks ve kaya mezarlarının içlerinde olduğu bilinmektedir. Bu mezar tipi genellikle Geç Antik dönemde tercih edildiğine dair arkeolojik veriler, diğer Klikia kentlerindeki örneklerle desteklenir. Konut mimarisinin bir taklidi niteliğindeki bazı mimari detaylara ve bezemelere de yer verildiği yapım maliyeti yüksek olan mezar yapıları lükse işaret etmektedir. Bu nedenle bu mezar tipinin büyük ihtimalle antik yerleşmelerin bolluk ve zenginlik dönemlerinde yapılmış olduğu düşünülmektedir. Kommagene, Psidya, Klikya gibi dağlık ve kayalık araziye sahip bölgelerde bu mezar tipinin varlığı saptanmıştır. 34 Kiremit Mezarlar Roma Dönemi’nde yaygın bir şekilde görülen bir diğer mezar tipi, Kiremit Mezarlardır (Resim 18). Her ne kadar bir mimari mezar yapısı olmasa da, dönemin sosyal yapısının anlaşılması bakımından önemli buluntulardır. Zira kiremit biçimli mezarlar, özellikle alt tabakadan halkın gömüldüğü mezarlar olarak öne çıkmaktadır. Dolayısıyla basitçe yapılan bu mezarlar diğerlerine oranla çok bulunmaları doğaldır; fakat tahrip olmaya da fazlasıyla uygundurlar Ancak bu mezar tipi özellikle taşrada e eyaletlerde yaygındır ve merkezde pek görülmez. Resim Sakarya’da yol çalışması esnasında ortaya çıkan Roma Dönemi Kiremit Mezar. Bu tipin en iyi örnekleri, Anadolu’da Tarsus Gözlükule Höyüğü’nde, Soli Pompeipolis’te, Nevşehir’de ve Antalya’da Arpasuyu’nda mümkündür. Ayrıca Anadolu’nun pek çok yerinde bu tür mezarlara rastlandığı bilinmektedir. Özellikle Gözlükule Höyüğü’nün güney yamacında, Roma tabakasında yapılan kazılar sırasında ortaya çıkarılan mezarlar İS yüzyıllara tarihlenmiştir Kiremit mezarlar stroterlerin iskelet üzerine, bir beşik çatı gibi, çatılması ile oluşturulmuşlardır. Kiremitlerden yapılan Kuban Goldman 19 35 mezarlar, cenazelerin boyuna göre tasarlanmış ve böylelikle vücutların üzerinde bir çatı mezar oluşturulmuştur. Nekropol alanında bulunan tüm kiremit mezarlarda dikey birleşen kenarlar kalipterler ile kapatılmıştır. Cesedin açıkta kalan baş ve ayak bölümleri ise birer stroter ile kapatılmıştır. Bunların içinde normal gömü olabileceği gibi kremasyon gömüler de yer alabilmektedir. Pithos Mezarlar Antik Çağ'da genelde şarap ve zeytinyağı gibi sıvı ürünlerle kuru tarım ürünlerini depolamakta kullanılan büyük çapta küplere pithos adı verilir. Pithos mezar olarak kullanılan bu büyük boyutlu küplere ölüler 1 ya da 2 kişi olarak düz, hoker ya da yarı hoker duruşunda yerleştirilmektedir. Resim Parion pithos mezar buluntusu Küplerin ağızları ise büyük boyutlu seramik kaplar ya da taş levhalarla kapatılmaktadır. Pek çok yerde küplerin duruşu, ölülerin başlarının pithosun ağız kısmına doğru yerleştirilmesi ve ağızlarının düz bir taşla(kapaktaşı) kapatılması, bazılarının da ağızlarının içinde genişçe bir kapak ile kapatılması söz konusudur. Etrafı taşlarla desteklenmiştir. Ölünün kapalı bir yere konması gerektiği düşüncesinin bu dönemde Hoker: Gömü tiplerinde bir iskeletin yatış pozisyonunu belirleyen, bacakları karna doğru çekilmiş olarak yatan ölünün bu pozisyonuna verilen isimdir. İlk defa paleolitik dönemde neandertal gömülerinde denk gelinmiştir. Mezarda iskelet dışında bir bulguya rastlanmadı. cm boyunda cm çapındaki, antik çağda kırılıp kenetlerle birleştirildiği anlaşılan PM1’de tabana serilmiş çakıl üzerine başucu, pitosun ağız kenarına denk gelecek şekilde yatırılmış iskeletten başka bir buluntuya rastlanmadı. 36 başladığı kabul edilmektedir. Anadolu’da birçok yörede, sanki doğacak çocuğu kaplayan ana rahmine benzercesine, küpün çeperleri tarafından çevrelenmiş hoker duruşundaki cesetler ölü hediyeleriyle birlikte toplumun inançları doğrultusunda belirli mekanlara yerleştirilmekteydi. Bu gömü metodu Hititlerde sedir altına yapılırken, Yunan uygarlıklarında nekropol alanları seçilmiştir. Pihtos mezarlar MÖ. lerde Anadolu, Ege, Kıta Yunanistan, Sicilya, Karadeniz ve Kıbrıs’ta görülür Urne Mezarlar Yakılan cesetlerin küllerinin konulduğu vazo şeklindeki kül kaplarına urne adı verilir. Ceset yakma geleneği ilk defa Neolitik dönemde Orta Avrupa’da görülür. Daha sonra Güney Rusya’da tespit edilen yakma geleneği buradan da güneye doğru yayıldığı düşünülür Resim Parion kazısında nekropol alanında ele geçen urne Anadolu’da ilk olarak ölü yakma geleneği Aksaray’daki Aşıklı Höyük’te ortaya çıkarılır ve günümüzden yaklaşık 9 bin yıl öncesine tarihlenir. Aşıklı Höyük’teki avcı toplum evlerinin altlarına yakınlarını gömerler. Evlerin altından çıkan kemiklerin Özgüç Asia Minor, Age, sf Akyurt , Başına geniş bir kap (urne) ters çevrilerek kapatılmış ve iskeletin doğrudan toprağa yatırıldığı mezarda, hiçbir bulguya rastlanmamıştır. 37 çoğunluğunda yanık izleri tespit edilir. Anadolu’da düzenli olarak ceset yakma geleneği 2. binde Troia IV’da ile Hitit dönemlerinde ayrıca Panaztepe, Beşiktepe, Müskebi kazılarında da görülmektedir. Bu merkezlerde yapılan kazılarda yanık insan kemikleriyle kremasyon kapları ele geçer Resim Parion Amphora mezar buluntusu Basit Toprak Mezarlar Tarih öncesi çağlardan günümüze değin uygulanan gömme biçimlerinden olan toprağa açılan çukura ölü gömme âdeti mezarların en basitidir. Eski çağlarda ölüler bazen yerleşme yerinin içinde (intramural), bazen de dışında (extramural) özel mezarlıklara gömülmekteydiler. Yerleşme yerlerinin içinde yapılan gömülerde cesetler çoğu kez evlerin bir odasında taban altına ya da yerleşme yerinin boş yerlerine gelişigüzel bir biçimde gömülebilirlerdi. Bu yüzden bir yerleşme yerinin kazısı sırasında sık sık mezarlara da rastlanılabilmesi olasıdır. Ölüler dorsal(sırt üstü) veya hoker tarzda konulmuştur. Özellikle bir taş mezarı yapamayacak kadar maddi olanakları düşük Buluç , Özgüç , Akyurt , Yumurta formlu kulplu, (amphora?) urnenin ağız çapı 15cm, boyu 35cm’dir. İçinden sadece yanık kemikler çıkmıştır. Üzeri pişmiş toprak levhalarla semerdam şeklinde kapatılmış, etrafı moloz taşlarla çevrilmiş durumda, 50cm derinlikte ele geçmiştir. Sevin 81 38 kişilerin cesetleri, direk toprağa bırakılmış olabilir. Genel olarak cesedin kapladığı alan kadar yer açılarak toprağın sıkıştırılması bazen de küçük taşlarla zemin oluşturulması sonucu ceset buraya gömülmüştür. Sıklıkla Orta Çağ mezarlarında mezarın üstü plaka taşla kapatılmıştır. Daha çok halkın kullandığı mezar tipi olarak yorumlanabilir. En yaygın mezar tipi olan bu tip Hindistan’dan Çin’e, Avrupa’dan Kuzey Afrika’ya, Mezopotamya’dan Anadolu’ya ve günümüze, her bölgede ve her çağda vardır. Bu da gösterir ki, ancak küçük ayrıntılarda farklılıkların saptanabileceği toprak mezarlar her kültürde birbirlerinden etkisizce ortaya çıkmışlardır. Ve günümüzün en yaygın gömme türü olarak da varlığını sürdürmektedir Ölünün zararlı olduğunu düşünen kişiler ölüyü derine gömme kaygısı yaşamıştır. Ölüden kurtulma ya da hijyenik nedenlerle ölüyü gömme kaygısı bir gelenek olarak kültürden kültüre değişen törenlere neden olmuştur . Basit toprak gömü ile sosyal statü arasında doğrudan bir bağlantının olduğunu gösteren deliller yoktur. Basit toprak gömülerde çıkan mezar hediyeleri ile diğer mezarlarda çıkanlar arasında çok büyük ayrımların olmamasının yanı sıra basit toprak mezarların farklı bir inanç sistemini yansıttığını ya da simgesel anlamları olduğunu söylemek güçtür. Ancak, konuya diğer mezar tipleri tarafından bakacak olursak, pişmiş toprak mezarların ve taş sandık mezarların bu türden ayrımlara işaret ediyor olmaları ve pişmiş toprak mezarların simgesel bazı anlamlarla dolu olmaları akla şu an bilemediğimiz farklı bir inanç sisteminin etkisiyle mi basit toprak mezar yapıldı sorusunu getirebilir. Basit toprak mezarları iki başlık altında inceleyebiliriz. Tekli Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar Geçmişten günümüze değin uzanan süreçte, arkeolojik olarak karşımıza çıkan en yaygın mezar tipidir. İçinde tek bir bireyin gömülü olduğu bu mezarlar Orta Çağla birlikte yaygınlık kazanmıştır. Bu mezar tipinin yaygınlaşmasında tek tanrılı dinlerin ortaya çıkıp geniş kitleler tarafından kabul edilmesinin de etkisi vardır. Çevik, 17 39 Resim Dorsal şekilde uzatılmış tekli gömüye sahip Basit Toprak Mezar. Çoklu Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar Tekli basit gömüye sahip mezarların aksine içinde birden fazla bireyin üst üste ya da eski bireyin ittirilerek yerine yeni bireyin gömülmüş olduğu mezar tipidir. Varlığı Paleolitik Çağ’a değin geriye giden bu tip mezarlar, genellikle sıradan ve statü göstergesinden uzak (ölü hediyeleri dışında) sanduka mezarlar olarak da tanımlanabilirler. Bu tip mezarların oluşmasında mekan ve coğrafi tasarruf da göz önünde bulundurulmuş olmalıdır. Resim Pisidia Antiocheia antik kenti’nde bulunmuş toplu mezar 40 Piramit Mezarlar Hiç kuşkusuz piramit deyince akla öncelikle Mısırlılar ve daha sonra İnkalar ve Türkler gelmektedir. Basamaklar şeklinde gökyüzüne yükselen bu yapıların nasıl inşa edildikleri, işlevleri ve görkemi uzun zamandan beridir bilim camiasını meşgul etmektedir. Antik Dünya’nın en önemli ikonları olan piramitlerin krallar/firavunlar adına inşa edildikleri ise artık bilinen bir gerçektir. Bunların en ünlüsü ise hiç kuşkusuz Mısır’daki Gize Piramit’idir. Mısırdan günümüze değin inşa edilebilen mimari yapılar olarak öne çıkan piramitler, kabaca üçgen şekillidir ama yapım aşamasında basamaklar şeklinde yapıldıkları bilinmektedir. Büyük İskender ve sonrasında Roma’nın Afrika’ya ve özellikle de Mısır’a hükmetmesiyle birlikte Antik Dünya bu yapılarla tanışmıştır. Ancak mezar yapıları olarak piramitlerin Roma Dünya’sında çok yaygın olduğu söylenemez. Ancak aslında Anadolu’da ve Antik Yunan’da Frigler’e kadar uzanan Tümülüs mezar geleneği de benzer bir mantığa sahipti. Fakat tümülüsler, piramitlerin aksine, mimari yapılar değil yığma mezarlardır. Diğer taraftan gerek mimari mezar yapılarına/anıtlarına gerekse lahit ve benzeri mezar tiplerine baktığımızda, bunların bazılarının piramit biçimli bir çatıya sahip olduklarını görmekteyiz. Örneğin Olba/Diocaesarea’daki kule tipli mezar anıtı (Resim 20), çatı kısmının piramidal yapıda olmasıyla oldukça dikkat çekici ve görkemli yapı olarak öne çıkmaktadır Dor düzeninde inşa edilmiş bu mezar dörtgen bir girişe ve kare bir mezar odasına sahiptir. Mezarın yüksekliği ise 16 metredir. Fakat mezarın Roma Dönemi’ne değil Helenistik Çağ’a tarihlendiği anlaşılmaktadır. Diğer taraftan Anadolu’daki piramit biçimli tek bir mezar anıtı olduğu görülmektedir (Resim 19). İÖ 2. yüzyıla tarihlenen bu mezar yapısı Marmaris’in Turgut Köyü’nde tesadüfen tespit edilmiştir. Mısır etkisiyle yapıldığı sanılan mezar anıtının Diagoras ve karısı Aristomakha adına inşa edildiği tespit edilmiştir. Uzun zaman köylüler tarafından türbe olarak kullanılan mezar anıtı, şimdilik kaydıyla Türkiye’nin tek piramit biçimli mezar yapısıdır Ancak tipik piramitlerin aksine sadece çatısının bir piramit olduğu söylenebilir. Erdem Ayrıntılı bilgi için bakınız Gümüş 41 Resim Turgut Köyü Piramit Biçimli Mezar Anıtı. İÖ 2. yüzyıl Piramit şeklindeki çatının altında ise dörtgen planlı bir mezar odası bulunmaktadır. Buraya ise girişi sağlayan dikdörtgen biçimli bir kapı yapılmıştır. Bulunduğu alana hakim bir konumda bulunan mezar yapısı, Roma Dönemi değil de Helenistik Dönem içinde değerlendirilmelidir. Dolayısıyla Anadolu’da Roma Dönemi’ne tarihlenen piramit biçimli mezar olmadığını söylemek doğru olacaktır. Mısır’ın İÖ 30’da Roma İmparatorluğu tarafından fetih edilmesiyle birlikte Roma’da Mısır etkisiyle iki piramit inşa edilmiştir ancak bunlardan sadece biri günümüze ulaşabilmiştir. Roma’da Porta San Paolo’daki piramit, İÖ yılları arasında inşa edilmiş Cestius Piramiti’dir (Resim 20). Yüksekliği 36 metre olan piramit, zengin bir Romalı olan Cestius’un ebedi ikametgâhı olarak görev görmüştür. Mısırdaki piramitlerden daha dar bir açıyla kesişen piramit mezarın inşasında, Mısır’ın aksine, beton kullanıldığı anlaşılmaktadır. Piramitlerin yanı sıra Mısır’ın etkisiyle Roma’nın bazı merkezlerinde dikilitaşlar da ortaya çıkmaya başlamıştır. Dikilitaşlar, Gaius Cestius Piramiti ve Mısır etkili diğer mimari öğelere ek olarak, Castel Sant'Angelo yakınlarında, "Roma İmparatorluğu Piramidi" olarak bilinen ve kalıntıları günümüze ulaşmayan piramit, Mısır Kaynak: funduszeue.info turgut-koyu-marmaris . 42 etkili en görkemli yapıydı. Başkent Roma’da inşa edilmiş piramit , daha sonraki kuşaklar tarafından yıkılmış ve pek çok parçası devşirme malzeme olarak başka yapılarda değerlendirilmiştir. Örneğin mermer kaplamaları, St. Peter Bazilikası'nın merdivenlerinde kullanılmıştır. Resim Diokaisareia’daki çatı örtüsü piramit şeklindeki kule mezar Bu ve Cestius piramiti, Orta Çağ’larda Romus ve Romulus için inşa edilmiş anıtlar olarak tanımlanmış ve isimlendirilmiştir. Kaynak: Erdem 43 Resim Gaius Cestius’un Piramit Mezarı Cestius Piramiti, beyaz mermer levhalarla kaplı tuğla ve çimento ile inşa edilmiştir. Piramit mezarın iç kısmı, hareketli fresklerle süslü olduğu anlaşılmaktadır ama günümüzde bunların yok olduğu bilinmektedir Piramidin güneydoğu tarafındaki yazıta göre: " Poblilian Bölgesi’nin senatörü ve yüksek rütbeli subayı olan Lucius’un oğlu Gaius Cestius Epulo’nun isteği üzerine üç yüz otuz gün içinde tamamlanmıştır Sonuç olarak diğer mimari mezar yapıları gibi piramit biçimli mezarlar da ölen kişiyi ölümsüzleştirmenin somut kanıtları olmuşlardır. Ancak mimari bir yapı olarak, hem Roma’ya hem de Yunan ve Anadolu kültürüne uzak bir gelenek olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Tümülüsler Tezimizin sonuna yaklaşırken, mezar mimarisinin daha iyi anlaşılması açısından bir erken dönem mezar geleneği olan Tümülüslerin ele alınması önemlidir. Ölü kültüne ilişkin bir yenilik olarak ortaya çıkan tümülüsler, kurgan ve piramit mezar geleneğinin farklı bir uyarlaması olarak düşünülebilir. Bir mezar odası ve üzerine toprak yığma mantığıyla inşa edilen tümülüslerde, ölen kişinin konumuyla ilişkili olarak yığılan toprağın miktarı ve Kaynak: funduszeue.info funduszeue.info funduszeue.info 44 yüksekliği değişebilmektedir. Kökeninin Balkanlar olduğu anlaşılan Tümülüs mezar geleneğine Demir Çağı öncesinde (İÖ ) Anadolu’da ve diğer coğrafyalarda rastlanmaz. Güneydoğu Avrupa, diğer adıyla Balkanlarda ise bu gelenek Tunç Çağı’na kadar uzanmaktadır. Bu tip mezarların özellikle yapılışındaki zahmet, buluntularındaki zenginlik ve geniş bir alana yayılması sebebiyle sahiplerinin sosyal statüsü yüksek kişi veya kişiler oldukları anlaşılmaktadır Böylelikle tümülüslerin bir aile gömü alanı olarak en az birkaç kuşak kullanılması onların zengin buluntular içermesinin de nedeni olarak görülebilir Odaların büyük ve geniş olması ise birden fazla gömü yapılmasının planlandığını göstermektedir. Demir Çağı’nda Anadolu’da geniş bir coğrafi yayılım gösteren tümülüsler, İÖ 8. ve 5. yüzyıllar arasında Lydia’da ve Phrygia’da sıklıkla kullanılmıştır. İÖ 8. yüzyılın ortasında Phrygia’nın başkenti Gordion’da, İÖ 7. yüzyılın sonları ile 6. yüzyılın başlarında da Lydia’nın başkenti Sardes’te yoğun bir şekilde bu tip mezarlar tespit edilmiştir. Buna ek olarak, funduszeue.info ilk yarısında Karia’da, Ionia’da, Aiolia- Troas’ta, Bithynia- Paphlagonia’da, Kommagene’de ve Lykia’da da Tümülüs mezarlar bilinmektedir. Bu mezar tipi sadece Demir Çağı’nda değil, aynı zamanda Helenistik ve Roma dönemlerinde, özellikle Troas bölgesinde, Hieropolis ve Pergamon civarlarında, Güneydoğu Anadolu’da ve daha pek çok merkezde varlığını devam ettirmiştir. Tekil olabildikleri