Aşı Yapılan Yerde Sertlik

Difteri, boğmaca, tetanos, çocuk felci, hepatit, zatürre, su çiçeği başta olmak üzere birçok önemli hastalığa karşı koruyucu olan aşılar, doğar doğmaz başlıyor, 4-6 yaşlar arasında yapılan aşılarla sona eriyor. Daha sonraki periyotta okul aşıları ve erişkin aşıları ile devam ediyor. Çocuk Hastalıkları Uzmanı Dr. Tijen Diri, aşılarla ilgili ailelerin iyi bilgilendirilmesinin önemini vurgularken, aşı takibinin çok iyi yapılması gerektiğini, düşmeyen ateş, aşırı huzursuzluk, uykuya eğilim, genel durumda farklılaşma durumunda doktora başvurulmasının önemli olduğunu belirtti.

Dr. Tijen Diri, ailelerin aşılarla ilgili en çok sordukları soruları yanıtladı:

1-İçinde virüs ya da bakteri bulunan aşılar bebeğe zarar veriyor mu?
Aşılar içindeki bakteriler ve virüsler, çoğalma yani hastalık oluşturma yeteneklerini kaybetmiş olup, zayıflatılmış veya ölü yapıdadırlar. Aşı yapılan çocuk sadece bağışıklık (hafıza hücreleri) oluşturacak kadar virüs veya bakteriye maruz kalır. Bu sebeple bebeğe zarar değil bilakis fayda sağlarlar.

2-Aynı günde iki canlı aşı yaptırılabilir mi?
Aynı günde iki canlı aşı yapılabilir, mahsuru yoktur.

3-Karma aşı bebekleri hangi hastalıklardan koruyor?
Karma aşı dediğimizde Difteri, Boğmaca, Tetanoz, Çocuk felci, Hemofilus influenza B (menenjite-zatürreye-orta kulak iltihabına neden olur) dediğimiz 5 adet hastalığının aşısını kastediyoruz. Bu 5 hastalık son derece tehlikeli, öldürücü ve hasar bırakabilen tablolara neden olur.

4-Zatürre aşısı mutlaka yapılmalı mı?
Zatürre aşısı “Pnömococ” olarak adlandırdığımız bir mikrobun aşısıdır. Pnömococ mikrobu zatürreye yol açan yüzlerce mikropdan sadece birisidir. Tehlikeli ve öldürücü olabilir. Pnömococ mikrobu sadece zatürre yapmaz; menenjit, orta kulak iltihabı, sinüzit gibi diğer hastalıklara da neden olur. Yapılması zorunlu bir aşıdır. Özellikle bağışıklık sistemi hassas, dalağı alınmış hastalarda, kronik böbrek, kronik kalp, şeker, kronik karaciğer hastası olanlarda ve orak hücreli kansızlığı olanlarda mutlaka uygulanmalıdır.

5-Su çiçeği aşısı zorunlu mu?
Su çiçeği aşısı artık zorunlu bir aşıdır. Su çiçeği mikrobu çok bulaşıcıdır ve salgınlara neden olur. Suçiçeği mikrobu bağışıklık sistemini en çok baskılayan virüslerden biridir. Genelde hafif geçirilen bir hastalık olmakla beraber bazen ağır tablolara yol açabilir. Ensefalit (beyin dokusunda iltihap), zatürreye sebebiyet verebilir. Hele bağışıklık sistemi baskılanmış, kanser tedavisi gören veya bağışıklık sistemini baskılayan ilaçları kullanan hastalarda mutlaka uygulanmalıdır. Suçiçeği aynı zamanda hamileler için tehlike arz eder. Zira doğacak bebekte doğumsal bozukluklara neden olabilir.

6--İshal aşısını yaptırmak yararlı mı, ne zaman yapılmalı?
Elbette ki yararlı. Çünkü ishal, özellikle 5 yaş altı çocuklarda ciddi ve hatta bazen hayatı tehdit eden ve ölümle sonuçlanabilen tablolara yol açabilir. Rotavirüs, hemen pek çok vakada hastane yatışı gerektiren, bebekleri çok hırpalayan bir sürece neden olur. Rota aşıları ilk dozu 3.aydan önce yapılmak kaydı ile kullanılan aşıya bağlı olarak 2 veya 3 doz olarak yapılır. Üstelik uygulanması son derece kolay olup, ağızdan uygulanmaktadır.

7-Aşılar bebekte kısırlığa neden olabilir mi?
Aşıların hiçbiri kısırlığa neden olmaz.

8--Aşılardan sonra görülebilecek yan etkiler nelerdir? Bunların hangisi olursa hekime başvurmak gerekir?
Aşılarda yüksek teknolojinin kullanımı nedeni ile artık eskiye göre aşı yan etkilerini çok az görmekteyiz. Aşılarda görebileceğimiz genel yan etkiler; ateş, huzursuzluk, aşı yapılan yerde kızarıklık, sertlik, döküntüyü sayabiliriz. Düşüremediğimiz ateş, aşırı huzursuzluk, uykuya eğilim, genel durumda farklılaşmaya neden olacak her türlü durumda doktorunuza başvurabilirsiniz.