gibi, birkaçının belli bir bölgede ya da alanda bulunabildiği örnekler, Anadolu’dan, Roma’ya ve Suriye-Pers coğrafyasına değin uzanan bir yayılıma sahiptir. Bu geleneğin ise Anadolu’ya Frigler tarafından sokulduğu anlaşılmaktadır. Zaten Anadolu’daki en erken tümülüsler de Gordion’daki Frig Tümülüsleri’dir. Bu bağlamda Anadolu’da tümülüs geleneğinin ilk başladığı yerin Phrygia olduğu söylenebilir. Frigler, tümülüsleri yaparken toprağı kazarak içine ahşap mezar odasını yerleştirmişler, bunu kapattıktan sonra odanın üstünü moloz taş ve kille örtmüşler, son olarak da yığma toprak ile suni bir tepecik haline getirmişlerdir Helenistik ve Roma dönemlerinde ise bu mezar odası tamamen taştan yapılmakta ve buraya bir ya da birkaç kişinin cesedi ve ölü hediyeleri konularak üzeri yığma toprakla örtülmekteydi. Tümülüs mezarlar, Anadolu ve Yunan coğrafyasının Pers işgalinden sonra, Persli Mansel , Tümülüs sözcüğünün kökeni eski Yunanca‟da “tumbos”; yani höyük, mezar üzerine örtülen toprak yığını anlamına gelmektedir. Roma Döneminde ise Latince‟deki “tumolo- tumulus” sözcüğü ile benzer anlamda kullanımla arkeoloji literatürüne girmiştir. Yıldırım Bingöl , Akçay Gümüş Özgüç ve Alok 45 Satraplar/yöneticiler tarafından da kullanılmış ve bunların tümlüslerinde mezar odaları taştan yapılmıştır. Resim Hierapoli, Denizli, Kuzey Nekropolü Tümülüs Mezarları Tümülüsler dolgu katmanından mezar odalarına değin pek çok mimari unsura sahiptir. Krepis basamak anlamında kullanılmakta, krepis duvarları ise tümülüsün üzerindeki taş ve toprak yığının akmasını önlemektedir. Dromos ise üzeri toprak yığılı mezar odasına geçişi sağlayan dar ve uzun geçit olarak tanımlanmaktadır. Mezar odası gömünün yapıldığı adak ve sunumların bırakıldığı ana bölümdür. Odanın üzerinde farklı örtü sistemleri kullanılmakla beraber düz tavan; dörtgen uzun bloklarla kapatılması, sahte beşik tonoz; oda duvarlarının bitiminden itibaren tonozu oluşturacak formda blokların içeriye doğru taşırılması ve kilit taşının kullanılmadığı üst örtü sistemi, sahte kubbe; tonozdan farklı olarak taşların iç yüzeylerinin eğimli yontulması ile oluşturulan üst örtü; gerçek tonoz ve kubbede yastık ve kilit taşının kullanıldığı üst örtü, basit piramidal çatı; bloklarların tüm yönlerden yuvarlak forma dönüştürülmeden dikey içe taşırılması sonucu üstte tek blokla kapatılmasıdır Gümüş 8. 46 Mezar odasına geçişi sağlayan bir girişe (dromos) sahip olan tümülüsler, erken dönemlerde olduğu gibi, Roma Dönemi’nde de statüsü yüksek kişiler, yöneticiler ya da üst rütbeli askerler için yapılmışlardır. Roma Dönemi’nde mezar odasının içinde bir lahit olabileceği gibi, bazen ahşaptan klineler üzerinde ya da urne içinde gömüler de olabileceği anlaşılmaktadır. Roma yakınlarında ve Anadolu ile Suriye gibi eyaletlerin çoğunda içinde lahit içinde statüsü yüksek kişilere ait tümülüs mezarlar tespit edilmiştir Diğer taraftan Roma Tümülüslerinin mezar odaları tonozlu bir üst örtüye de sahip olabilmektedir. Bunların mekânsal olarak da özellikle seçilen belirli alanlara inşa edildikleri görülmektedir. Bu durum, tümülüslerin anıtsal yapılar olduğunun en güzel göstergesidir. SONUÇ En erken örnekleri Orta Paleolitik Döneme kadar (GÖ bin yıl) geriye giden mezarlar, insanlığın en eski ritüel ev dini gelenekleri arasında yer alır. Zamanla kültürden kültüre değişen uygulamalarla karşımıza çıkan mezarlar, devletleşmeye doğru giden toplumda, sadece ölen kişinin içine konulduğu basit bir çukur olmaktan çıkmış, siyasi ve sosyal anlamda bir propaganda aracı haline gelmiştir. Tarihin en geniş sınırlarına ulaşan Roma İmparatorluğu döneminde de mezarların bu işlevleri devam etmiş ve onlar farklı eyaletlerde veya Roma merkezinde, sosyal ve sınıfsal farklılıkları yansıtan uygulamalarıyla birlikte boy göstermiştir. Roma dönemine tarihlenen pek çok kentte farklı şekillerde karşımıza çıkan mezar yapıları ve tipleri, Sosyal ve kültürel çeşitliliğin ve ayrıca bölgesel uyarlanmanın da kanıtları olmuşlardır. Anıt mezarlardan basit toprak mezarlara varıncaya kadar tüm örnekler geçmişten ve çeşitli coğrafyalarda varlığı bilinen uygarlıklardan izler taşımış ama mezarlar bulundukları kentin ve yörenin çevresel ve ekonomik koşullarıyla da doğrudan ilgili olmuşlardır. Bazen bir ev, bir tapınak ya da doğal bir kaya oyuğu şeklinde olabildikleri gibi bazen tümülüsler ya da kiremit ve basit toprak mezarlar şeklinde olmuşlardır. Onların bu kadar çok çeşitlilik göstermeleri, arkeologların da onlarla ilgili çok sayıda tipolojik sınıflama yapmalarına yol açmış ve bunların her biri kendi içinde ayrıca özelleştirilerek çalışılmıştır. Roma İmparatorluğu paganizmi iliklerine kadar yaşayan bir devletleşme modelidir. Kökenini Yunan ve Mezopotamya ile Nil uygarlıklarından alan pek çok inanç ve tanrı kültü ölü gömme geleneklerine, mezar tiplerine ve ritüel uygulamalara da doğal olarak Koch 47 yansımıştır. İS 3. yüzyıldan itibaren paganizmin yerini Hıristiyanlık almaya başlayınca, mezar ve ölü gömme geleneklerine ilişkin pek çok Hıristiyanlık etrafında şekillenen inançlara ayak uydurmaya başlamış ve hatta pek çok uygulama ile mezar tipi artık zamanla ortadan kaybolmuştur. Yok olmadan varlığını sürdürenler ise bir şekilde ortaya çıkan bu yeni inanç şekline adapte edilmiş; kültürleri ve insanları da etkilemeye devam etmiştir. Ancak değişmeden kalan tek şey ölen insanların gömülmesi olmuştur. Nüfusun gün be gün artması, hiç kuşku yoktur ki mezarları zamanla sıradan hale getirmiş ama toplumsal ve siyasal anlamda bir konumu bulunan insanlar, her dönemde ve her toplumda saygın bir cenaze törenine ve anıtsal bir mezar yapısına veya alanına sahip olmuştur. Bunlar bir halkın sembolü olmuştur. Kahramanlaştırılan kişiler, asiller, krallar, yöneticiler ve daha diğerleri gibi pek çoğu mezarlarla birlikte ölümsüzleştirilmiştir. Mezarlar böylelikle sonsuzluğun simgesi olan yapılar olmuştur. Bazen toplumlar kökenlerini mezarlarda yatan saygın kişilere dayandırmış ve hatta bazı coğrafyalarda hak iddianı bile ölen kişilere dayandırmışlardır. Mezarlar aynı zamanda iktidarın el değiştirmesinin temsili olmuştur Hatta Paleolitik ve Neolitik Çağlarda ölen her insan gömülmemiş, bu işleme ancak belirli/ayrıcalıklı kişiler layık görülmüştür. Roma Dönemi’nde de ölen her insan gömülmemiş ya da herkes için anıtsal mezarlar, ya da lahit mezarlar yapılmamıştır. Dolayısıyla mezarlardan en erken zamanlardan beri sosyal statünün somut kalıntıları olmuştur Bu tez kapsamında Roma Dönemi Mezar mimarisi ve tipleri ana ve alt başlıklar altında incelenmiştir. Toplamda 10 alt başlık belirlenmiş ve bunlar içinde “Anıtsal Mezarlar”, “Kaya Mezarları” ve ayrıca “Lahitler” ayrıca alt başlıklara ayrılmış ve fazla detaya girmeden incelenmiştir. Bunlar ayrıca, bilgisayar tabanlı bir çizim programında Tablo halinde gösterilmiştir (bkz. Tablo 1). Mezarların sembolik anlamları için ayrıca bakınız Karakoç M. Tematik Arkeoloji Serisi (TAS 5). Baskıda Murat Karakoç ile tarihinde yapılan kişisel görüşme. 48 KAYNAKÇA Akarca, Aşkıdil (). Şehir ve Savunması, Ankara. Akçay, Tuna ‘’Lahitlerin Tarihsel Gelişimi’’. Arkeoidea 5, Mersin. Akçay, Tuna (). Olba Mezarları. Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. Akçay, Tuna (), “Olba’daki Tapınak Cepheli Kaya Mezarı’’, Seleucia ad Calycadnum IV, Olba Kazısı Yayınları, , İstanbul. Akçay, Tuna- Erdem, Burak (). ‘’Doğu Dağlık Cilicia Mezarları, Olba’daki Yeni Mezar Tipleri ve Terminolojisi Önerileri’’, Seleucia, sayı 6. Akçay, Tuna (). Yunan ve Roma’da Ölü Kültü, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara. Akyurt, Metin (). “M.Ö. funduszeue.info Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri”, TTK Basımevi, Ankara. Atilla, Akan (),“Likya Lahitleri”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi. Sayı: 8–9, 21–29, İstanbul. Ball, Warwick (). Rome In The East, London. Bingöl, Orhan (). “İki Dünya Arasındaki “Kapı”. Tümülüslere İlişkin Bir Anımsatma, Anadolu (Anatolia) Blanck, Horst (), Eski Yunan ve Roma’da Yasam, İstanbul. Borchhardt, Jürgen () “Ein Kenotaph für Gaius Ceasar”. 49 Buchwalter, Bertrand (). Renkli Tanrılar - Antik Heykel Sanatında Çok Renklilik. Ege Yayınları: İstanbul. Buluç, Sevim (). “Anadolu’da Kremasyon – Ölü Yakma – Geleneği”, yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, Ankara. Cahill, N. Dunlap (),“Tas Kule a Tomb Near Eski Foça Turkey (University of California) Cormack, H. Sarah (), The Space of Death in Roman Asia Minor, Wiener Forschungen Zur Archäeologie, Wien. Çevik, Nevzat (), “Urartu Kaya Mezarlarında Ölü Kültüne İlişkin Mimari Elemanlar”, Türk Arkeoloji Dergisi, –, Ankara. Çevik, Nevzat (), Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara. Çilingiroğlu, Altan (), Urartu Kültürü ve Ayanis Kazıları, Ankara. Çördük, Abdullah (), Yunan ve Roma Mimarisindeki Yapı Teknikleri (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi), İzmir. Demiröz, Z. (ed). (), Ordu Turizm Rehberi. Matsis Matbaa, İstanbul. Durukan, Murat (), “Olba/Diocaesarea’daki Pramit Çatılı Mezar Anıtının Tarihlenmesi Üzerine Yeni Bir Görüş’’, OLBA VII, Durukan, Murat (), “Doğu Dağlık Kilikia’da Mezarlar Üzerinde Görülen Bazı Semboller”, Adalya IX, 63–82, Antalya. Durukan, Murat (), “Nagidos Mezarları’’, NAGIDOS, Dağlık Klikya’daki Bir Antik Kent Kazısının Sonuçları (Edt. Serra Durugönül), , Antalya. 50 Durukan, Murat (). Kappadokia’da, Argaios Dağı Çevresinde Hellenistik-Roma Dönemi Mezarları ve Ölü Kültü. Arkeoloji ve Sanat Yayınları: İstanbul. Eliüşük, Mevlüt (). Orta Dağlık Klikya Bölgesi Kıyı Kesimi Tonozlu Mezar Mimarisi. Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya. Ergeç, Rıfat (), Anazarva Nekropolü”, yılı Anadolu Medeniyetler Müzesi Konferansları, 86–95, Ankara. Erdem, Burak (), Doğu Dağlık Kılıkıa Mezarları, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara. Ergeç, Rıfat (), “Anazarbus Antik Kenti ve Nekropolü’’, Anatolica XIII, Paris. Erten, Emel (), “Olba’daki Tapınak Planlı Anıt Mezar”, Patronvs Çoskun Özgünel’e Yas Armağanı, –, İstanbul. Fedak, Janos (), Monumental Tombs of the Hellenistic Age, Toronto. Goldman, Hetty (). Excavations at Gözlü Kule, Tarsus I. The Hellenistic and Roman Periods, Princeton, Princeton University Press. Heyn Maura K, “Gesture and Identity in the Funerary Art of Palmyra” American Journal of Archaeology (Ekim ) sayfa DOI: /aja İdil, Vedat (), Likya Lahitleri, Ankara. Karakoç, Murat (). ’’Paleolitik Çağda Ölü Gömme Ritüelleri’’, Tematik Arkeoloji Serisi 5, ODTÜ Toplantısı , baskıda. Karaosmanoğlu, Mehmet (). “Urartu Kaya Mezarlarının Kökeni Üzerine” Anadolu’da Doğdu 60 Yaşında Fahri Işık Armağanı, 51 Karaüzüm, Gül (), Dogu Daglık Kilikia (Olba) Bölgesi Lahitleri (Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamıs Yüksek Lisan Tezi), Mersin. Kaya, Fatih Hakan (), Soli/pompeiopolis Mezar Tipolojisi, (Basılmamış Yüksek lisans Tezi), İzmir. Keleş, Vedat (). "Ordu İli Dikenlice Köyü Kaya Mezarları", Arkeoloji ve Sanat Dergisi Kızıl, Abuzer (). “Karya Bölgesi Roma Dönemi Anıt Mezarları” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Konya. Kleiner, Diana () Roman Architecture: A Visual Guide (Kindle) (New Haven: Yale Üniversitesi Yayınları). Koch, Guntram (), “Roma İmparatorluk Dönemi Lahitleri”, İstanbul. Kodan, Hamdi- Günbattı, Cahit (), “Tontar Roma Mezarı’’, Türk Arkeoloji Dergisi XXX, Köroğlu, Kemalettin (). “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”. Arkeoloji ve Sanat Mansel, A. Müfid (), Ege ve Yunan Tarihi, Ankara. Machatschek, Alois () , Die Nekropolen und Grabmäler im Gebiet von Elaiussa Sebaste und Corycus im Rauhen Kilikien, Ergänzungsbaende zu den Tituli Asiae Minoris Nr. 2, Köln. Machatschek, Alois (), “Die Grabtempel von Dösene im Rauhen Kilikien”, Mansel’ Armagan, Türk Tarih Kurumu, –, Ankara. 52 Okunak, Mehmet (), Hierapolis Kuzey Nekropolü (D Nolu Tümülüs) Anıt Mezar ve Buluntuları, (Pamukkale Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli. Okunak, Mehmet - Bilgin, Mustafa (), Laodikeia Nekropolü ( Yılları), (Ed. Celal Şimşek), Ege Yayınları, İstanbul. Önder, Nilüfer (), Lydia’da Mezar Lanetlemeleri (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir. Özbek, Çiğdem (), Arykanda Nekropolündeki Tonozlu Mezar Yapıları, Ankara. Özbek, Çiğdem (), “Anadolu’nun Hellenistik ve Roma Dönemi Anıt Mezar Geleneğine Bir Bakış”, Patronvs Çoşkun Özgünel’e Yas Armağanı, –, İstanbul. Özer, Elif () "Antik Mimaride İki Yapı Öğesi: Opus Caementicium ve Tonoz", Ahmet Adil Tırpan'a Armağan. Özgüç, Tahsin (). Ön Tarihte Anadolu’nun Ölü Gömme Adetleri, Ankara Öztaner, Serdar Hakan (), “Kapadokia Bölgesi’nden Tapınak Planlı Bir Mezar: Kayseri- Felahiye Mezar Anıtı’’, Belleten, C. LXXVI S, Ankara. Öztürk, Ahmet (), Batı Dağlık Kilikia Bölgesi Kaya Mezarları, (Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamıs Yüksek Lisans Tezi), Denizli. Özüdoğru, Şükrü () Arkaik Dönem Lykia Plastik Eserleri Işığında ikonografik Yerel ve Yabancı Unsurlar (Akdeniz Üniversitesi, basılmamış doktora tezi, Antalya). Radt, Wolfgang Von (), Pergamon Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları, Çev. S. Tammer, İstanbul. Rosenbaum, Elisabeth Alföldi (), Anamur Nekropolü: the Necropolis of Anemurium, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Saltuk, Secda (), Arkeoloji Sözlüğü, İstanbul. 53 Sevin, Veli (), Arkeolojik Kazı Sistemi El Kitabı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Scnhneider, E. Equini (). “Some Consideration on Elaiussa’s North-Eastern Necropolis”. Olba VII, Söğüt, Bilal (), Kilikia Tracheia’daki Anıt Mezarlar (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Bilim Dalı Yayınlanmamıs Yüksek Lisans Tezi), Konya. Söğüt, Bilal (), “Dağlık Kilikia Bölgesi Mezar Nişleri”, Olba VII, –, Mersin. Söğüt, Bilal (), Dağlık Kilikya (Kilikia) Bölgesindeki Çokgen Taş Duvarlı Mezarlar, Ege Yayınları, İstanbul. Strabon (), Antik Anadolu Cografyası (Geographika: XII-XIII-XIV) (Çev. A. Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Şimşek, Celal (), Hierapolis Güney Nekropolü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya. Şimşek, Celal (), “Trapezopolis Nekropolü’’, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Topaloğlu, Yasin (). “Yeni Buluntular Işığında Kuzeydoğu Anadolu Kaya Mezarları” . Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kars. Toynbee, Jocelyn M. C. (), Death and Burial in the Roman World, Baltimore- London. Zoroğlu, Levent (), Daglık Kilikia ve Lykia’da Ölü Gömme Gelenekleri ve Mezar Mimarisi Üzerinde Bir Deneme, III. Uluslararası Likya Sempozyum Bildirileri, –, Antalya. 54 Tablo 1: Tezde Ana ve Alt Başlıklar Altında İncelenen Roma Dönemi Mezar Mimarisi ve Tiplerinin Tabloda Gösterimi 55 GAZİ GELECEKTİR 55
nest...
Kaya mezarı
Kaya mezarları, statüsü yüksek kişiler için yapılmış, oyulmaya ve işlenmeye uygun kayalarda oluşturulmuş mezarlar.
Yapısı[değiştir kaynağı değiştir]
Şanlıurfa'da büyük çoğunluğu Balıklıgöl Platosunda bulunan kaya mezarlar mevcuttur. Bunlar Kale Eteği Nekropolü, Kızılkoyun Nekropolü, Suriçi Nekropolü, Tektek Dağları Nekropolü adlarına sahiptir. Kaya mezarlardan oluşan bu nekropoller, M.S. 2. yüzyıla tarihlenen Helenistik ve Roma-Bizans izleri taşımaktadır. Nekropollerin büyük kısmı Balıklıgöl platosunda gecekonduların altında bulunmaktadır. Bu platoda gecekonduların altında arası kaya mezar olduğu tahmin edilmektedir. Bunlardan sadece yaklaşık tanesi üzerindeki gecekondular yıkılıp gün yüzüne çıkartılmıştır.
Ana madde: Kızılkoyun Nekropolü
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ ROMA MEZAR MİMARİSİ VE TİPLERİ LİSANS BİTİRME TEZİ HAZIRLAYAN MERYEM ŞAHAN TEZ DANIŞMANI DR. TUNA AKÇAY ANKARA Roma Mezar Mimarisi ve Tipleri Lisans Bitirme Tezi Hazırlayan MERYEM ŞAHAN Tez Danışmanı Dr. TUNA AKÇAY Ankara ETİK BEYAN Gazi Üniversitesi Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında; tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi, tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunmaya çalıştığımı ve bu lisans tezi çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi, kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu, bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim. Meryem ŞAHAN ROMA MEZAR MİMARİSİ VE TİPLERİ Lisans Tezi Meryem ŞAHAN GAZİ ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ ARKEOLOJİ BÖLÜMÜ HAZİRAN ÖZET Bu tez çalışmasında, Roma Dönemi mezar mimarisi, genel yönleriyle ele alınmıştır. Birbirinden farklı ve pek çok mimari yapı özelliğiyle karşımıza çıkan Roma Dönemi mezarları, geniş bir coğrafyada yerel kültürel geleneklerden izler taşır. Bu kültürel izlerin yanı sıra, ölen kişinin gömüldüğü alan olan mezarlar, mimari özellikleri ve mekânsal konumları bakımından, statü, inanç, siyasi veya sosyal sınıf gibi daha pek çok unsurun da arkeolojik göstergesidir. Bakıldığı zaman Roma İmparatorluk döneminde yaşayan insanların bazıları anıt mezarlara, bazıları kaya mezarlarına, lahitlere, oda mezarlara ve pek çokları da basit toprak mezarlara gömülmüştü. Elbette gömülmeye değer görülmeyen vatandaşlar da vardır. Nihayetinde yerel geleneklerle birlikte farklı mezar mimarilerine yansıyan tüm bu özellikler, geçmişi bize, ölüm ve mezarlar üzerinden yorumlama, araştırma ve anlayabilme fırsatı sunmaktadır. Pek çok mezar, daha döneminde soyulmuş veya tahrip edilmiş olsa da, günümüzde yürütülen arkeolojik kazı ve belgeleme çalışmaları, onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmamızı sağlamıştır. Bilim Kodu : Anahtar : Roma, Mezar, Mezar Tipleri, Mimari, Nekropol, Kaya, Tonoz. Kelimeler Sayfa Adedi : 69 Tez : Dr. Tuna AKÇAY Danışmanı i TEŞEKKÜR Dört yıllık eğitimin süresince, arkeolojinin temel ilkelerini öğrendiğim, bilgi ve deneyimlerinden yararlandığım, göstermiş oldukları ilgi, yakınlık ve hoşgörüden dolayı Gazi Üniversitesi Arkeoloji bölümünün tüm hocalarına, Verdiği büyük emek ve harcadığı değerli vaktiyle, tez çalışmamın her aşamasında bilgisini, güvenini, desteğini ve sabrını esirgemeyen, sorduğum tüm sorulara içtenlikle cevap veren saygıdeğer hocam ve danışmanım Dr. Tuna Akçay’a, Bu zor süreçte saygı, sevgi ve desteğini esirgemeyen bölüm Araştırma Görevlilerine ve sınıf arkadaşlarıma, İnsani ve etik değerlerini her zaman kendime örnek aldığım müstakbel eşim Murat Karakoç’a, Son olarak beni bu günlere getiren ve hayatım boyunca bana destek olan aileme, Sonsuz saygı, sevgi ve teşekkürlerimle. İyi ki varsınız… Meryem ŞAHAN ANKARA, ii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET i TEŞEKKÜR ii İÇİNDEKİLER iii RESİMLER LİSTESİ v KISALTMALAR vi GİRİŞ 1 1. ROMA MEZAR MİMARİSİ 5 Anıtsal Mezarlar 7 Tapınak Planlı Mezarlar 7 Ev Tipi Mezarlar 11 Kule Mezarlar 12 Tonozlu Mezarlar 14 Çokgen Taş Duvarlı Mezarlar 16 Kaya Mezarları 17 Tapınak Cepheli Kaya Mezarları 18 Tek Odalı Kaya Mezarları 19 Çok Odalı Kaya Mezarları 20 Columbarium 21 Catacomblar 24 Lahitler 26 Bağımsız Lahitler 30 Kaya Lahitleri 31 Hyposorionlu Lahitler 31 Chamosoriumlar 33 Arcosoliumlar 34 Kiremit Mezarlar 35 Pithos Mezarlar 36 Urne Mezarlar 37 iii Basit Toprak Mezarlar 38 Tekli Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar 39 Çoklu Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar 40 Piramit Mezarlar 41 Tümülüsler 44 2. SONUÇ VE ÖNERİLER 47 KAYNAKÇA 49 LEVHALAR 55 iv RESİMLER LİSTESİ Resim 1: Asfionius Rufus Tapınak Planlı Mezarı. Resim 2: Ksanthos Nereidler Tapınak Planlı Mezar Anıtı, British Museum Oda 47 . 10 Resim 3: Apia Yolu üzerindeki ev tipi mezarlar (sol) ve Rabirius Mezarı (sağda). 12 Resim 4: Palmyra’daki Elahbel Kule Mezar Anıtı 13 Resim 5: Olba Tonozlu Mezar Yapısı 16 Resim 6: Diyarbakır Ergani Kaya Mezarları 20 Resim 7: Ordu Dikenlice Tek Odalı Basit Dörtgen kapılı Kaya Mezarları. 21 Resim 8: Appian Yolu üzerindeki columbarium 22 Resim 9: Vigna Codini columbariumunun iç merkez kısmı. 23 Resim Vigna Codini columbariumu nişleri üstündeki resimler/freskolar 24 Resim Roma’daki San Sebastian Katakombu. 25 Resim girlandlı lahit cephesi. 28 Resim Sütunlar arasında plastik heykel cepheli lahit. 29 Resim İskender Lahdi, Sidon İÖ 4. yüzyıl. 29 Resim Elaiussa-Sebaste’deki hyposorionlu lahit. 32 Resim Mersin Korykos’tan bir chamosorion mezar (Karaüzüm ). 33 Resim Arcosolium Tip Mezar. 34 Resim Sakarya’da yol çalışması esnasında ortaya çıkan Roma Dönemi Kiremit Mezar. 35 Resim Parion pithos mezar buluntusu. 36 Resim Parion kazısında nekropol alanında ele geçen urne. 37 Resim Parion Amphora mezar buluntusu. 38 Resim Dorsal şekilde uzatılmış tekli gömüye sahip Basit Toprak Mezar. 40 Resim Pisidia Antiocheia antik kenti’nde bulunmuş toplu mezar 40 Resim Turgut Köyü Piramit Biçimli Mezar Anıtı. İÖ 2. yüzyıl. 42 Resim Diokaisareia’daki çatı örtüsü piramit şeklindeki kule mezar. 43 Resim Gaius Cestius’un Piramit Mezarı. 44 Resim Hierapoli, Denizli, Kuzey Nekropolü Tümülüs Mezarları 46 v KISALTMALAR Bu çalışmada kullanılmış kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur. Kısaltmalar Açıklamalar bkz. : Bakınız A.g.e Adı Geçen Eser çev. çevirmen ed : editör eds: editörler İÖ: İsadan Önce İS: İsadan Sonra GÖ: Günümüzden Önce Km: kilometre m: metre diğ : diğerleri Şek. : Şekil yak. : Yaklaşık vb: ve benzeri Res: Resim Tab: Tablo yy: Yüzyıl Fr: Fransızca İng: İngilizce Alm: Almanca vi GİRİŞ En basit tanımda, ölü bir bedenin toprağın çukur şeklinde kazılarak (ki bu işlem bilinçli bir şekilde yapılmaktadır) içine konulduğu alan olarak bilinen mezarlar (Latince: Gravis), geçmiş dönem insanlarıyla ilgili ritüel veya dinsel birtakım inançların arkeolojik anlamda somut kalıntılarını teşkil ederler. En erken örnekleri Orta Paleolitik dönemde (GÖ bin yıl) görülen mezarlar, soyut veya ayinsel/dinsel kabul edilebilecek bazı davranışların yazısız zamanlardaki kanıtları olarak da düşünülürler. Bir başka deyişle ritüel davranışların somut kalıntıları olan mezarlar ve içlerindeki arkeolojik buluntular, bir anlam veya anlatıma işaret etmektedir. Mezar armağanları denilen buluntuları da göz önünde bulundurduğumuzda, mezarların ayrıca, sembolizmi ve sosyal statüyü yansıttıkları ve bazı hiyerarşik anlamlarla da yüklü oldukları söylenebilir. Bu bağlamda sembolik ve hiyerarşik düşünceye ait niteliklere sahip oldukları kesin gibi görünen mezarlarla ilişkili arkeolojik bulguların tarih öncesi dönemlerde, düşünce olarak bambaşka ve çok önemli bir olgunun ortaya çıkışına işaret etmesi, yapısal ve niteliksel olarak konunun basitliğini arka plana iter. Böylelikle mezarlar, mezarlık alanları, ölü gömme ritüelleri ve tüm bunlarla ilişkili diğer öğeler, en başından beri, yazının olmadığı devirlerden günümüze kadar geçen süre içinde, bize bir şeyler anlatmaya çalışır. Özellikle Yunan ve Roma İmparatorluğu’nda kahramanlara, yönetici sınıfından olan vatandaşlara veya zengin tüccarlara ve askerlere ait mezarlar, köle ya da sıradan insanların mezarlarıyla (istisnalar hariç) karşılaştırıldığında, hiçbir yazılı belge olmasa dahi, bize sosyal ve sınıfsal anlamda çok şey anlatır. Zira Roma’dan günümüze bakıldığında bile durumun değişmediği görülecektir. Örneğin Ulu Önder Mustafa Kemal Atatürk’e verilen değer, onun için yapılmış ve dünyada eşi benzeri olmayan Anıtkabir ile ortaya konmaktadır. Bu değeri anlamak için herhangi bir yazılı metne ihtiyaç da yoktur. Dolayısıyla mezarlar, bizlere yazılı olmayan mesajlar vermeye devam etmektedir. Farklı özellikleri ile onlar, arkeolojik konteksler ve bölgeler içinde bulundukları coğrafyanın ve ait oldukları toplumların tüm kültürel özelliklerini yansıtmalarının yanı sıra, ritüel ve dini hatta siyasi ve sosyal yönlerini de bünyelerinde korumaya devam ederler. Ölüm sözlüklerde ve ansiklopedilerde veya günümüzde internet tabanlı bilgi edinme portallarında “insan, bitki, hayvan ya da herhangi bir canlıda yaşam fonksiyonlarının tam ve kesin bir şekilde durması ya da sona ermesi” gibi yaygın bir tanıma sahiptir. Ölü bir bedenin birtakım geleneksel törenler eşliğinde defnedilmesi ise gömme işleminden önce ve 1 sonra gerçekleştirilen tüm dini aktiviteleri ve kültürel gelenekleri de kapsayan ritüel olguları yansıtır. Ölü bedenin içine konulduğu çukur, lahit, tümülüs, oda mezar, urne, kaya mezar, anıt mezar ve daha pek çok yer ise, kısaca mezar dediğimiz yerdir. Bunun yanı sıra, yaşayan her canlının bir gün ölecek olması kaçınılmaz bir gerçek olsa da, ölümün veya ölüm olgusunun farkında olan tek canlının insan olduğunu kanıtlayan en önemli unsur da yine aslında mezar olarak tanımladığımız alanlar ve buluntulardır. Böylece ölen kişinin sonsuzluğa uğurlandığı evi olarak da tanımlanabilecek olan mezarlar, insanın kendine ait her unsuru olduğu gibi, ölümü de somutlaştırma çabasını yansıtır. Böylelikle Sosyolojik ve ideolojik anlamda, onu bir propaganda aracına dönüştüren de yine insandır. Bu açıdan bakıldığı zaman, insanlığa ait en eski geleneklerin, ölüme ve ölü gömme ritüellerine ve mezarlıklara ait olduğu da görülecektir. İnsan, bir gün öleceğini bilen ve bu bilinçle hayatını idame ettiren tek canlıdır. Böylelikle bundan 60 bin yıl önce Irak’ın kuzeyinde bulunan Shanidar Mağarası’nda, ölen yakınını mağara içinde bir çukur kazıp üstünü çiçeklerle örterek gömen Neandertal insanı ile Hindistan’daki Taç Mahal mezar anıtını yaptıranlar arasında bilinç açısından çok fazla bir fark olduğu söylenemez. Çünkü değişen anlayış değil, sadece onun icra edilme ve yaşatılma şeklidir. İki örnek de temelde sevgi odaklıdır ve ölen bireyi ölümsüzleştirme çabasının gayretleri olarak algılanmalıdır. Bunu daha da güçlendiren asıl etken ise öteki dünya anlayışının ta kendisidir. Arkeolojide mezarlar veya mezar yapılarının/kalıntılarının izlerini Prehistorik devirlerden günümüze değin kesintisiz olarak sürdürebilmekteyiz. Çünkü dediğimiz gibi insanlığa ait en eski gelenekler ölü gömme ritüelleri ile ilgilidir. Bu ritüellerin özellikle tarihi devirlerde de çok önemli oldukları ve toplumların sosyolojik yapısını da yansıttıklarını günümüze ulaşan kalıntılardan yola çıkarak söylemekteyiz. Örneğin Yunan ve Roma şehirlerinin birer parçası olan nekropoller ya da Türkçesi ile “ölüler şehri”, başka bir deyişle mezarlıklar, sosyal eşitsizliğin ve adaletsizliğin de en önemli göstergeleri olmuşlardır. Özellikle Roma İmparatorluğu’na ait arkeolojik alanlarda/şehirlerde karşımıza çıkan anıt mezarlar, bu eşitsizliğin had safhaya ulaştığını yansıtan en güzel eserlerdir. Çünkü imparatorlar, senatörler, valiler, komutanlar, kahramanlar, asiller ve tabi ki de köleler, sosyal düzenin birer parçasıdırlar. 2 Roma döneminde ölüm, basit bir olay olarak algılanmamış, cenaze törenleri ve geleneklerine büyük önem verilmiştir. Önde gelen Romalı vatandaşlara, uygun bir cenaze töreni yapılmış, ölü maskeleri ve cenaze nutukları gibi çeşitli uygulamalar ile ölüye verilen değer gösterilmeye çalışılmıştır. Köleler ve suçlular dâhil Roma’da her statüden vatandaş gömülme hakkına sahip olmuştur. Gömülmeyen bir beden ise sürekli acı çekmekte ve yakınlarına da büyük bir vicdan azabı yaşatmaktadır. Böylelikle mezarın varlığı, ölümün kabullenilmesinin ve acıları hafifletmenin bir simgesi olmuştur. Mitolojiye göre Styx ırmağında ruhları Hades’e götüren kayıkçı Charon bile gömülmemiş bir kişinin ruhunu taşımayı ret etmiştir. Diğer taraftan Roma’da gömülmeden bırakılan kişiler, çok ağır suçlar islemiş olanlardı. Bu tür suçlardan bir tanesi, kendini asarak intihar edenlerdi. Ancak bu tür bir uygulama ile cezalandırılan suçlar, zaman içinde değişiklik göstermiş ve örnek olarak kendini asarak intihar etmek girişimi, özellikle Tiberius zamanında, eğer uygun bir gerekçe var ise tam tersi bir muamele görmüş ve onurlandırılmıştır 1. Gömülmeme dışında bir başka cezalandırma ise cesedin tanınamayacak hale getirilmesidir. MÖ 87 yılında Cinna ve Marius’un terör esen dönemlerinde öldürülen senatörler vahşi hayvanlara ve köpeklere parçalattırılarak kimliklerinin tespiti imkânsız hale getirilmiştir. Roma’ya karşı ayaklanan gladyatör Spartaküs ve arkadaşlarının kilometrelerce boyunca yol kenarlarındaki çarmıha gerilmiş cesetlerinin çürüyene kadar çarmıhlarda bırakılması, bu tür sıra dışı uygulamalara en bilinen örneklerdir. Romalılar ölülerini farklı şekillerde gömmüşlerdir. Mezarlıklar olarak bilinen yerler ise, bugün olduğu gibi şehirlerin dışında ya da Apia’da olduğu gibi yolları çevreleyen arazilerde yer alırdı. Romalıların kremasyon 2, inhumasyon3 ve diğer ölü gömme işlemlerinin şehir dışında yapılmasını ifade eden ‘hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito’ da dahil mezarların yeri ve konumu, hammaddesi, mimarisi ya da ölü kültünün yapılış şekli, biçimi gibi özellikler arkeolojide önemli bir yere sahip olmuştur. Roma Dönemi’nde, ölüleri kent dışına gömmenin hijyenik nedenlerden çok inançların etkisiyle olduğu düşünülmektedir. Yunanlar gibi Romalılar da ölüler ile yaşayan 1 İntihar etmek İslam ve Hristiyanlık başta olmak üzere pek çok ruhani dinde en büyük günahlardan sayılmıştır. Ancak bu eylem, bazen onurlu bir yaşamın sonucu olarak görülmektedir. Örneğin Japonların harakiri yapmaları, bu eylemin en önemli örneğidir. 2 Yakarak gömme. 3 Basit toprak gömü. 3 insanlar arasındaki sınırların oldukça geçirgen olduğuna inanmışlardır. Onlara göre Hades’e gitmiş olan bir ruh, bir amaçla (örneğin intikam için) dünyaya gelebiliyordu. Dolayısıyla ruhların çeşitli vesilelerle huzura erdirilmeleri önemliydi; çünkü Romalılar ölünün gittiğine ama aralarından asla ayrılmadıklarına inanmaktaydılar. Romalıların ölüm ve sonrası ile ilgili inançları hakkında bilgiler almak için dönemin heykel, resim, mozaik, rölyefleri ve yazılı eserleri gibi pek çok veri bulunmaktadır. Roma dünyasının pek çok kültürle kaynaşması ve daha sonrasında Hristiyanlık dininin imparatorlukça kabulü ile birlikte inanç alanında büyük bir değişim yaşanmış; böylece zamanla ölü gömme adetleri de değişimler geçirmiştir. İmparatorluğun bünyesinde yaşayan topluluklarda çok doğal ve bazen de baskın bir yöntem olarak tercih edilen kremasyonun yerine, öncelikle Roma ve İtalya’da olmak üzere, inhumasyonun tüm imparatorlukta baskın ölü gömme âdeti haline gelmesi, bu duruma en iyi örneklerden bir tanesidir. Romalılar ölümden sonra bir hayatın olduğuna ve kişinin bu hayatın daha soluk bir benzeri olan gölgeler içinde ölen kişinin hayatını sürdürdüğüne inanmışlardır. Bu bağlamda, mezar tipolojileri ve ölü gömme kültü üzerine yapılan incelemelerin de gösterdiği gibi, Antik Dönem insanı ölümden sonraki yaşama, dolayısıyla da ölü gömme kültüne büyük önem vermiştir. Ölüm ve ölen kişi, Roma uygarlığının her döneminde saygı görmüş ve ölüye gerekli saygıyı göstermek için çeşitli törenler yerine getirilmiştir. Ölü gömme ritüellerinde, kortejde hazır bulunan “ağıtçı kadınlar” ile tiyatrocuların, ölünün süslenmesini, taşınmasını ve yakılmasını üstlenen kişilerin varlığı da bunun ne kadar önemli olduğunun bir göstergesidir. Ancak, Antik Dönem’de geniş bir coğrafyayı kaplayan Roma uygarlığının her köşesinde aynı adetlerin sıkı sıkıya uygulandığını düşünmek veya söylemek de mümkün değildir 4. 