Rutin aşı şeması dışında; meningokoksik menenjit (9.ay veya 1 yaş sonrası) ve Rahim ağzı kanser aşısı (9-12.yaş), grip aşısı ve bazı özel durumlarda uygulanan kuduz, kolera, tifo, sarı humma gibi aşılar da uygulanımdadır.

10-Çocukluk dönemi aşıları ne zaman bitiyor? En son hangi aşı yapılıyor?
Çocukluk dönemi aşıları 4-6 yaş arasında yapılan kızamık-kızamıkçık-kabakulak ve su çiçeğinin 2.dozu, karmanın tekrarı ile bitiyormuş gibi görünmekle beraber okul aşıları ve erişkin aşıları ile devam ederek bu konudaki özenimizi tüm yaşantımız boyunca göstermemizi ve yenilikleri ve gelişmeleri takip etmemizi gerektirmektedir.

AŞI TAKVİMİ
Doğumda Hepatit B.
1.Ay Hepatit B.
2.Ay DaBT-IPV-Hib, BCG, Pnomokok.
3.Ay Rotavirüs
4.Ay DaBT-IPV-Hib, Pnömokok.
5.Ay Rotavirüs (Rota aşısı seçilen aşıya bağlı olarak 3 dozda olabilir.)
6.Ay DaBT-IPV-Hib, OPV (Ağızdan çocuk felci), Hepatit B, Pnömokok.
18.Ay DaBT-IPV-Hib, OPV (Ağızdan çocuk felci), Hepatit A.
24.Ay Hepatit A.
4-6 Yaş Kızamık-Kızamıkçık-Kabakulak-Su Çiçeği-Oral Polio-Dt.

Yazar: Dilek Aslan (Prof. Dr., HÜTF Halk Sağlığı Anabilim Dalı)

Editör: Levent Akın (Prof. Dr., HÜTF Halk Sağlığı Anabilim Dalı)

Yayınlanma Tarihi: 07.09.2019
Gözden Geçirilme Tarihi: 07.09.2019

Kızamık, Kabakulak ve Kızamıkçık aşısı olunmadığı zaman her üç hastalığın görülme olasılığı artar (1).

Kızamık; ateş, döküntü, öksürük, vb. Belirtilerle seyreder. İstenmeyen etkileri arasında kulak iltihapları, ishal, zatürre, beyin hasarı ve ölüm yer alır (1).

Kabakulak; ateş, baş ağrısı, kas ağrısı, yorgunluk, iştah kaybı, tükürük bezlerinde şişlik ile seyreder. İstenmeyen etkiler arasında testis ya da yumurtalıkların şişmesi, sağırlık, beyinde iltihaplanma ve/veya beyni ve omuriliği kaplayan dokuda iltihap (ensefalit / menenjit) ve nadiren ölüm sayılabilir (1).

Kızamıkçık; ateş, boğaz ağrısı, döküntü, baş ağrısı ve kırmızı, kaşıntılı gözlere neden olur. Gebelik döneminde kızamıkçık düşükle ya da ciddi doğum kusurları ile doğabilir (1).

Her üç hastalıktan korunmak için güvenli olan Kızamık, Kabakulak, Kızamıkçık (KKK) aşısı olmak gerekmektedir (1).

Aşı uygulanan bir kişide, aşı sonrası ortaya çıkan, bilinen aşı yan etkisi ya da aşıya bağlı olduğu düşünülen herhangi bir istenmeyen tıbbi olay Aşı Sonrası İstenmeyen Etki (ASİE) olarak tanımlanmaktadır (2).

KKK aşısını olanların çoğunluğu herhangi bir ciddi yan etki ile karşılaşmazlar. KKK aşısına bağlı sık görülen yan etkiler aşağıda yer almaktadır (1):

• Aşı yapılan yerde ağrı
• Ateş
• Hafif döküntü
• Aşının genellikle kızamıkçık bileşenine bağlı geçici eklem ağrısı, sertlik (daha çok kadınlarda)

KKK aşısına bağlı ateşli nöbet geçirme riski oldukça düşüktür. Bu durum nadir görülür ve ateşli nöbetlerin bebeğin yaşının büyümesi ile artması nedeniyle bebeklerin en kısa zamanda aşılanması önerilmektedir (1).

Bazı bireylerde yanaklarda veya boyunda şişlik görülebilir. KKK aşısı nadiren geçici olarak kanın pıhtılaşmasına neden olan hücrelerinde (trombosit) düşmeye neden olabiilir ve bu durum genellikle tedaviye gereksinim olmadan kaybolabilir (1).

Çok nadir de olsa KKK aşısı ciddi alerjik reaksiyon geliştirebilir. Neomisin ya da aşının herhangi bir bileşenine alerjisi olan kişilerin aşıyı yaptırmaması gerekir (1).

Yararlanılan kaynaklar

1. Measles, Mumps, and Rubella (MMR) Vaccine Safety [Internet] https://www.cdc.gov/vaccinesafety/vaccines/mmr-vaccine.html Erişim:7.9.2019.
2. Genişletilmiş Bağışıklama Programı Genelgesi [Internet] https://dosyasb.saglik.gov.tr/Eklenti/1117,gbpgenelge2008pdf.pdf. Erişim:