4 Akçay , Akçay ve Erdem 4 BİRİNCİ BÖLÜM funduszeue.info MEZAR MİMARİSİ Mezar mimarisini etkileyen temel unsurlar, iklimi ve ekolojiyi içinde barındıran coğrafi yapı ve orada yaşayan insanın kültürü ve inançlarıdır. Bu unsurlar etrafında toplanan insanlar, ölülerini bazen gömmüşler, bazen bir küp içine koyarak defnetmişler, bazen de yakarak küllerini saklamışlardır. Zaman içinde ölen bazı insanlar, unutulmuş ve silinip gitmiş, bazılarının ölümü ise bir sembol olmuş ve onun için anıtsal mezarlar inşa edilmiştir. Ancak mezar mimarisinin ortaya çıkışı, insanların ölümden sonraki yaşama olan inançlarıyla doğrudan ilgilidir5. Diğer taraftan özellikle adına anıt mezarlar yaptırılan ve zaman geçtikçe tanrılaştırılan sembolik “kişiler” veya “imparatorlar, toplumu ve onun oluşturduğu devleti bir arada tutmanın veya kültürel kökenlerin en önemli dayanağı haline gelmiş ve bunlar hem arkeolojik bakımdan hem de sosyokültürel anlamda önemli veriler olarak günümüze ulaşmıştır. Dolayısıyla ister bir simge ister bir propaganda aracı olsun, özellikle Roma ölü gömme geleneğinde sınıfları birbirinden ayıran en önemli unsurun mezarlar olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Onların nasıl yapıldığı, mimarileri, ortak yönleri veya farklılıkları gibi pek çok özellik, bu tezin amacını ve önemini ortaya koymaktadır. Mezar mimarisi, Roma İmparatorluğu’nun gelişip zenginleşmesiyle birlikte, yaygınlık kazanmıştır. İnsanlar sosyal sınıfları ve zenginlik durumlarına göre değişik mezar tiplerine gömülmüşlerdir. Gösterişli ve büyük bir mezarın sahibi olmak ise zenginliği vurgulamanın aracı olarak sayılmıştır. Varlıklı Romalılar hem Erken İmparatorluk Dönemi'nde, yani İÖ 1. yy'ın sonları ve İS 1. yy’da, hem de İS 2. yy'ın başlarında kendileri, aileleri ve köleleri ve kısmen de azat ettikleri köleleri için mezarlar yaptırmışlardır. Bunların dış duvarlarında ve bazen de içlerinde, mezar kabartmalarına da yer verilmişti. Gösterişli definler için urne’ler, yani kül kapları kullanılır ya da ölüye bir mezar sunağı yapılırdı. Lahit ise ancak az sayıda ve kural dışı bir şey olarak görülürdü. Roma ölü gömme kültünde mezarlar, biçimleri ve mimarileri bakımından büyük farklılıklar gösterir. Pek çok mezar tipi, ortak bir coğrafyada, aynı zamana tarihlenen aynı 5 Akçay ve Erdem 5 kentte ve hatta aynı mezarlık alanında bile bir arada görülebilirdi. Pek çok farklı mezar, mimarisi, mezar tipi, gömme biçimi ile sosyal ve sınıfsal farklılıklardan etkilendiği ölçüde, coğrafi ve çevresel faktörlerden de etkilenmişti. Mimaride olduğu gibi, mezarlarda da çoğunlukla yerel olanakların kullanılması, çevresel kaynakların tüketimi ve teminiyle doğrudan alakalıdır. Örneğin Kilikya Bölgesi’nde çoğunlukla kireçtaşının kullanımı, mermer yataklarının azlığı veya yokluğuyla doğrudan ilişkili gibi görünür 6. Böylelikle bu tür bir durumda, ithal hammaddenin varlığı da sosyal statü ve zenginlikle veya ölen kişiye verilen değerle ölçülebilir. Ölü kültünün önemli olduğu Antik Yunan ve Roma’da, ölülere hem saygı duyulmuş hem de ölümün yaşayanlar üzerindeki kirletici etkisinden korkulmuştur. Kentleşme kadar önemli bir faktör olmasa da, bu korku, ölülerin kentlerin dışına gömülmesinde de etkili olmuş ve yerleşim dışına gömü, kanunlarla belirlenen katı bir uygulama haline getirilmiştir. Bu süreç ise Nekropol’lerin ortaya çıkmasının nedeni olmuştur 7. Günümüzden 10 bin yıl önce ölen yakınlarını yaşadıkları konutların altına gömen Neolitik Çağ’ın insanlarından sonra, istisnalar dışında, ölülerin yaşanılan alandan gittikçe uzaklaştırıldığı görülmektedir. Tunç Çağı’na gelindiğinde ise, yani yaklaşık 6 bin yıl sonra, ilk nekropollerin ortaya çıkmaya başladığı söylenebilir. Prehistorik dönemlerin aksine, ölümle yaşam arasındaki mekân farkı daha da belirgin bir hal almaya başlamış ve örneğin Mezopotamya’da Babillerle birlikte Hammurabi’nin “On İki Levha Kanunları” artık ölülerin şehir içine gömülmesini dahi yasaklar hale gelmiştir. Zamanla gelişen bu mekan farklılığı, özellikle Yunan şehircilik anlayışının önemli bir parçası olan ve kentin dışında yer alan bir mezarlık alanı, yani “Nekropol” haline almıştır 8. Nekropol, Sözlük Bilgisi’nde Yunanca nekros: ölü, polis: şehir kelimelerinden oluşan ve “ölüler şehri” anlamında kullanılan terim olarak tanımlanır 9. Nekropoller geçmişten günümüze, sosyal yaşamdan ekonomiye; dini inançlardan toplumların kültürel faaliyetlerine, etnik yapılardan kullanılan günlük eşyalara kadar birçok konunun aydınlatılmasında, arkeolojik çalışmalara büyük katkısı olan alanlar olmuştur. Bunların mimarilerinin anlaşılması, tarihlendirme, karşılaştırma, sosyal ve siyasi ilişkiler ile gündelik ve dini yaşamın, kültürel geleneklerin ve ritüel inançların ve ayrıca politik 6 Kaya 7 a.g.e 61 8 Akarca 9 Saltuk 6 hayatın karanlıkta kalan pek çok yönünü aydınlatmada önemlidir. Ancak nekropollerin dışında bağımsız inşa edilen anıtsal mezar yapıları veya lahit mezarların da olduğu bilinmektedir. Bundan sonraki bölümlerde Roma Dönemi’ne tarihlenen mezar mimarileri ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Anıtsal Mezarlar Mezar yaptırma geleneği İÖ 3. binyılın ortalarından itibaren başlar ve günümüze değin devam eder. Özellikle ekonomik, politik ve sosyal anlamda refah ve huzurun olduğu dönemlerde, mezar inşa faaliyetlerinin buna paralel olarak artış gösterdiği anlaşılmaktadır Böylelikle görkemli tapınaklar, yönetici, rahip ya da kentin önde gelenlerinin barındıkları saraylar, köşkler ya da büyük ve şaşalı evler, kent meydanları, zafer anıtları ve daha pek çok mimari yapı gibi mezarlar da siyasi ve sosyal propagandanın, zenginliğin ve refahın birer simgesi haline gelir. Anıtsal mezarların inşası ile ölen kişinin yaşarken ki konumunu ölümsüzleştirmek ve gelecek kuşaklara aktarmak amaçlanır. Böylelikle anıt mezarlar, sıradan vatandaşlar için değil, çoğunlukla soylular, zenginler, yöneticiler ve kahramanlar adına inşa ettirilir Simgesel bir anlama sahip olan bu mezarların inşa edilmesi, büyük önem verilerin kişileri yüceltmek ve ölümsüzleştirmeyi amaçlar Bunlar tıpkı Anıtkabir, Hindistan’daki Taç Mahal veya Mısır’daki piramitler gibi benzer bir işleve sahip anıtlardır. Anıtsal mezarların mimarileri ise arkeolojik anlamda çok çeşitlidir. Bunlar tapınak planlı mezarlar, ev tipi mezarlar, tonozlu mezarlar ve çokgen taş duvarlı mezarlar olarak ayrıma tabi tutulmuşlardır. Bu ayrımların yapılmasında, mezarların mimari plan ve şekillerinin büyük katkısı vardır. Bunların kuşkusuz en güzel ve en anıtsal örnekleri ise “Tapınak Planlı” mezarlardır. Tapınak Planlı Mezarlar Tapınak planlı mezarlar, arkeolojik çalışmalarda, mezar mimarisi açısından önemli bir yere sahiptir. Dekorasyonları, süslemeleri ve diğer pek çok mimari unsur ve özelliği ile birlikte bir bütün olarak değerlendirilen anıtsal mezarlar, bulundukları yerleşimlerin de önemli mimari yapıları olmuşlardır. Ölüyü tanrılaştırmak, yüceltmek, kahramanlık 10 İdil 1. 11 Özbek 12 Koch 7 seviyesine çıkarmak, ölümsüzleştirmek, şan ve şeref sahibi yapmak bu tip mezarların yapılma amacını ortaya koyar Ayrıca, diğer mezar tiplerine göre daha özgür bir tarzda yapılırlar ve bunların birbirlerine birebir benzeyen mezarlar olmadıkları görülür Ancak yapıldıkları dönemin mimari özelliklerinin çoğunu bünyelerinde barındırdıkları söylenebilir. Öte yandan, anıtsal mezarlar içinde değerlendirilen tapınak planlı mezarlar esnek ve kişiye özgü bir yapım tarzlarının olduğu ifade edilir Kalıcılığın ön planda olması için, daha özenli yapıldıkları belirtilen anıtsal mezarlar, iç ve dış dekorasyonları bakımından ince bir işçiliğe sahip olmalarıyla dikkati çekerler Ayrıca tapınak planlı mezarların Arkaik ve Klasik dönemlerde Anadolu’da geleneksel olduğu ileri sürülür Roma’da anıt mezarlar genel olarak prostylos 18 tapınak modellerini ve planlarını kopyalamıştır Bunlar arasında gerçek bir tapınak planını yansıtan yapı ise Sarsinya Müzesi’ndeki “Asfionius Rufus Mezarı” (Resim 1) olarak anılan anıt, Roma Tapınak mimarisinin en temel özelliği olan yüksek bir podyuma, cella’ya ve bağımsız duran Korinth sütunlu bir pronaosa sahiptir. Bir adet yalancı kapısı bulunan Pseudo-peripteral planlı mezar yapısı, yan ve arka cephelerde Korinth formunda pilastelere sahiptir. Piramit biçimli bir çatısı olan mezarın toplam yüksekliğinin metre olduğu bildirilmiştir Bu tapınak planlı mezarın bir benzeri de Anadolu’da Antik Pisidia Bölgesi’ndeki Termessos kentinde bulunmaktadır. “Mamastis Mezarı” olarak anılan bu mezar, üzerindeki yazıttan anlaşıldığı kadarıyla İS II. yüzyılın ortalarında inşa edilmiştir Tapınak planlı mezar mimarisi, Anadolu’daki birçok merkezde görülmektedir. Bunların en önemlileri arasında, Side Antik Kenti’ndeki “avlulu mezar tipi” olarak adlandırılan mezar22 ile Pergamon/Bergama yakınlarındaki Keitos Vadisi’ndeki İS II. yüzyılın ortalarına tarihlenen Korinth düzenindeki Niyazi Tepe tapınak planlı anıt mezarları sayılabilir. Ayrıca tapınak planlı 13 Toynbee , Durukan , 14 Fedak 15Akçay 16 Fedak 5. 17 Kaya 17 18 Sadece ön cephede sütun bulunan tapınak planı. 19 Bunlar arasında özellikle Muğla Milas’ta bulunan Gümüşkesen Mezar Anıtı sayılabilir. 20 Toynbee 21 Toynbee 22 Mansel 8 mezarlara, Suriye’de de sıklıkla rastlanmaktadır. Özellikle Palmyra Antik Kenti’nin bu mimari anlayış bakımından, diğer antik kentlere nazaran, ön planda olduğu bildirilmektedir Resim 1: Asfionius Rufus Tapınak Planlı Mezarı Anadolu’da Antik Karia, Kilikya, Olba ve Lykia bölgeleri, birbirinden farklı tipteki mezar anıtlarıyla oldukça zengin alanlardır. Bu üç bölge anıtsal mezarların kapsamlı sınıflandırılmasında önemli bir yer tutarlar. Özellikle anıtsal anlamda bazı mezar tiplerinin öncülerinin ilk defa bu bölgelerde görüldüğü anlaşılmaktadır Özellikle Lykia bölgesindeki Ksanthos Nereidler ve Limyra mezar anıtları, karyatidli taşıyıcı sütunlarıyla tapınak planlı mezarların (bkz Resim 2) öncülleri olarak düşünülür Ayrıca Sardis’te saptanan Greko-Pers stilindeki işlenmiş iki alınlığın da, bir mezara ait olduğu varsayımlar arasındadır. Şayet bu varsayımlar doğruysa, tapınak planlı anıt mezarların, yunan mimari stilinde yapılan en erken örneğinin Sardis kentinde olduğu varsayılır 23 Ball 24 Kaynak: funduszeue.info?id_card= 25 Cormack 20, Akçay 26 Borchardt 45– 27 Cahill 20, Akçay 9 Tapınak Planlı mezarlar, genellikle dörtgen bir plana sahiptir ve düzgün taş bloklarla inşa edilmişlerdir. Özellikle bu tip mezarların dış cepheleri, kare duvar işçiliği ile yapılmış olup ön cephede tapınaklardaki mimari teknik ve üslup görülmektedir. Podyumlu temeli, taşıyıcı elemanları ve bunun üstündeki arşitrav, alınlık, friz gibi mimari yapı elemanları, tapınaklarla neredeyse aynı özelliktedir Resim 2: Ksanthos Nereidler Tapınak Planlı Mezar Anıtı, British Museum Oda 47 Tapınak planlı mezarların, diğer mezarlardan farkı net olarak görülebilmektedir. Çünkü bu mezarların nekropollerin hakim noktalarında ve diğer mezarlardan uzakta inşa edildikleri anlaşılmaktadır. Bu mezarların oryantasyonu incelendiğinde, yönlerinin denize ve ovalara dönük oldukları, ayrıca kapılı arka tarafın özellikle yamaçlara bakan yöne yerleştirildikleri görülmektedir Tapınak planlı mezarların çoğunun, özellikle yol kenarlarına yakın konumlandıkları ve bulundukları alanın tek yapı öğesi oldukları anlaşılmaktadır. Bazen bu anıt mezarların etraflarında kendisinden daha küçük lahit mezarların ya da yapılarının olması, asıl mezarın arazi sahibi zengin kişilere ait olduğu ve diğerlerinin de hizmetkârlara ait olabileceği şeklinde yorumlanmıştır Genel olarak ise 28 Machatschek 29 Kaynak: funduszeue.info 30 Machatschek 86 31 a.g.e. 10 tapınak planlı mezarların birkaç yapı tekniğine, mimari sınıflamaya ve detaylara sahip oldukları görülmektedir En erken örneklerinin Mısır Uygarlığına değin geriye götürebileceğimiz “Tapınak Planlı Mezar”lar, özellikle Roma İmparatorluğu’nun egemenliği ile birlikte geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Zamanla ölümsüzlüğün ve toplumu bir arada tutmanın en önemli unsuru haline gelen anıtsal ile tapınak planlı mezarlar, içinde bulunduğu ve yaşadığı kültürden, dinden, kentten ve coğrafyadan izler taşıyarak günümüze kadar varan manevi bir anlayışın somut örnekleri olmayı başarmıştır. Ev Tipi Mezarlar Mezar yapıları, genellikle “ölü evi” inancının bir gereği olarak büyük oranda sivil mimariden kökenini alır. Gerek kayalara oyulmuş olsun gerekse bağımsız bir mimariye sahip olsun, mezarların çoğu, sivil mimarinin en önemli unsuru olan evleri kendine örnek almıştır. Böylelikle nekropol alanlarındaki ev tipi mezarlar, yörenin veya kentin mimari dokusuyla uyuşan kültürel ve coğrafi özellikleri de bünyesinde barındıran mezarlar olarak tanımlanabilirler. Sivil halkın yaşadığı evlerin cephe ve çatı özelliklerinin birebir taklit edildiği varsayılan bu tip mezarlara, Roma İmparatorluğu’nun hakim olduğu neredeyse tüm coğrafyalarda rastlanmak mümkündür. Ev tipi mezarlar, eğimli çatısıyla; ön cephesiyle sivil halkın yaşadığı evlerin birebir minyatür kopyalarıdır. Bu mezarların ön cephelerinde, genellikle kabartma şeklinde portreler vardır. Bu kabartmalar dikey ya da yatay olarak yerleştirilmiş olabilmektedirler. Bu kabartmalarda yaşayan veya ölmüş aile üyelerinin bir arada gösterildikleri ve böylelikle, biri diğerlerinden önce ölse dahi, aile üyelerinin bir gün ebediyette tekrar buluşacakları yerde tasvir edilmiş oldukları varsayılmıştır. Bunların ayrıca bulundukları coğrafyanın ya da kentin ev mimarisinin özelliklerini de yansıttıkları anlaşılmaktadır. Bu bağlamda örneğin Lykia bölgesindeki ev tipi mezarların, şekil olarak ahşap evlere benzetilerek inşa edildikleri bildirilmiştir Böylelikle Lykia mezarlarında kapı olarak tanımlanan alanın üzerinde ahşap evlerdeki kütük uçlarının taşa oyulması bu ahşap ev mimarisinin mezar mimarisine yansımasıdır 32 Ayrıntılı bilgi için bakınız Eliüşük 33 Özüdoğru 34 Kaynak funduszeue.info 11 Ev tipi mezarlara en bilinen örneği, Apia yolunu çevreleyen nekropol alanındaki (Resim 3) Rabirius Mezarı’dır. Öte yandan bu ev tipi mezarların ön cephelerinde tasvir edilen aile bireylerine ait portrelerin, hala yaşayan ve evlerinin penceresinden bakar gibi, mezarlarının penceresinden dışarı bakan insanlarmış gibi tasvir edildikleri düşünülür Böylelikle Romalılar için yaşayanların evi ile ölülerin evi arasında yakın bir ilişki olduğu görülür ve bu anlayışın MÖ 8. yüzyıla kadar geriye gittiği varsayılır. Öte yandan kremasyon sonrası küllerin konulduğu urnelerin de evleri taklit ettikleri varsayılır. Tıpkı tapınak tipli mezarlarda olduğu gibi, ev tipi mezarlar da kayalara oyulmuş, bağımsız olarak yapılmış veya stel ve lahitlerin cephelerinde taklit edilmiş olabilirler. Böylelikle ev tipi mezar fikri çok eskilere uzanan ve tüm Roma mimarlık tarihi boyunca da tekrarlanan bir tema olarak kalmıştır. Resim 3: Apia Yolu üzerindeki ev tipi mezarlar (sol) ve Rabirius Mezarı (sağda) Kule Mezarlar Kuleler genellikle gözetleme ve savunma amaçlı inşa edilen yapılardır Ancak Sümer Kule tapınakları göz önünde bulundurulduğunda, bunların dini yönlerinin oldukları da anlaşılmaktadır. Urartu tapınaklarının da kuleler şeklinde bir naoslarının oldukları düşünüldüğünde37, kulelerin aslında çok amaçlı yapılar olduklarını söylemek yanlış olmayacaktır. 35 Kleiner 36 Kaynak funduszeue.info slaves/ 37 Çilingiroğlu 12 Kule mezar geleneğinin Roma Dönemi’ndeki en tipik örnekleri Suriye coğrafyasındaki Palmyra Antik Kenti’ndedir. Bu tip mezarlar, Klasik Arkeoloji literatüründe “Kule Mezar” (ya Tower Tomb-Turmgrad) olarak geçer. Piramit mimarisine benzer şekilde kat kat (ya da basamak şeklinde) inşa edilen ve çatı kısımları düz ya da piramidal olan kule mezarların, aslında günümüze tam halleriyle ulaşmadıkları ve özellikle üst katlarının yıkılmış olabilecekleri düşünülmektedir Palmyra Antik Kenti’nde İS ’de inşa edilmiş Elahbel Kule Mezarın (Resim 5) bu tipin en güzel örneğini teşkil ettiği söylenebilir Dörtgen ya da kare planlı Kule Mezar tiplerinin günümüze değin gelen bir mimari özellik olduğu söylenebilir. Örneğin Suriye coğrafyasındaki pek çok cami minaresinin dörtgen bir forma sahip olması, bu geleneğin devamı olarak varsayılabilir. Bilindiği gibi dörtgen şekilde yapılmış minarelerin en güzel örneklerinden biri de Diyarbakır’daki “Dört Ayaklı Minare”dir. Resim 4: Palmyra’daki Elahbel Kule Mezar Anıtı. Kule mezarlar, daha çok Doğu Roma eyaletlerine özgü bir mimari mezar geleneği olarak öne çıkar Bazıları Galya’nın batı eyaletlerinde ve ayrıca İspanya ile Afrika’da da görülen kule mezarların en önemlilerinin, Suriye’deki Dura Eurapos ve Palmyra gibi antik 38 Toynbee 39 Bu kule mezar anıtı, maalesef Suriye’de son zamanlarda yaşanan olaylarda patlatılarak yok edilmiştir. Kaynak funduszeue.info 40 Heyn , Ball 13 kentlerde olduğu şüphesizdir. Diğer taraftan Roma kule mezarının bir geç Helenistik öncülü, Sicilya’daki Agrigentum Antik Kenti’nin (İÖ ) güney kapısının dışında bulunan 9 metre yüksekliğindeki “Tombe di Torene” olarak adlandırılan yapı olduğu ileri sürülür Bunun dışında bilinen örnekler çok azdır. Anadolu’ya baktığımızda ise en tipik örneklerin, Dağlık Kilikya Bölgesi’nde olduğu anlaşılmaktadır Örneğin Olba bölgesindeki Imbriogon Kome’si sınırları içinde iki adet yüksek “Kule Tipi” 43 mezar olduğu rapor edilmiştir. Bunun yanı sıra, yine aynı bölgede, Uzuncaburç’ta (Diokaisareia) da bir kule mezar söz konusudur Roma İmparatoru Vespasianus Dönemi’nde Dağlık Kilikya, Suriye’den ayrılan Ovalık Kilikya ile birleştirilmiştir. Bunu takiben aynı dönem içinde bölgede ciddi bir imar faaliyetinin yaşanması, kule mezar anlayışının Antik Suriye’de İÖ funduszeue.info’da ortaya çıkması ve popüler olması düşünceleriyle ilişkili olduğu şeklinde yorumlanmıştır Genellikle bağımsız ve tekil örnekler şeklinde görülen kule mezar tipleri, diğer anıtsal mezarlarda olduğu gibi, ölen kişiyi yüceltmek, ölümsüzleştirmek ve tanrılaştırma gibi anlamlarla yüklü gibi görünür. Ancak Suriye’deki örneklere bakıldığında bunların genellikle aile mezarları oldukları ve sadece bir kişi adına yapılmadıkları görülür. Bu durumda, kule mezarların toplumsal anlamda bir statü göstergesi olarak yapıldığı ve bunun toplumun belirli kesimlerini kapsadığı varsayılabilir. Anıt mezarlar ölen kişilerin, hayattayken kendileri tarafından inşa ettirilebileceği gibi toplumun ileri gelenleri (iktidar veya diğer erk sahipleri vb) veya ölen kişinin aile yakınları tarafından da inşa ettirilmiş olma olasılıkları yüksektir. Bu durumda zenginlik ve toplumsal statünün, bu tür mezarların inşasında belirleyici olmaları gerekmektedir. Tonozlu Mezarlar Mimarlıkta, şekli alttan içbükey olmak üzere taş ve tuğlayla örülmüş, yarım silindir biçiminde tavan örtüsü olarak tanımlanan tonoz, daha çok Romalılara özgü mimari bir teknik ve yenilik olarak öne çıkar. Çok çeşitli tipolojilere sahip olabilen (örneğin beşikli, çapraz, kaburgalı vb) tonoz, konut yapılarından anıtsal kamu yapılarına değin uzanan geniş bir kullanım alanına sahiptir. Mimaride geniş açıklıkları ucuz, kolay ve güvenilir bir 41 Toynbee 42 Akçay ve Erdem 43 Machatschek ve , ayrıca bakınız Fig. 44 Erdem 45 Durukan 14 şekilde geçmeyi sağlayan tonoz, Roma mimarlığını işlevsel ve anıtsal bir hale getirmiştir. Bunda Roma harcının ve tuğlasının da payı büyüktür. Bu mimari geleneğin Romalılara Etrüsklerden geçtiği ve özellikle mezar yapılarında başvurulan bir teknik olduğu görülür Tonozlu mezarlar, Anadolu’da Roma Dönemi’nde inşa edilen en yaygın mezar tipi olarak öne çıkar Özellikle Kilikya (Olba48) ve Karya (Iasos49) bölgelerindeki kentlerde bu tip mezarlara (Resim 5) sıklıkla rastlandığı bildirilir Hatta bu tip mezarların Anadolu’da Roma hâkimiyetinde ortaya çıktığı ve Roma dönemi öncesinde, Anadolu’da bu tip mezarların görülmediği ileri sürülmüştür Dolayısıyla Anadolu’da inşa edilen çeşitli tipteki tonozlu mezar yapılarının Roma ölü gömme geleneği içerisinde değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Roma’nın doğduğu topraklara baktığımızda ise, bu tip mezarların özellikle Ostia gibi kentlerde görüldüğü ve bunların tipik İÖ 2. yüzyıl mezarları oldukları anlaşılmaktadır. Ostia’da Isola Sacra’daki ev cephesine benzeyen beşik tonozlu mezarlar, bunların en güzel örnekleridir. Ayrıca tonoz bir yapı elemanı olduğu için, diğer tüm anıtsal mezar yapılarında da görülebilir. Örneğin Olba Territoriumu’ndaki tapınak mezarların çatı tipleri tonozlu harçlı veya tonuzlu harçsız şeklinde sınıflandırılmıştır. Ayrıca Olba’da “ortada tek kemerli çatı tipi”, “çift kemerli çatı tipi”, “önde tek kemerli çatı tipi”, “tonozsuz ve kemersiz tip” olarak sınıflandırılan mezar yapıları da vardır Yine Mersin ili sınırları içinde yer alan Korykos Antik Kenti’nde de tonozlu ya da tonozlu aedicula denilen mezar yapıları olduğu bilinmektedir. Büyük bir aediculaya benzetilen bu mezarların, genellikle tek bir kişi için yapıldıkları ileri sürülür. Aediculanın içindeki mezarların ise khamosorion, lahit ya da kaya lahdi şeklinde olabildiği anlaşılmaktadır. Büyük blok taşlarla, harç kullanmadan yapılan bu mezarları görkemli hale getiren unsurun tonoz olduğu özellikle vurgulanır. Ancak tonoz yerine, ardışık dizilmiş kemerlerin kullanılmış olduğu ve mezarın üstünün harçla kapatıldığı bazı mezar örneklerinin de olduğu görülmektedir 46 Özer 47 Kızıl 48 Akçay Olba ‘da yazıtlı olan bir tonozlu mezar ve diğerleri için ayrıca bakınız Akçay 49 Kızıl 50 Kızıl 51 Eliüşük 52 Machatschek 59, Cormack, 53 Durugönül ve diğ. Erdem 15 Resim 5: Olba Tonozlu Mezar Yapısı54 Anıtsal mezar geleneği altında incelecek olan “Tonozlu Mezar”lar, olasılıkla kökenini “tümülüs” mezarlardan almış ve aşamalı bir şekilde gelişip varlığını çeşitli şekillerde devam ettirmiştir. Romalılarla birlikte çok geniş coğrafyalara yayılmış olan tonoz ve tümülüs mezar geleneği Anadolu’daki bazı kentlerde yerel birtakım özellikler kazanarak karşımıza çıkmışlardır Çokgen Taş Duvarlı Mezarlar Çokgen taş duvar mimarisinin, daha çok Helenistik Döneme özgü bir inşa tekniği olduğu ve bu dönemde sevilerek kullanıldığı anlaşılmaktır Özellikle Anadolu’nun batısında ve güneyinde bu döneme tarihlenen birçok kentte, bu teknikle inşa edilmiş surlara, kale duvarlarına veya mezar yapılarına rastlamak mümkündür. Bu tekniğin Roma’daki örnekleri arasında ise, 4. yüzyıldan itibaren kullanıldığı bilinen Ostia’daki Claudius Limanı’nda Trainus zamanında eklenen çokgen (ya da poligonal) taş duvarlı liman yapısı sayılabilir. Ayrıca Pompei’de olduğu gibi, pek çok yol çokgen taşlarla döşenerek yapılmıştır Ancak bu mezar geleneğinin Anadolu’nun Antik Kilikya Bölgesi’ne özgü olduğu ve bu bölge dışında görülmediği anlaşılmaktadır. Çokgen taş duvarlara sahip mezarlar, diğer bölgelerde görülmeyen, fakat özellikle Dağlık Kilikya Bölgesi’ne özgü mezar biçimleri olarak öne çıkarlar. Söğüt, bu mezarların 54 Kaynak. Akçay 55 Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız Durukan 56 Söğüt 57 Kaynak: funduszeue.info 16 bölgesel bir özellikle göstermelerinin dışında bulundukları alanlar, mimari planları, duvar örgü teknikleri ve tarihleri bakımından bölge ve Anadolu arkeolojisinde büyük bir öneme sahip olduklarını belirtmektedir. Bununla birlikte araştırmacı, mezarların polygonal teknikte yapılmış diğer yapıların yoğun olduğu yerlerde bulunmasının dikkatle araştırılması gereken bir özellik olduğunu; bu mezarların çokgen taş duvarların sevilerek kullanıldığı Helenistik Dönem’de bölgede yaşayan yerli halka ait olabileceğini belirtmektedir Anıtsal mezarlar başlığı altında incelenen “Çokgen Duvarlı Taş Mezarlar’ın başka bir bölgede benzerinin olmadığı anlaşılmaktadır Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Korykos60 ve Elaiussa-Sebaste gibi merkezlerde61 örneklerine rastlanan bu mezar tipi, duvar örgüsü ve yapısı sayesinde bölgesel bir mimari karaktere işaret eder. Bunları ayrıntılı bir şekilde inceleyen Söğüt, bunların beş farklı tipolojiye sahip olduklarını tespit etmiştir. Araştırmacı ayrıca bu mezar tipinin bölgede bu zamana kadar tespit edilen tek Helenistik mezar tipi olduğunu ileri sürmüş ve bunları İÖ 2. yüzyıla tarihlemiştir Kaya Mezarları Kayaların oyularak mezarlar haline getirilmesi geleneği çok eskilere dayanır. Anadolu’da Urartu hatta Hurrilere değin geriye götürülen kaya mezar geleneği, gerek kremasyon gerekse inhumasyon olsun, ölen kişinin cesedi ya da urne içindeki külleri, kireçtaşı tabanlı kayalara oyulmuş mezar odasına veya odalarına konulmakta ve ağzı kapatılmaktadır. Her ne kadar oda mezarlar daha öncesinde olsa da, bunların kayalara oyularak yapılması bir Urartu geleneği olarak yaygınlaşmış gibi görünmektedir Diğer taraftan kayaların kutsal sayılması ve oyulması geleneğinin Hititlerde de çok yaygın olduğu bilinir. Kaya mezarları Roma İmparatorluk zamanında, Afrika’dan Anadolu’ya değin uzanan geniş bir coğrafi temsile sahiptir. Hatta Ürdün’deki Antik Petra kenti kayalara oyulmuş mezar anıtları ve diğer yapılarıyla ünlüdür. Anadolu’da ise Roma döneminde 58 Söğüt 59 Akçay ve Erdem 60 Söğüt ve 61 Erdem 62 Ayrıca bakınız Söğüt 63 Karaosmanoğlu 17 kaya mezar geleneğinin çok yaygın olduğu görülür. Anadolu’nun neredeyse tüm dağlık kesimlerinde kaya mezar örneklerini görmek mümkündür. Özellikle Güneydoğu Anadolu (Kommagene), Orta Anadolu (Kapadokya) ve Akdeniz Bölgesi (Lykia ve Kilikya ve ayrıca Dağlık Kilikya) başta olmak üzere, pek çok bölgede Roma Dönemi kaya mezarlarına rastlamak mümkündür. Anadolu’da en erken örnekleri Hurrilere değin geriye götürülen kaya mezar geleneği, Bizans Dönemi’nin erken evrelerinde de devam etmiştir. Kaya Mezarları, Anadolu’nun hemen hemen her yerinde ve pek çok kültüre ait özellik sergileyen örnekleri olduğu bilinir. Bunlar dış cephe özelliklerine ve iç mekân düzenlemeleri bakımından birbirinden farklılıklar gösterirler. Örneğin Urartu, Karia, Lykia, Pontus ve Kilikya bölgelerinin kaya mezarları kendine özgü niteliklere sahiptir Kaya mezarlarının girişlerini kapatma yöntemleri, kayalığın durumuna, maddi olanaklara ve taş ustasının tercihlerine göre belirlendiği anlaşılmaktadır. Kaya mezarları bazen tek bir kişiye ait olabileceği gibi, birden çok kişiye de (olasılıkla aile bireylerine) ait olabilmektedir. İçinde klineler şeklinde ceset koyma yerlerine sahip oldukları anlaşılan kaya mezarları, tek odalı ya da çok odalı örneklerle karşımıza çıkarlar. Kentin çevresindeki kaya formasyonunun (özellikle oyulmaya uygun kireçtaşı ya da tüf jeolojisine sahip alanlar) yapılmalarında önemli bir etken olduğu anlaşılmaktadır. Diğer taraftan örneğin Dağlık Kilikya Bölgesi gibi tarım toprağının az olduğu yerlerde ya da rakımın yüksek olduğu yerleşim yerlerinde kaya mezarlarına sıklıkla rastlanmaktadır Tapınak cepheli, çok odalı kompleks planlı ve tek odalı basit tipler şeklinde sınıflandırılan kaya mezarlarını ayrı başlıklar altında ele almak, konunun anlaşılması bakımında önemlidir. Tapınak Cepheli Kaya Mezarları Kaya mezarları, ev ya da tapınak gibi mimari yapıları örnek alan cephe görünümlerine sahiptir ve bunların bazı özel yapılma nedenleri olduğu anlaşılmaktadır. Örneğin tapınak cepheli kaya mezarlarının yapılma gerekçeleri Fedak’a göre, sosyal bir mesaj verme ya da ölen kişinin hayattayken kazandığı ünü ve zenginliği gelecek kuşaklara aktarma çabası olabileceğidir Bu tür mezarlar özellikle Roma döneminde oldukça yaygındır. Doğu’da Suriye ve Ürdün’de antik kentlerin yanı sıra Anadolu’da, özellikle 64 Ross 94, Durukan 65 Akçay ve Erdem ve 66 Fedak 18 Dağlık Kilikya Bölgesi’nde Olba (2 adet) ve Diokaisareia (1 adet) gibi kentlerde, tapınak cepheli kaya mezarları olduğu bilinmektedir. Bunların ion, dor ya da korinth düzenindeki tapınakların ön cephe mimarisinin özelliklerini örnek aldıkları anlaşılmaktadır. Ayrıca bunların bulundukları yer itibariyle ayrıcalıklı bir konuma sahip oldukları ileri sürülmüştür 67 . Örneğin Olba’da korinth düzenindeki tapınak cepheli kaya mezarının, vadiye hakim bir konumda olduğu ve bulunduğu dik kaya yamacının yüksek kesimlerinde inşa edildiği bildirilir. Mezara ulaşmak için ise aşağıdaki vadi tabanından yukarıya doğru basamaklar yapıldığı da tespit edilmiştir. Tapınak cepheli kaya mezarlarının yaptırılma nedeni olarak dinsel inanış ve uygulamalardan ziyade, siyasal ve maddi koşulların yüksek seviyelerde olmasıyla ilişkilendirilir. Böylelikle bu gösterişli mezarlar sayesinde, toplum içinde siyasal ve ekonomik gücün etkili biçimde ortaya konulduğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Akçay, Olba’daki tapınak cepheli kaya mezarlarının da ekonomik imkânlarla açıklanabileceğini düşünür Böylelikle ekonomik gelişmelerin körüklediği kentleşme olgusunun mezar mimarisine yansımasının bu tip mezarlarla doğrulandığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu tip mezarlar, kent içinde diğer kaya mezarlarına nazaran daha gösterişli olmalarına rağmen Lykia ve Karia örneklerine göre daha sade bir görünüme sahiptirler Tek Odalı Kaya Mezarları Kaya mezarları basit tek odalı ya da kompleks çok odalı kaya mezarları olarak sınıflandırılabilirler. Tek odalı kaya mezarlarının yapımları basit olduğundan, Roma döneminde bunların oldukça yaygın oldukları görülür. Ayrıca düşük maliyetli olmaları ve birkaç kuşak boyunca kullanılmaları onların en sık kullanılan kaya mezarı tipleri olmalarını sağlamıştır. Basit Kaya Mezarlarında kline, sanduka ve düz zemine ölülerin yatırıldığı ve kremasyon kaplarının da bu tek odalı kaya mezarlarına konulduğu varsayılmaktadır Anadolu’da Karadeniz bölgesinden Güneydoğu Anadolu Bölgesine değin uzanan geniş bir alanda, bu tür mezarlara rastlamak mümkündür. Örneğin Ordu Dikenlice’de71 ve Diyarbakır Ergani yakınlarındaki İS 2. yüzyıl Roma kaya mezarları 67 Akçay 68 a.g.e. 69 Zoroğlu , Bean 70 Akçay 71 Keleş 19 bunlara en güzel örneklerdir. Özellikle Ergani’deki giriş kısımları silindir şeklinde yekpare taşlarla örtülen kaya mezarları arasında tek odalı basit kaya mezarlarının yanı sıra (Resim 6) çok odalı kaya mezarlarının da olduğu söylenmektedir Diğer taraftan Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Olba Antik kentinde de bu tip mezarların olduğu ve bunlara ait girişlerin tıpa, duvar örme ya da ahşap-metal malzeme ile kapatıldığı bildirilir Bazen tekil bazen ise nekropol olarak tanımlanan (örneğin Mardin Dara veya Diyarbakır Hilar 74) alanlardaki tek odalı mezarlar, kaya mezarların en yaygın örnekleri arasında gösterilebilir. Bunların cephe özellikleri ise çok farklı şekillerde olabilmektedir. Örneğin Ordu Delikkayada olduğu gibi75 kaya mezarlarının bazen sarp ve ulaşılması zor yerlere yapılmış olmaları, bunların kutsal ve bir amaca da hizmet ettikleri söylenebilir. Diğer taraftan bu durum onlara anıtsal bir özellik de katmaktadır. Resim 6: Diyarbakır Ergani Kaya Mezarları Çok Odalı Kaya Mezarları Çok odalı kaya mezarları, başta Urartu Krallığı’nın başkenti Van Kalesi (Tuşpa) olmak üzere birçok büyük merkezden iyi bir şekilde tanınmaktadır. Planları; girişte bir platform, büyük bir kapı ile geçilen geniş bir ana oda ve bu odadan bir kapı ile geçilen yan oda veya odalardan oluşur Oda sayısı Dağlık Kilikya’daki Olba’da 78 (3 odalı) ve Karia Bölgesi’ndeki Iasos79 antik kentinde olduğu gibi birkaç tane olabilir. Birbirleriyle bağlantılı veya kompleks olan bu türden mezarlar en çok odalı olabilmektedir. Çok 72 Gazi Üniversitesi Araştırma Görevlisi Murat Karakoç ile tarihinde yapılan kişisel görüşme. 73 Akçay 74 Antik Çağ’daki adı Arsenia’dır. 75 Demiröz 76 Sol tek odalı kaya mezarı, içten görünüm; sağ Tek odalı kaya mezarı dıştan görünüm ve kapak olarak kullanılan işlenmiş kaya bloğu. 77 Köroğlu 78 Akçay 79 Kızıl 20 odalı kaya mezarları, genellikle boyutları bakımından dikkat çekicidirler. Kapıları rahatlıkla girilebilecek genişlik ve yüksekliğe sahiptir. Ayrıca bunların dış cephe veya iç mekân düzenlemeleri çeşitlilik göstermektedir. 3 Resim 7: Ordu Dikenlice Tek Odalı Basit Dörtgen kapılı Kaya Mezarları En erken örnekleri Urartulara kadar geriye gittiği anlaşılan çok odalı kaya mezarları81, tek odalı kaya mezarları kadar yaygın değildir. Pek çok Roma kent nekropolünde bunlar, kompleks ya da bitişik odalı kaya mezarları olarak da tanımlanmışlardır. Afrika’dan Anadolu’ya değin uzanan bir coğrafyada rastlanan bu türden kaya mezarları, genellikle tipik Roma dönemi mimarisini yansıtırlar. Columbarium Columbarium, Eski Roma'da kremasyon sonrası ölü küllerini saklamaya yarayan ve duvarlarında çok sayıda niş yeri olan mekânlara verilen isimdir. En erken örneklerine Urartu arkeolojisinde karşılaşılan columbariumlar, bir kaya mezarı içinde urnelerin saklanması için nişlerin içinde açılan oyuklara, dolayısıyla da bu kremasyon mezarlara verilen isimdir Roma mezar mimarisi içinde bunlar, yer altı ya da kaya mezarları olarak da bilinirler. Bu mezarların temel özelliği ise -mezar odasının sık sık yeni getirilen ölü 80 Kaynak: funduszeue.info,/funduszeue.info 81 Topaloğlu 82 Kaynak: funduszeue.info 21 külleri için kullanımından dolayı- duvarlarda yan yana birbirine çok yakın sıralanmış oyukların/nişlerin bulunmasıdır. Columbarium olarak adlandırılan bu mezarların tane ayrı ölü külünü alacak kapasite olduğu anlaşılmaktadır. Bu tip mezarlara gömülenler, genelde yoksul kesimden insanlardı; bunlar köleler ve azat edilmiş köleler olarak sıralanabilir Örneğin bu türden bir columbarium yapısı, Roma’da Appian (Resim 8) yolu üzerinde bulunmaktadır. Resim 8: Appian Yolu üzerindeki columbarium Columbaria'nın yaygın kullanımı, bir Roma kenti odası olarak öne çıkar. Ancak Etruria ve Campania gibi küçük yerleşim yerlerinde de columbariumlar söz konusudur. Bu yapılar genelde imparatorlar ya da imparator ailelerinden kimseler tarafından finanse edilmiştir. Ancak sonsuzluğa uğurladıkları yer olarak gördükleri columbariumların inşası ve bakımı için buraya yakınlarını gömen halktan ya da kölelerden insanlar da bir araya gelip bunların inşası ya da bakımı için fonlar oluşturabilirlerdi. Bunlar çeşitli boyut ve biçimlerde olabilmektedir ama çoğu küçük yapılardı. Cenaze yakıldıktan sonra kalıntıların konulduğu ölü külü kapları, columbariumların duvarlarında yer alan nişlerin içine konulurdu (bkz Resim 9). Örneğin Vigna Codini’de olduğu gibi bu nişlerin olduğu yerlerde resimler ve ayrıca yazıtlar da olabilirdi (Resim 10) . Ayrıca bunların yakınlarında krematoryum olarak bilinen ölü yakma yerleri de olduğu anlaşılmaktadır 83 Blanck 84 Kaynak: funduszeue.info?m=#funduszeue.info 85 Kaynak: funduszeue.info 22 Resim 9: Vigna Codini columbariumunun iç merkez kısmı Kaya mezarları başlığı altında, bir alt tip olarak tanımlanan columbariumlara en iyi örneklerden biri Anadolu’da, Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Olba kentinde tespit edilmiştir. Buradaki kentlerde örnekleri çok fazla görülmeyen columbarium tipi kaya mezarlara Elaiussa-Sebaste’de de rastlandığı bildirilmektedir Olba’daki columbarium, kayaya oyulmuş dikdörtgen planlı bir mezar odası olarak tasarlanmış ve her iki kısa kenarında zemin ile bitişik 47 cm genişliğinde sekiler oluşturulmuştur. Bu sekilerin boyutları itibariyle ölülerin yerleştirilmesi için değil, ritüel nesneleri ya da urnelerin yerleştirilmesi için yapılmış oldukları düşünülmektedir. Sekilerin hemen üst bölümünde ise urneler ya da ritüel nesneler için yapıldığı varsayılan nişler bulunmaktadır. 86 Kaynak: funduszeue.info 87 Machatschek , Akçay ve Erdem 23 Resim Vigna Codini columbariumu nişleri üstündeki resimler/freskolar. Olba’daki mezar odasının tavanının iki bölümlü olduğu, giriş bölümünden tavanın ortasına kadar kayaya oyulmuş tonozlu bir örtü olduğu bildirilmektedir. Buradan mezar odasının arka duvarına kadar olan kısımda ise düz bir tavanın kayaya oyularak oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Böylelikle mezar tavanının ön kısmındaki tonoz sayesinde mezarın ortasında kavisli bir cephe oluşturulmuştur. Mezar odasının içinde olasılıkla ölü külü kaplarının konulduğu, dört dikdörtgen küçük ve bir de büyük ana niş olmak üzere toplam beş niş vardır Sonuç olarak Hadrianus Dönemi’nde aniden başlayan lahit işleme sanatı nedeniyle İS 2. yüzyıldan itibaren yavaş yavaş kremasyonun yerini inhümasyon almaya başlar. Hristiyanlıkla birlikte ise çok sayıda ölünün bir arada gömülmesini sağlayan catacomblar, daha önce yakılan ölülerin küllerinin konduğu columbariumların yerini almış ve zamanla bunlar, Hıristiyan geleneklerinde en çok tercih edilen mezar tipi haline gelmiştir Catacomblar Catacomblar, Roma döneminde columbariumların yerini alan erken Hristiyanlık dönemi mezarlarıdır. Kelime anlamı fazla derin olmayan çukur demektir. Roma’da özellikle Erken Hristiyanlık dönemiyle ortaya çıkan katakompların sayısı 60’ya yakındır. Bu mezarlarda, Hristiyanlığın ilk zamanlarındaki Hristiyanlar gömülmüştür. Söz konusu 88 Akçay ve Erdem 89 a.g.e. 24 mezarlar, tıpkı kaya mezarları gibi, yumuşak kireçtaşı/kalker kayaların oyulmasıyla yapılmıştır. Hristiyanlığın erken zamanlarında, bunlar ayrıca, Hristiyanların dini tören ve ayinler için toplandıkları gizli alanlar olmuştur. Hristiyanların ilk toplanma yerleri olan catacomblar, bu özelliğinden dolayı zamanla Hristiyanlar için kutsal yerler haline gelmiştir. Çünkü bu yerler, Hristiyanlığın yayılması için yürütülen faaliyetler açısından oldukça güvenli olmuştur. Ancak daha sonra, üçüncü yüzyıl ortalarında, bunlar “güvenilir” yerler olmaktan çıkmış ve deşifre olmuştur. Hristiyanlar, söz konusu bu yeraltı mezarlarının deşifre olmasıyla birlikte, bunların normal giriş ve çıkışlarını duvarlarla örüp kapatmışlar ve buralara giriş-çıkış için gizli geçitler yapmışlardır. Tıpkı bir labirent gibi, yerin altında kilometrelerce uzayıp giden catacomblar zamanla çok geniş ve kompleks mekanlar haline gelmişlerdir (Resim 11). Resim Roma’daki San Sebastian Katakombu İS 4. yüzyılda, Hristiyanlara karşı tutum değişince catacomblar, Hristiyan hacılar tarafından ziyaret edilen kutsal mekânlar halini almışlardır. Ancak İS yılında, Roma toprakları Gotların istilasına uğradığında, catacombların (koruma amacıyla) girişleri tekrar 90 Kaynak: funduszeue.info 25 örülmüş; toprak ve taşla doldurulmuştur. Bu gizleme işi o kadar iyi tasarlanmıştır ki, yüzyıla gelindiğinde, katakompların varlığı dahi unutulmuştur ve bunlar ancak yüzyılda keşfedilebilmişlerdir Catacomblar iki farklı plan tipinde görülür ve bazen bu iki farklı plan tipi bir arada görülebilir. Birinci plan tipi, ana koridordan çıkan farklı uzunluktaki yan koridorlardan oluşur, ikinci plan tipi ise ızgara sistem olarak bilinir. Bu sistemde, en az iki paralel koridor ve bunları birleştiren enine koridorlar söz konusudur. Bazı katakompların duvarları, Hıristiyan kiliselerinde veya columbariumlarda olduğu gibi, freskolar ile süslenmiştir. Bunlarda özellikle Yeni Ahit’ten alınan konular işlenmiştir (Resim 12) Catacombların bazıları iki hatta daha fazla katlı olabilmektedir. Örneğin St. Sebastian catacombu dört katlı olup duvarlarında ölülerin vücutlarını yerleştirmek için niş benzeri oyuklar açılmıştır. Ölü beden buraya konulduktan sonra bu oyuklar, tuğla veya taş yardımıyla kapatılmıştır. Özetle Catacombları hem bir yer altı mezarlığı veya mimari mekân hem de bir ayin/toplanma yeri olarak tanımlamak mümkündür. Lahitler Lahitlerin en erken kullanımları, Mezopotamya ve Mısır’da İÖ 3. binyılda görülür. Bu dönemde Sandukalara pencereler, kapılar yapılmış olması, yeniden dirilişe inancın göstergesi olarak yorumlanır. Daha sonra ise Mısır’da altın veya gümüşten insan biçimli sandukaların ortaya çıktığı bilinir. Lahitlerin Yunan Dünyası’ndaki en erken kullanımı, Girit’teki Minos Kültürü’nde görülür ve bunlar pişmiş topraktan üretilirdi. İÖ ’lerden itibaren kullanılan ve yaygın kullanımı İÖ Yüzyıllar olan bu lahitler, Anadolu’nun da en erken lahit örnekleri olarak karşımıza çıkarlar. Anadolu’daki en erken örnekler, İÖ 7. Yüzyıla tarihlenen Klozamenai’deki toprak lahitlerdir. Helenistik Dönemle birlikte artık mermer ve kireçtaşı gibi örneklerle karşımıza çıkmaya başlayan lahitler, Roma dönemi ile birlikte temel mezar tiplerinden biri haline gelir. Özellikle İmparatorluk döneminde lahitlerin kullanımında bir yoğunluk göze çarpar. Ancak özellikle Roma’da kremasyon gömüden inhumasyona geçişle birlikte lahitlerin yaygınlaştığı anlaşılmaktadır. Lahit mezar, böylelikle en uçtaki 91 Blanck kaynak: funduszeue.info 92 Kaynak: funduszeue.info 26 eyaletlere değin yayılan bir moda haline gelmiştir. İS 4. yüzyılın başında imparatorluğun Hristiyanlığı tanıması sonucunda pagan inançlarına sahip kimselere ait lahitler azalmaya başlar. Hristiyanlık inancını yansıtan ve daha önce az da olsa İS 3. yüzyılda görülmeye başlayan lahitler ise çoğalmaya başlar ve bunlar yoğun bir şekilde İS 5. yüzyılın başlarına kadar üretilmeye devam eder Hristiyan lahitlerinde üzerinde dini sembol olmayan çok az örnek bulunmaktadır 94 . Pagan lahitleri ile Hristiyan lahitleri arasında semboller dışında kabartmaların yapılma tekniklerinde de farklılıklar bulunmaktadır. Özellikle düz bir yüzey izlenimi veren kabartmadan derine inen çukur kabartmaya geçilmesi İS 4. yüzyılda gerçekleşir. Hristiyan lahitlerinde bu yöntemle kabartmalar yapılırken, figürlerin çevre çizgilerine birbirine çok yakın delikler çekilmekte, bununla da arka planın daha kolay ve hızlı çıkarılması sağlanmaktadır. Lahitler taş, pişmiş toprak, kurşun, bronz, alçıyla sıvanmış tahta veya mermer gibi malzemelerden yapılırlardı. Ancak bunlar arasında, lahit maliyeti en yüksek ve en değerli malzeme hiç kuşkusuz mermerdir Lahit ya da tekne/sanduka denen bu mezarların dış cephe ise genellikle mimari (tapınak, anıt, mezar vs.) yapıları andıran bir süslemeye sahiptir. Çoğunlukla girland (Resim 12) denilen süsleme motifleri (ki bunlar arasında portre veya mask başları, öküz başları, çiçek vb. vardır) ya da sütunlar ve bunların arasında insan heykellerinden oluşan ayrıntılar olabilmektedir (Resim 13). Bazen bir hikâyenin ya da mitolojinin de anlatılabildiği lahitlerin dış cepheleri, olağanüstü güzellikte plastik eserler olarak karşımıza çıkarlar (Resim 14). Ayrıca plastik kabartmalarla süslü lahit çeperlerinin Antik Çağ’da, tıpkı diğer mimari yapılar da ve heykeltıraşlık eserlerinde olduğu gibi, boyandıkları ve bazılarının da yazıtlara sahip oldukları bilinmektedir Tüm bu ayrıntılar ve işçilik, olasılıkla kültürel bölgeler, coğrafya, Siyasi ve sosyal süreç ve zenginlik ya da ölen kişiye verilen öneme göre çeşitlilik gösterebilmektedir. En erken örnekleri, İÖ 5. yüzyıla değin geriye giden lahitler, genellikle nekropollere yerleştirilir ve içine ceset konulur. 93 Orhan Koch 94 Akçay 95 a. g. e. 96 Bakınız: Bertrand Buchwalter, (). Renkli Tanrılar - Antik Heykel Sanatında Çok Renklilik. Ege Yayınları: İstanbul. 27 Resim girlandlı lahit cephesi Roma ile birlikte kullanım coğrafyası genişleyen lahitler, Afrika’dan İngiltere’ye değin uzanan bir coğrafyada görülebilir ve Orta Çağa değin uzanan bir kullanıma sahip olur. Cesetle birlikte ölen kişiye ait bazı ziynet eşyalarının da içine konulduğu anlaşılan lahitlerin üzeri çoğunlukla çatı biçimli bir kapakla örtülür Lahitler her ne kadar kişiye özel olsa da, bazen ikincil kullanıma da sahne olmuşlardır. Roma’nın hakimiyeti altında bulunan eyaletlerde birbirinden farklı adet ve göreneklerin olduğunu açıklamıştık. Örneğin Atina'da mezar kabartmaları yaygındı; Anadolu'da ise bazı yörelerde yoğun olarak kabartmalı mezar stelleri ile aynı zamanda ostotekler, başka bir deyişle çekmece biçiminde "kemik mahfazaları" ve bazen de lahit mezarlar kullanılmıştı. Ancak 2. yüzyılın başlarında, kabartma süslü lahit üretiminde kapsamlı bir üretim başlar. Bunun, öncelikle Roma ve Anadolu için geçerli olduğu fakat Atina ve daha pek çok eyalette de benzer bir durumun olduğu bildirilir. Lahit üretimi, 3. yüzyılın sonlarına değin devam eder, hatta Roma'da 4. yüzyılda, bir süre böyle gittiği anlaşılmaktadır. Roma Dönemi lahitlerinin sayısı bugün tam olarak bilinmez, ama ’den fazla örnek bulunduğu sanılmaktadır 97 Kaynak: funduszeue.info 98 Ayrıntılı bilgi için bakınız Koch 99 Koch 28 Resim Sütunlar arasında plastik heykel cepheli lahit. Resim İskender Lahdi, Sidon İÖ 4. yüzyıl Lakin bunların pek çoğunun ancak parçalar halinde günümüze ulaştığı kesindir. Fakat bugüne kadar ele geçen lahitler göz önünde bulundurulduğunda, Roma İmparatorluğu sınırları içinde yılları arasında lahit yapılmış olduğunu ileri sürülür. Kaynak: funduszeue.info 29 Koch’a göre () Lahitler sadece Roma İmparatorluk Dönemi sanat tarihi açısından değil, ayrıca Roma Dönemi ekonomisi, ticareti ve toplumsal sorunlarını anlamak açısından da büyük öneme sahiptir. Yalnızca ilk ortaya çıktığı 2. ve 3. funduszeue.info çok sevilmekle kalmamış aynı zamanda Ortaçağ'ın ve Rönesans'ın hatta Yeniçağ sanatını da çeşitli yönlerden ve kalıcı bir şekilde etkilemiştir. Ölen varlıklı kişileri gömmek ve aynı zamanda ölümsüzleştirmek için yapılan lahitler, Roma Dönemi ile birlikte yaygınlık kazanır ve tüm eyaletlerde nekropolleri süsler Sadece bir mezar değil, aynı zamanda birer sanat eseri ve mezar anıtı olarak da tanımlanabilecek lahitlerin çok çeşitli örneklerle günümüze ulaşmıştır. Bunlar, bu bölümde ayrı alt başlıklar altında ele alınacaktır. Bağımsız Lahitler Ölen kişilerin sosyal statü ve ekonomik durumlarını yansıtan lahitler, görüne bilirlikleri, gösterişleri ve maliyetleri ile diğer özellikleri bakımından oldukça ilgi çekicidirler. Lahitler bir veya daha çok ölü bedeni alabilecek kapasitede düşünülmüş şeyler olup, biçimleri de buna göre saptanmıştır. Batı dillerinde kelime karşılığı yy.'dan itibaren eski Yunancada "et yiyen" anlamındaki 'sarkophagos' sözcüğünden gelen sarcophage (Fr), sarcophagus (İng), Sarkophag (Alm) vb. sözcükleri, kullanılmaktadır. Önceleri Kuzeybatı Anadolu'da, Assos'ta çıkarılan 'lapis sarcophagus' taşı için kullanılırken, anlamı Roma İmparatorluk Dönemi'nden beri genişlemiştir. Lahitler için Antikçağ'da da çeşitli adlar kullanılmış ve bunlar birbirinden farklı olarak iki şekilde yapılırdı: çoğu zaman dikdörtgen prizma biçiminde bir sanduka şeklimde, seyrek olarak bir banyo küveti-biçimindeydi; ayrıca bunların dışında birtakım kuraldışı örneklerin de olduğu anlaşılmaktadır. Bağımsız lahitler, genellikle bulunduğu yere ya da düzleştirilmiş, kayalar üzerine yerleştirilmişlerdir. Bu tipteki lahitlerin bazıları blok taşlarla desteklenmiş, bazıları ise düzleştirilmiş kaya yüzeyi üzerine açılan bir yuvaya oturtulmuşlardır. Taş sanduka kısımlarının üzeri ise ağır, taş bir kapakla örtülmüştür Bağımsız lahitlerin Roma Dönemi’ndeki pek çok örneği Afrika’daki eyaletlerden Avrupa’ya değin uzanan kentlerde görülür. Anadolu’da ise özellikle kıyı bölgesinde Elaiussa-Sebaste, Korykos’ta ve iç kısımda Olba ve Diokaisareia nekropolislerinde bulunurlar. Diğer taraftan bağımsız lahitlerin bezemeli ve bezemesiz lahitler olarak da bir ayrıma tabi tutulabilecekleri görülür. Koch Erdem 30 Bunlar kireç taşı ya da mermer bloklardan yapılmış olabilirler. Bunların ayrıca bir podyum üzerinde de yer alan örnekleri de mevcuttur. Kaya Lahitleri Bu tip lahitler, ana kaya kütlesi ile bir işlenir. Genel olarak bağımsız lahitlerle aynı ölçülerde olan sabit kaya lahitleri, bağımsız lahitlerle form olarak da birbirlerine benzerler Sanduka kısmı (ortalama cm) normal bir lahit yüksekliğindedir. Bağımsız lahitler gibi kaya lahitlerinin iç tarafının dikdörtgen biçimde oyulduğu ve içe doğru genişleyen; başka bir deyişle trapez biçimli bir form edindiği görülmektedir. Daha ucuza mal edilebilen bu mezarların sandukalarında altlı üstlü bordürler, bazılarında ise alt bordürlerde ayaklık süslemeleri dışında hemen hemen hiçbirisinde dekorasyon elemanı yoktur. Bu tip mezarların genel olarak süslemeleri yoktur. Örneğin Anadolu’da Dağlık Kilikya bölgesinde de bu türden kaya lahitlerinin olduğu ve bunların süslemesiz yapıldıkları bildirilmektedir. Tıpkı bağımsız lahitlerde olduğu gibi kırma çatı ve dört köse akroterleri olan kapaklarla örtülüdürler. Kapaklarında genel olarak akroterden başka süsleme olmadığı anlaşılmaktadır Mersin Korykos Antik Kenti’nde ele geçen kaya lahitlerinin kabartmalı süslemelere sahip oldukları görülür Genelde tek kişilik olan kaya lahitlerinin Korykos’ta iki kişilik örneklerinin de olması, Dağlık Kilikya ya da Korykos’a özgü özellikler olarak öne çıkar Hyposorionlu Lahitler Bir lahit çeşidi olarak, çok yaygın bir kullanıma sahip olmayan hyposorionlu lahitler, genellikle düzgün kesilmiş taş bloklarla inşa edilmiş bir mezar odasına sahiptir. Kaide görevi gören bu mezar odası yaygın olarak mezar sahibinin kölelerinin ya da tebaasının gömüldüğü Hyposorion olarak adlandırılır. Lahit ise bu mezar odasının üzerinde bulunmaktadır (Resim 15). Bir nevi bir podyumu andıran bu özellik sayesinde, lahdin anıtsal bir görünüme sahip olmasının sağlandığı anlaşılmaktadır Anıtsallığı daha çarpıcı hale getirmek için bu tip lahitlerin bazıları, üç basamaklı bir kaide üzerinde Akçay Machatschek Karaüzüm Machatschek Karaüzüm 31 yükseltilmiştir Lahitlerin üzerinde yükseldiği mezar odaları ile ilgili çeşitli varsayımlar vardır. Her ne kadar Machatschek, hyposorionlu lahitlerdeki mezar odasının her zaman gömü için kullanıp kullanılmadığı noktasında kesin bir görüş belirtmese de, Karaüzüm, son yıllarda Elaiussa-Sebaste’de yapılan çalışmalar neticesinde bulunan lahdin altındaki odanın kemik deposu olarak kullanılmış olabileceğini ileri sürmüştür Scnhneider ise bu uygulamanın, yeni gömülere yer açmak amacıyla yapılmış olabileceğini varsaymaktadır Bu lahit ya da mezar tipine, Anadolu’daki örneğin Dağlık Kilikya Bölgesi’ndeki Olba ve Elaiussa-Sebaste kentlerinde ve Lykia’da rastlanır. Resim Elaiussa-Sebaste’deki hyposorionlu lahit Machatschek Machatschek Karaüzüm Scnhneider Erdem 32 Chamosoriumlar Ana kayanın dikdörtgen şekilde oyularak mezar yerinin oluşturulması ve üzerine de bir kapağın yerleştirilmesiyle kullanılan yaygın bir mezar tipidir. Bu mezarların kapakları farklı formlar içerebilir. Dağlık Kilikya bölgesinde bu mezar tipi için düz, yarım silindir, üzerinde aslanlı kapak ve kabartmasız kırma çatı seklinde kapaklar kullanılır. Ayrıca pişmiş topraktan kapakların da yapıldığı bilinmektedir. Kapakları düz kırma çatı şeklinde olabilmektedir. Bu mezarların tek görünen kısmı kapakları olduğu için ancak sadece bu kısımda kabartmalar olduğu anlaşılmaktadır Bunların kapaklarında çelenk, haç ve tabula ansata kabartmalarına (Resim 16) ve bazı yazıtlara yer verildiği bildirilmektedir Resim Mersin Korykos’tan bir chamosorion mezar (Karaüzüm ). Khamosorion mezarların yapılışı coğrafi şartlarla ilişkilidir. Bu mezarlar iki şekilde konumlandırılır. İlki ana kayanın taban seviyesinde, ikincisi de tabandan yüksekte olanlardır. Mezar yeri yontulmasına başlanmadan önce, tasçı ustasının dikdörtgen bir çizgi çekmektedir. Bu çizgi mezarın aşağıya hangi sınırlar dâhilinde ineceğini belirler. Ayrıca mezar yerinin bir ya da iki kenarına 15–20 cm genişliğinde kanallar açılmaktadır. Machatschek göre bu kanallar, yağmur suyunun mezara girmesini önlemek amacıyla yapılmışlardır Fakat Karaüzüm’e göre bunlar sıvı sunusu ile de ilişkili olabilir Machatschek 34–35; Akçay Karaüzüm Machatschek Karaüzüm 33 Arcosoliumlar Latince arcus(kemer) ve solium(mezar) sözcüklerinin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan mimari bir terimdir. Antik çağda yer altı mezar odalarında ve özellikle Roma Döneminde catacombların ana kayasının yay biçiminde oyularak üstünün kemer biçiminde şekillenmesiyle oluşturulan, mezar yeri olarak da uygun olan taban kısmı dikdörtgen şeklinde açılan ya da tabandan yukarı sanduka bırakılarak üzeri lahit kapağı ile kapatılan hücreler ve nişlerdir. Resim Arcosolium Tip Mezar. Arcosolium’ların genel olarak kompleks ve kaya mezarlarının içlerinde olduğu bilinmektedir. Bu mezar tipi genellikle Geç Antik dönemde tercih edildiğine dair arkeolojik veriler, diğer Klikia kentlerindeki örneklerle desteklenir. Konut mimarisinin bir taklidi niteliğindeki bazı mimari detaylara ve bezemelere de yer verildiği yapım maliyeti yüksek olan mezar yapıları lükse işaret etmektedir. Bu nedenle bu mezar tipinin büyük ihtimalle antik yerleşmelerin bolluk ve zenginlik dönemlerinde yapılmış olduğu düşünülmektedir. Kommagene, Psidya, Klikya gibi dağlık ve kayalık araziye sahip bölgelerde bu mezar tipinin varlığı saptanmıştır. 34 Kiremit Mezarlar Roma Dönemi’nde yaygın bir şekilde görülen bir diğer mezar tipi, Kiremit Mezarlardır (Resim 18). Her ne kadar bir mimari mezar yapısı olmasa da, dönemin sosyal yapısının anlaşılması bakımından önemli buluntulardır. Zira kiremit biçimli mezarlar, özellikle alt tabakadan halkın gömüldüğü mezarlar olarak öne çıkmaktadır. Dolayısıyla basitçe yapılan bu mezarlar diğerlerine oranla çok bulunmaları doğaldır; fakat tahrip olmaya da fazlasıyla uygundurlar Ancak bu mezar tipi özellikle taşrada e eyaletlerde yaygındır ve merkezde pek görülmez. Resim Sakarya’da yol çalışması esnasında ortaya çıkan Roma Dönemi Kiremit Mezar. Bu tipin en iyi örnekleri, Anadolu’da Tarsus Gözlükule Höyüğü’nde, Soli Pompeipolis’te, Nevşehir’de ve Antalya’da Arpasuyu’nda mümkündür. Ayrıca Anadolu’nun pek çok yerinde bu tür mezarlara rastlandığı bilinmektedir. Özellikle Gözlükule Höyüğü’nün güney yamacında, Roma tabakasında yapılan kazılar sırasında ortaya çıkarılan mezarlar İS yüzyıllara tarihlenmiştir Kiremit mezarlar stroterlerin iskelet üzerine, bir beşik çatı gibi, çatılması ile oluşturulmuşlardır. Kiremitlerden yapılan Kuban Goldman 19 35 mezarlar, cenazelerin boyuna göre tasarlanmış ve böylelikle vücutların üzerinde bir çatı mezar oluşturulmuştur. Nekropol alanında bulunan tüm kiremit mezarlarda dikey birleşen kenarlar kalipterler ile kapatılmıştır. Cesedin açıkta kalan baş ve ayak bölümleri ise birer stroter ile kapatılmıştır. Bunların içinde normal gömü olabileceği gibi kremasyon gömüler de yer alabilmektedir. Pithos Mezarlar Antik Çağ'da genelde şarap ve zeytinyağı gibi sıvı ürünlerle kuru tarım ürünlerini depolamakta kullanılan büyük çapta küplere pithos adı verilir. Pithos mezar olarak kullanılan bu büyük boyutlu küplere ölüler 1 ya da 2 kişi olarak düz, hoker ya da yarı hoker duruşunda yerleştirilmektedir. Resim Parion pithos mezar buluntusu Küplerin ağızları ise büyük boyutlu seramik kaplar ya da taş levhalarla kapatılmaktadır. Pek çok yerde küplerin duruşu, ölülerin başlarının pithosun ağız kısmına doğru yerleştirilmesi ve ağızlarının düz bir taşla(kapaktaşı) kapatılması, bazılarının da ağızlarının içinde genişçe bir kapak ile kapatılması söz konusudur. Etrafı taşlarla desteklenmiştir. Ölünün kapalı bir yere konması gerektiği düşüncesinin bu dönemde Hoker: Gömü tiplerinde bir iskeletin yatış pozisyonunu belirleyen, bacakları karna doğru çekilmiş olarak yatan ölünün bu pozisyonuna verilen isimdir. İlk defa paleolitik dönemde neandertal gömülerinde denk gelinmiştir. Mezarda iskelet dışında bir bulguya rastlanmadı. cm boyunda cm çapındaki, antik çağda kırılıp kenetlerle birleştirildiği anlaşılan PM1’de tabana serilmiş çakıl üzerine başucu, pitosun ağız kenarına denk gelecek şekilde yatırılmış iskeletten başka bir buluntuya rastlanmadı. 36 başladığı kabul edilmektedir. Anadolu’da birçok yörede, sanki doğacak çocuğu kaplayan ana rahmine benzercesine, küpün çeperleri tarafından çevrelenmiş hoker duruşundaki cesetler ölü hediyeleriyle birlikte toplumun inançları doğrultusunda belirli mekanlara yerleştirilmekteydi. Bu gömü metodu Hititlerde sedir altına yapılırken, Yunan uygarlıklarında nekropol alanları seçilmiştir. Pihtos mezarlar MÖ. lerde Anadolu, Ege, Kıta Yunanistan, Sicilya, Karadeniz ve Kıbrıs’ta görülür Urne Mezarlar Yakılan cesetlerin küllerinin konulduğu vazo şeklindeki kül kaplarına urne adı verilir. Ceset yakma geleneği ilk defa Neolitik dönemde Orta Avrupa’da görülür. Daha sonra Güney Rusya’da tespit edilen yakma geleneği buradan da güneye doğru yayıldığı düşünülür Resim Parion kazısında nekropol alanında ele geçen urne Anadolu’da ilk olarak ölü yakma geleneği Aksaray’daki Aşıklı Höyük’te ortaya çıkarılır ve günümüzden yaklaşık 9 bin yıl öncesine tarihlenir. Aşıklı Höyük’teki avcı toplum evlerinin altlarına yakınlarını gömerler. Evlerin altından çıkan kemiklerin Özgüç Asia Minor, Age, sf Akyurt , Başına geniş bir kap (urne) ters çevrilerek kapatılmış ve iskeletin doğrudan toprağa yatırıldığı mezarda, hiçbir bulguya rastlanmamıştır. 37 çoğunluğunda yanık izleri tespit edilir. Anadolu’da düzenli olarak ceset yakma geleneği 2. binde Troia IV’da ile Hitit dönemlerinde ayrıca Panaztepe, Beşiktepe, Müskebi kazılarında da görülmektedir. Bu merkezlerde yapılan kazılarda yanık insan kemikleriyle kremasyon kapları ele geçer Resim Parion Amphora mezar buluntusu Basit Toprak Mezarlar Tarih öncesi çağlardan günümüze değin uygulanan gömme biçimlerinden olan toprağa açılan çukura ölü gömme âdeti mezarların en basitidir. Eski çağlarda ölüler bazen yerleşme yerinin içinde (intramural), bazen de dışında (extramural) özel mezarlıklara gömülmekteydiler. Yerleşme yerlerinin içinde yapılan gömülerde cesetler çoğu kez evlerin bir odasında taban altına ya da yerleşme yerinin boş yerlerine gelişigüzel bir biçimde gömülebilirlerdi. Bu yüzden bir yerleşme yerinin kazısı sırasında sık sık mezarlara da rastlanılabilmesi olasıdır. Ölüler dorsal(sırt üstü) veya hoker tarzda konulmuştur. Özellikle bir taş mezarı yapamayacak kadar maddi olanakları düşük Buluç , Özgüç , Akyurt , Yumurta formlu kulplu, (amphora?) urnenin ağız çapı 15cm, boyu 35cm’dir. İçinden sadece yanık kemikler çıkmıştır. Üzeri pişmiş toprak levhalarla semerdam şeklinde kapatılmış, etrafı moloz taşlarla çevrilmiş durumda, 50cm derinlikte ele geçmiştir. Sevin 81 38 kişilerin cesetleri, direk toprağa bırakılmış olabilir. Genel olarak cesedin kapladığı alan kadar yer açılarak toprağın sıkıştırılması bazen de küçük taşlarla zemin oluşturulması sonucu ceset buraya gömülmüştür. Sıklıkla Orta Çağ mezarlarında mezarın üstü plaka taşla kapatılmıştır. Daha çok halkın kullandığı mezar tipi olarak yorumlanabilir. En yaygın mezar tipi olan bu tip Hindistan’dan Çin’e, Avrupa’dan Kuzey Afrika’ya, Mezopotamya’dan Anadolu’ya ve günümüze, her bölgede ve her çağda vardır. Bu da gösterir ki, ancak küçük ayrıntılarda farklılıkların saptanabileceği toprak mezarlar her kültürde birbirlerinden etkisizce ortaya çıkmışlardır. Ve günümüzün en yaygın gömme türü olarak da varlığını sürdürmektedir Ölünün zararlı olduğunu düşünen kişiler ölüyü derine gömme kaygısı yaşamıştır. Ölüden kurtulma ya da hijyenik nedenlerle ölüyü gömme kaygısı bir gelenek olarak kültürden kültüre değişen törenlere neden olmuştur . Basit toprak gömü ile sosyal statü arasında doğrudan bir bağlantının olduğunu gösteren deliller yoktur. Basit toprak gömülerde çıkan mezar hediyeleri ile diğer mezarlarda çıkanlar arasında çok büyük ayrımların olmamasının yanı sıra basit toprak mezarların farklı bir inanç sistemini yansıttığını ya da simgesel anlamları olduğunu söylemek güçtür. Ancak, konuya diğer mezar tipleri tarafından bakacak olursak, pişmiş toprak mezarların ve taş sandık mezarların bu türden ayrımlara işaret ediyor olmaları ve pişmiş toprak mezarların simgesel bazı anlamlarla dolu olmaları akla şu an bilemediğimiz farklı bir inanç sisteminin etkisiyle mi basit toprak mezar yapıldı sorusunu getirebilir. Basit toprak mezarları iki başlık altında inceleyebiliriz. Tekli Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar Geçmişten günümüze değin uzanan süreçte, arkeolojik olarak karşımıza çıkan en yaygın mezar tipidir. İçinde tek bir bireyin gömülü olduğu bu mezarlar Orta Çağla birlikte yaygınlık kazanmıştır. Bu mezar tipinin yaygınlaşmasında tek tanrılı dinlerin ortaya çıkıp geniş kitleler tarafından kabul edilmesinin de etkisi vardır. Çevik, 17 39 Resim Dorsal şekilde uzatılmış tekli gömüye sahip Basit Toprak Mezar. Çoklu Gömüye Sahip Basit Toprak Mezarlar Tekli basit gömüye sahip mezarların aksine içinde birden fazla bireyin üst üste ya da eski bireyin ittirilerek yerine yeni bireyin gömülmüş olduğu mezar tipidir. Varlığı Paleolitik Çağ’a değin geriye giden bu tip mezarlar, genellikle sıradan ve statü göstergesinden uzak (ölü hediyeleri dışında) sanduka mezarlar olarak da tanımlanabilirler. Bu tip mezarların oluşmasında mekan ve coğrafi tasarruf da göz önünde bulundurulmuş olmalıdır. Resim Pisidia Antiocheia antik kenti’nde bulunmuş toplu mezar 40 Piramit Mezarlar Hiç kuşkusuz piramit deyince akla öncelikle Mısırlılar ve daha sonra İnkalar ve Türkler gelmektedir. Basamaklar şeklinde gökyüzüne yükselen bu yapıların nasıl inşa edildikleri, işlevleri ve görkemi uzun zamandan beridir bilim camiasını meşgul etmektedir. Antik Dünya’nın en önemli ikonları olan piramitlerin krallar/firavunlar adına inşa edildikleri ise artık bilinen bir gerçektir. Bunların en ünlüsü ise hiç kuşkusuz Mısır’daki Gize Piramit’idir. Mısırdan günümüze değin inşa edilebilen mimari yapılar olarak öne çıkan piramitler, kabaca üçgen şekillidir ama yapım aşamasında basamaklar şeklinde yapıldıkları bilinmektedir. Büyük İskender ve sonrasında Roma’nın Afrika’ya ve özellikle de Mısır’a hükmetmesiyle birlikte Antik Dünya bu yapılarla tanışmıştır. Ancak mezar yapıları olarak piramitlerin Roma Dünya’sında çok yaygın olduğu söylenemez. Ancak aslında Anadolu’da ve Antik Yunan’da Frigler’e kadar uzanan Tümülüs mezar geleneği de benzer bir mantığa sahipti. Fakat tümülüsler, piramitlerin aksine, mimari yapılar değil yığma mezarlardır. Diğer taraftan gerek mimari mezar yapılarına/anıtlarına gerekse lahit ve benzeri mezar tiplerine baktığımızda, bunların bazılarının piramit biçimli bir çatıya sahip olduklarını görmekteyiz. Örneğin Olba/Diocaesarea’daki kule tipli mezar anıtı (Resim 20), çatı kısmının piramidal yapıda olmasıyla oldukça dikkat çekici ve görkemli yapı olarak öne çıkmaktadır Dor düzeninde inşa edilmiş bu mezar dörtgen bir girişe ve kare bir mezar odasına sahiptir. Mezarın yüksekliği ise 16 metredir. Fakat mezarın Roma Dönemi’ne değil Helenistik Çağ’a tarihlendiği anlaşılmaktadır. Diğer taraftan Anadolu’daki piramit biçimli tek bir mezar anıtı olduğu görülmektedir (Resim 19). İÖ 2. yüzyıla tarihlenen bu mezar yapısı Marmaris’in Turgut Köyü’nde tesadüfen tespit edilmiştir. Mısır etkisiyle yapıldığı sanılan mezar anıtının Diagoras ve karısı Aristomakha adına inşa edildiği tespit edilmiştir. Uzun zaman köylüler tarafından türbe olarak kullanılan mezar anıtı, şimdilik kaydıyla Türkiye’nin tek piramit biçimli mezar yapısıdır Ancak tipik piramitlerin aksine sadece çatısının bir piramit olduğu söylenebilir. Erdem Ayrıntılı bilgi için bakınız Gümüş 41 Resim Turgut Köyü Piramit Biçimli Mezar Anıtı. İÖ 2. yüzyıl Piramit şeklindeki çatının altında ise dörtgen planlı bir mezar odası bulunmaktadır. Buraya ise girişi sağlayan dikdörtgen biçimli bir kapı yapılmıştır. Bulunduğu alana hakim bir konumda bulunan mezar yapısı, Roma Dönemi değil de Helenistik Dönem içinde değerlendirilmelidir. Dolayısıyla Anadolu’da Roma Dönemi’ne tarihlenen piramit biçimli mezar olmadığını söylemek doğru olacaktır. Mısır’ın İÖ 30’da Roma İmparatorluğu tarafından fetih edilmesiyle birlikte Roma’da Mısır etkisiyle iki piramit inşa edilmiştir ancak bunlardan sadece biri günümüze ulaşabilmiştir. Roma’da Porta San Paolo’daki piramit, İÖ yılları arasında inşa edilmiş Cestius Piramiti’dir (Resim 20). Yüksekliği 36 metre olan piramit, zengin bir Romalı olan Cestius’un ebedi ikametgâhı olarak görev görmüştür. Mısırdaki piramitlerden daha dar bir açıyla kesişen piramit mezarın inşasında, Mısır’ın aksine, beton kullanıldığı anlaşılmaktadır. Piramitlerin yanı sıra Mısır’ın etkisiyle Roma’nın bazı merkezlerinde dikilitaşlar da ortaya çıkmaya başlamıştır. Dikilitaşlar, Gaius Cestius Piramiti ve Mısır etkili diğer mimari öğelere ek olarak, Castel Sant'Angelo yakınlarında, "Roma İmparatorluğu Piramidi" olarak bilinen ve kalıntıları günümüze ulaşmayan piramit, Mısır Kaynak: funduszeue.info turgut-koyu-marmaris . 42 etkili en görkemli yapıydı. Başkent Roma’da inşa edilmiş piramit , daha sonraki kuşaklar tarafından yıkılmış ve pek çok parçası devşirme malzeme olarak başka yapılarda değerlendirilmiştir. Örneğin mermer kaplamaları, St. Peter Bazilikası'nın merdivenlerinde kullanılmıştır. Resim Diokaisareia’daki çatı örtüsü piramit şeklindeki kule mezar Bu ve Cestius piramiti, Orta Çağ’larda Romus ve Romulus için inşa edilmiş anıtlar olarak tanımlanmış ve isimlendirilmiştir. Kaynak: Erdem 43 Resim Gaius Cestius’un Piramit Mezarı Cestius Piramiti, beyaz mermer levhalarla kaplı tuğla ve çimento ile inşa edilmiştir. Piramit mezarın iç kısmı, hareketli fresklerle süslü olduğu anlaşılmaktadır ama günümüzde bunların yok olduğu bilinmektedir Piramidin güneydoğu tarafındaki yazıta göre: " Poblilian Bölgesi’nin senatörü ve yüksek rütbeli subayı olan Lucius’un oğlu Gaius Cestius Epulo’nun isteği üzerine üç yüz otuz gün içinde tamamlanmıştır Sonuç olarak diğer mimari mezar yapıları gibi piramit biçimli mezarlar da ölen kişiyi ölümsüzleştirmenin somut kanıtları olmuşlardır. Ancak mimari bir yapı olarak, hem Roma’ya hem de Yunan ve Anadolu kültürüne uzak bir gelenek olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Tümülüsler Tezimizin sonuna yaklaşırken, mezar mimarisinin daha iyi anlaşılması açısından bir erken dönem mezar geleneği olan Tümülüslerin ele alınması önemlidir. Ölü kültüne ilişkin bir yenilik olarak ortaya çıkan tümülüsler, kurgan ve piramit mezar geleneğinin farklı bir uyarlaması olarak düşünülebilir. Bir mezar odası ve üzerine toprak yığma mantığıyla inşa edilen tümülüslerde, ölen kişinin konumuyla ilişkili olarak yığılan toprağın miktarı ve Kaynak: funduszeue.info funduszeue.info funduszeue.info 44 yüksekliği değişebilmektedir. Kökeninin Balkanlar olduğu anlaşılan Tümülüs mezar geleneğine Demir Çağı öncesinde (İÖ ) Anadolu’da ve diğer coğrafyalarda rastlanmaz. Güneydoğu Avrupa, diğer adıyla Balkanlarda ise bu gelenek Tunç Çağı’na kadar uzanmaktadır. Bu tip mezarların özellikle yapılışındaki zahmet, buluntularındaki zenginlik ve geniş bir alana yayılması sebebiyle sahiplerinin sosyal statüsü yüksek kişi veya kişiler oldukları anlaşılmaktadır Böylelikle tümülüslerin bir aile gömü alanı olarak en az birkaç kuşak kullanılması onların zengin buluntular içermesinin de nedeni olarak görülebilir Odaların büyük ve geniş olması ise birden fazla gömü yapılmasının planlandığını göstermektedir. Demir Çağı’nda Anadolu’da geniş bir coğrafi yayılım gösteren tümülüsler, İÖ 8. ve 5. yüzyıllar arasında Lydia’da ve Phrygia’da sıklıkla kullanılmıştır. İÖ 8. yüzyılın ortasında Phrygia’nın başkenti Gordion’da, İÖ 7. yüzyılın sonları ile 6. yüzyılın başlarında da Lydia’nın başkenti Sardes’te yoğun bir şekilde bu tip mezarlar tespit edilmiştir. Buna ek olarak, funduszeue.info ilk yarısında Karia’da, Ionia’da, Aiolia- Troas’ta, Bithynia- Paphlagonia’da, Kommagene’de ve Lykia’da da Tümülüs mezarlar bilinmektedir. Bu mezar tipi sadece Demir Çağı’nda değil, aynı zamanda Helenistik ve Roma dönemlerinde, özellikle Troas bölgesinde, Hieropolis ve Pergamon civarlarında, Güneydoğu Anadolu’da ve daha pek çok merkezde varlığını devam ettirmiştir. Tekil olabildikleri gibi, birkaçının belli bir bölgede ya da alanda bulunabildiği örnekler, Anadolu’dan, Roma’ya ve Suriye-Pers coğrafyasına değin uzanan bir yayılıma sahiptir. Bu geleneğin ise Anadolu’ya Frigler tarafından sokulduğu anlaşılmaktadır. Zaten Anadolu’daki en erken tümülüsler de Gordion’daki Frig Tümülüsleri’dir. Bu bağlamda Anadolu’da tümülüs geleneğinin ilk başladığı yerin Phrygia olduğu söylenebilir. Frigler, tümülüsleri yaparken toprağı kazarak içine ahşap mezar odasını yerleştirmişler, bunu kapattıktan sonra odanın üstünü moloz taş ve kille örtmüşler, son olarak da yığma toprak ile suni bir tepecik haline getirmişlerdir Helenistik ve Roma dönemlerinde ise bu mezar odası tamamen taştan yapılmakta ve buraya bir ya da birkaç kişinin cesedi ve ölü hediyeleri konularak üzeri yığma toprakla örtülmekteydi. Tümülüs mezarlar, Anadolu ve Yunan coğrafyasının Pers işgalinden sonra, Persli Mansel , Tümülüs sözcüğünün kökeni eski Yunanca‟da “tumbos”; yani höyük, mezar üzerine örtülen toprak yığını anlamına gelmektedir. Roma Döneminde ise Latince‟deki “tumolo- tumulus” sözcüğü ile benzer anlamda kullanımla arkeoloji literatürüne girmiştir. Yıldırım Bingöl , Akçay Gümüş Özgüç ve Alok 45 Satraplar/yöneticiler tarafından da kullanılmış ve bunların tümlüslerinde mezar odaları taştan yapılmıştır. Resim Hierapoli, Denizli, Kuzey Nekropolü Tümülüs Mezarları Tümülüsler dolgu katmanından mezar odalarına değin pek çok mimari unsura sahiptir. Krepis basamak anlamında kullanılmakta, krepis duvarları ise tümülüsün üzerindeki taş ve toprak yığının akmasını önlemektedir. Dromos ise üzeri toprak yığılı mezar odasına geçişi sağlayan dar ve uzun geçit olarak tanımlanmaktadır. Mezar odası gömünün yapıldığı adak ve sunumların bırakıldığı ana bölümdür. Odanın üzerinde farklı örtü sistemleri kullanılmakla beraber düz tavan; dörtgen uzun bloklarla kapatılması, sahte beşik tonoz; oda duvarlarının bitiminden itibaren tonozu oluşturacak formda blokların içeriye doğru taşırılması ve kilit taşının kullanılmadığı üst örtü sistemi, sahte kubbe; tonozdan farklı olarak taşların iç yüzeylerinin eğimli yontulması ile oluşturulan üst örtü; gerçek tonoz ve kubbede yastık ve kilit taşının kullanıldığı üst örtü, basit piramidal çatı; bloklarların tüm yönlerden yuvarlak forma dönüştürülmeden dikey içe taşırılması sonucu üstte tek blokla kapatılmasıdır Gümüş 8. 46 Mezar odasına geçişi sağlayan bir girişe (dromos) sahip olan tümülüsler, erken dönemlerde olduğu gibi, Roma Dönemi’nde de statüsü yüksek kişiler, yöneticiler ya da üst rütbeli askerler için yapılmışlardır. Roma Dönemi’nde mezar odasının içinde bir lahit olabileceği gibi, bazen ahşaptan klineler üzerinde ya da urne içinde gömüler de olabileceği anlaşılmaktadır. Roma yakınlarında ve Anadolu ile Suriye gibi eyaletlerin çoğunda içinde lahit içinde statüsü yüksek kişilere ait tümülüs mezarlar tespit edilmiştir Diğer taraftan Roma Tümülüslerinin mezar odaları tonozlu bir üst örtüye de sahip olabilmektedir. Bunların mekânsal olarak da özellikle seçilen belirli alanlara inşa edildikleri görülmektedir. Bu durum, tümülüslerin anıtsal yapılar olduğunun en güzel göstergesidir. SONUÇ En erken örnekleri Orta Paleolitik Döneme kadar (GÖ bin yıl) geriye giden mezarlar, insanlığın en eski ritüel ev dini gelenekleri arasında yer alır. Zamanla kültürden kültüre değişen uygulamalarla karşımıza çıkan mezarlar, devletleşmeye doğru giden toplumda, sadece ölen kişinin içine konulduğu basit bir çukur olmaktan çıkmış, siyasi ve sosyal anlamda bir propaganda aracı haline gelmiştir. Tarihin en geniş sınırlarına ulaşan Roma İmparatorluğu döneminde de mezarların bu işlevleri devam etmiş ve onlar farklı eyaletlerde veya Roma merkezinde, sosyal ve sınıfsal farklılıkları yansıtan uygulamalarıyla birlikte boy göstermiştir. Roma dönemine tarihlenen pek çok kentte farklı şekillerde karşımıza çıkan mezar yapıları ve tipleri, Sosyal ve kültürel çeşitliliğin ve ayrıca bölgesel uyarlanmanın da kanıtları olmuşlardır. Anıt mezarlardan basit toprak mezarlara varıncaya kadar tüm örnekler geçmişten ve çeşitli coğrafyalarda varlığı bilinen uygarlıklardan izler taşımış ama mezarlar bulundukları kentin ve yörenin çevresel ve ekonomik koşullarıyla da doğrudan ilgili olmuşlardır. Bazen bir ev, bir tapınak ya da doğal bir kaya oyuğu şeklinde olabildikleri gibi bazen tümülüsler ya da kiremit ve basit toprak mezarlar şeklinde olmuşlardır. Onların bu kadar çok çeşitlilik göstermeleri, arkeologların da onlarla ilgili çok sayıda tipolojik sınıflama yapmalarına yol açmış ve bunların her biri kendi içinde ayrıca özelleştirilerek çalışılmıştır. Roma İmparatorluğu paganizmi iliklerine kadar yaşayan bir devletleşme modelidir. Kökenini Yunan ve Mezopotamya ile Nil uygarlıklarından alan pek çok inanç ve tanrı kültü ölü gömme geleneklerine, mezar tiplerine ve ritüel uygulamalara da doğal olarak Koch 47 yansımıştır. İS 3. yüzyıldan itibaren paganizmin yerini Hıristiyanlık almaya başlayınca, mezar ve ölü gömme geleneklerine ilişkin pek çok Hıristiyanlık etrafında şekillenen inançlara ayak uydurmaya başlamış ve hatta pek çok uygulama ile mezar tipi artık zamanla ortadan kaybolmuştur. Yok olmadan varlığını sürdürenler ise bir şekilde ortaya çıkan bu yeni inanç şekline adapte edilmiş; kültürleri ve insanları da etkilemeye devam etmiştir. Ancak değişmeden kalan tek şey ölen insanların gömülmesi olmuştur. Nüfusun gün be gün artması, hiç kuşku yoktur ki mezarları zamanla sıradan hale getirmiş ama toplumsal ve siyasal anlamda bir konumu bulunan insanlar, her dönemde ve her toplumda saygın bir cenaze törenine ve anıtsal bir mezar yapısına veya alanına sahip olmuştur. Bunlar bir halkın sembolü olmuştur. Kahramanlaştırılan kişiler, asiller, krallar, yöneticiler ve daha diğerleri gibi pek çoğu mezarlarla birlikte ölümsüzleştirilmiştir. Mezarlar böylelikle sonsuzluğun simgesi olan yapılar olmuştur. Bazen toplumlar kökenlerini mezarlarda yatan saygın kişilere dayandırmış ve hatta bazı coğrafyalarda hak iddianı bile ölen kişilere dayandırmışlardır. Mezarlar aynı zamanda iktidarın el değiştirmesinin temsili olmuştur Hatta Paleolitik ve Neolitik Çağlarda ölen her insan gömülmemiş, bu işleme ancak belirli/ayrıcalıklı kişiler layık görülmüştür. Roma Dönemi’nde de ölen her insan gömülmemiş ya da herkes için anıtsal mezarlar, ya da lahit mezarlar yapılmamıştır. Dolayısıyla mezarlardan en erken zamanlardan beri sosyal statünün somut kalıntıları olmuştur Bu tez kapsamında Roma Dönemi Mezar mimarisi ve tipleri ana ve alt başlıklar altında incelenmiştir. Toplamda 10 alt başlık belirlenmiş ve bunlar içinde “Anıtsal Mezarlar”, “Kaya Mezarları” ve ayrıca “Lahitler” ayrıca alt başlıklara ayrılmış ve fazla detaya girmeden incelenmiştir. Bunlar ayrıca, bilgisayar tabanlı bir çizim programında Tablo halinde gösterilmiştir (bkz. Tablo 1). Mezarların sembolik anlamları için ayrıca bakınız Karakoç M. Tematik Arkeoloji Serisi (TAS 5). Baskıda Murat Karakoç ile tarihinde yapılan kişisel görüşme. 48 KAYNAKÇA Akarca, Aşkıdil (). Şehir ve Savunması, Ankara. Akçay, Tuna ‘’Lahitlerin Tarihsel Gelişimi’’. Arkeoidea 5, Mersin. Akçay, Tuna (). Olba Mezarları. Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mersin. Akçay, Tuna (), “Olba’daki Tapınak Cepheli Kaya Mezarı’’, Seleucia ad Calycadnum IV, Olba Kazısı Yayınları, , İstanbul. Akçay, Tuna- Erdem, Burak (). ‘’Doğu Dağlık Cilicia Mezarları, Olba’daki Yeni Mezar Tipleri ve Terminolojisi Önerileri’’, Seleucia, sayı 6. Akçay, Tuna (). Yunan ve Roma’da Ölü Kültü, Bilgin Kültür Sanat Yayınları, Ankara. Akyurt, Metin (). “M.Ö. funduszeue.info Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri”, TTK Basımevi, Ankara. Atilla, Akan (),“Likya Lahitleri”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi. Sayı: 8–9, 21–29, İstanbul. Ball, Warwick (). Rome In The East, London. Bingöl, Orhan (). “İki Dünya Arasındaki “Kapı”. Tümülüslere İlişkin Bir Anımsatma, Anadolu (Anatolia) Blanck, Horst (), Eski Yunan ve Roma’da Yasam, İstanbul. Borchhardt, Jürgen () “Ein Kenotaph für Gaius Ceasar”. 49 Buchwalter, Bertrand (). Renkli Tanrılar - Antik Heykel Sanatında Çok Renklilik. Ege Yayınları: İstanbul. Buluç, Sevim (). “Anadolu’da Kremasyon – Ölü Yakma – Geleneği”, yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, Ankara. Cahill, N. Dunlap (),“Tas Kule a Tomb Near Eski Foça Turkey (University of California) Cormack, H. Sarah (), The Space of Death in Roman Asia Minor, Wiener Forschungen Zur Archäeologie, Wien. Çevik, Nevzat (), “Urartu Kaya Mezarlarında Ölü Kültüne İlişkin Mimari Elemanlar”, Türk Arkeoloji Dergisi, –, Ankara. Çevik, Nevzat (), Urartu Kaya Mezarları ve Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara. Çilingiroğlu, Altan (), Urartu Kültürü ve Ayanis Kazıları, Ankara. Çördük, Abdullah (), Yunan ve Roma Mimarisindeki Yapı Teknikleri (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi), İzmir. Demiröz, Z. (ed). (), Ordu Turizm Rehberi. Matsis Matbaa, İstanbul. Durukan, Murat (), “Olba/Diocaesarea’daki Pramit Çatılı Mezar Anıtının Tarihlenmesi Üzerine Yeni Bir Görüş’’, OLBA VII, Durukan, Murat (), “Doğu Dağlık Kilikia’da Mezarlar Üzerinde Görülen Bazı Semboller”, Adalya IX, 63–82, Antalya. Durukan, Murat (), “Nagidos Mezarları’’, NAGIDOS, Dağlık Klikya’daki Bir Antik Kent Kazısının Sonuçları (Edt. Serra Durugönül), , Antalya. 50 Durukan, Murat (). Kappadokia’da, Argaios Dağı Çevresinde Hellenistik-Roma Dönemi Mezarları ve Ölü Kültü. Arkeoloji ve Sanat Yayınları: İstanbul. Eliüşük, Mevlüt (). Orta Dağlık Klikya Bölgesi Kıyı Kesimi Tonozlu Mezar Mimarisi. Yayınlanmamış Yüksek lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya. Ergeç, Rıfat (), Anazarva Nekropolü”, yılı Anadolu Medeniyetler Müzesi Konferansları, 86–95, Ankara. Erdem, Burak (), Doğu Dağlık Kılıkıa Mezarları, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara. Ergeç, Rıfat (), “Anazarbus Antik Kenti ve Nekropolü’’, Anatolica XIII, Paris. Erten, Emel (), “Olba’daki Tapınak Planlı Anıt Mezar”, Patronvs Çoskun Özgünel’e Yas Armağanı, –, İstanbul. Fedak, Janos (), Monumental Tombs of the Hellenistic Age, Toronto. Goldman, Hetty (). Excavations at Gözlü Kule, Tarsus I. The Hellenistic and Roman Periods, Princeton, Princeton University Press. Heyn Maura K, “Gesture and Identity in the Funerary Art of Palmyra” American Journal of Archaeology (Ekim ) sayfa DOI: /aja İdil, Vedat (), Likya Lahitleri, Ankara. Karakoç, Murat (). ’’Paleolitik Çağda Ölü Gömme Ritüelleri’’, Tematik Arkeoloji Serisi 5, ODTÜ Toplantısı , baskıda. Karaosmanoğlu, Mehmet (). “Urartu Kaya Mezarlarının Kökeni Üzerine” Anadolu’da Doğdu 60 Yaşında Fahri Işık Armağanı, 51 Karaüzüm, Gül (), Dogu Daglık Kilikia (Olba) Bölgesi Lahitleri (Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamıs Yüksek Lisan Tezi), Mersin. Kaya, Fatih Hakan (), Soli/pompeiopolis Mezar Tipolojisi, (Basılmamış Yüksek lisans Tezi), İzmir. Keleş, Vedat (). "Ordu İli Dikenlice Köyü Kaya Mezarları", Arkeoloji ve Sanat Dergisi Kızıl, Abuzer (). “Karya Bölgesi Roma Dönemi Anıt Mezarları” Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Konya. Kleiner, Diana () Roman Architecture: A Visual Guide (Kindle) (New Haven: Yale Üniversitesi Yayınları). Koch, Guntram (), “Roma İmparatorluk Dönemi Lahitleri”, İstanbul. Kodan, Hamdi- Günbattı, Cahit (), “Tontar Roma Mezarı’’, Türk Arkeoloji Dergisi XXX, Köroğlu, Kemalettin (). “Urartu Kaya Mezar Geleneği ve Doğu Anadolu’daki Tek Odalı Kaya Mezarlarının Kökeni”. Arkeoloji ve Sanat Mansel, A. Müfid (), Ege ve Yunan Tarihi, Ankara. Machatschek, Alois () , Die Nekropolen und Grabmäler im Gebiet von Elaiussa Sebaste und Corycus im Rauhen Kilikien, Ergänzungsbaende zu den Tituli Asiae Minoris Nr. 2, Köln. Machatschek, Alois (), “Die Grabtempel von Dösene im Rauhen Kilikien”, Mansel’ Armagan, Türk Tarih Kurumu, –, Ankara. 52 Okunak, Mehmet (), Hierapolis Kuzey Nekropolü (D Nolu Tümülüs) Anıt Mezar ve Buluntuları, (Pamukkale Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Denizli. Okunak, Mehmet - Bilgin, Mustafa (), Laodikeia Nekropolü ( Yılları), (Ed. Celal Şimşek), Ege Yayınları, İstanbul. Önder, Nilüfer (), Lydia’da Mezar Lanetlemeleri (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir. Özbek, Çiğdem (), Arykanda Nekropolündeki Tonozlu Mezar Yapıları, Ankara. Özbek, Çiğdem (), “Anadolu’nun Hellenistik ve Roma Dönemi Anıt Mezar Geleneğine Bir Bakış”, Patronvs Çoşkun Özgünel’e Yas Armağanı, –, İstanbul. Özer, Elif () "Antik Mimaride İki Yapı Öğesi: Opus Caementicium ve Tonoz", Ahmet Adil Tırpan'a Armağan. Özgüç, Tahsin (). Ön Tarihte Anadolu’nun Ölü Gömme Adetleri, Ankara Öztaner, Serdar Hakan (), “Kapadokia Bölgesi’nden Tapınak Planlı Bir Mezar: Kayseri- Felahiye Mezar Anıtı’’, Belleten, C. LXXVI S, Ankara. Öztürk, Ahmet (), Batı Dağlık Kilikia Bölgesi Kaya Mezarları, (Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamıs Yüksek Lisans Tezi), Denizli. Özüdoğru, Şükrü () Arkaik Dönem Lykia Plastik Eserleri Işığında ikonografik Yerel ve Yabancı Unsurlar (Akdeniz Üniversitesi, basılmamış doktora tezi, Antalya). Radt, Wolfgang Von (), Pergamon Antik Bir Kentin Tarihi ve Yapıları, Çev. S. Tammer, İstanbul. Rosenbaum, Elisabeth Alföldi (), Anamur Nekropolü: the Necropolis of Anemurium, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Saltuk, Secda (), Arkeoloji Sözlüğü, İstanbul. 53 Sevin, Veli (), Arkeolojik Kazı Sistemi El Kitabı, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Scnhneider, E. Equini (). “Some Consideration on Elaiussa’s North-Eastern Necropolis”. Olba VII, Söğüt, Bilal (), Kilikia Tracheia’daki Anıt Mezarlar (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Klasik Arkeoloji Bilim Dalı Yayınlanmamıs Yüksek Lisans Tezi), Konya. Söğüt, Bilal (), “Dağlık Kilikia Bölgesi Mezar Nişleri”, Olba VII, –, Mersin. Söğüt, Bilal (), Dağlık Kilikya (Kilikia) Bölgesindeki Çokgen Taş Duvarlı Mezarlar, Ege Yayınları, İstanbul. Strabon (), Antik Anadolu Cografyası (Geographika: XII-XIII-XIV) (Çev. A. Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. Şimşek, Celal (), Hierapolis Güney Nekropolü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Konya. Şimşek, Celal (), “Trapezopolis Nekropolü’’, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Topaloğlu, Yasin (). “Yeni Buluntular Işığında Kuzeydoğu Anadolu Kaya Mezarları” . Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kars. Toynbee, Jocelyn M. C. (), Death and Burial in the Roman World, Baltimore- London. Zoroğlu, Levent (), Daglık Kilikia ve Lykia’da Ölü Gömme Gelenekleri ve Mezar Mimarisi Üzerinde Bir Deneme, III. Uluslararası Likya Sempozyum Bildirileri, –, Antalya. 54 Tablo 1: Tezde Ana ve Alt Başlıklar Altında İncelenen Roma Dönemi Mezar Mimarisi ve Tiplerinin Tabloda Gösterimi 55 GAZİ GELECEKTİR 55
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası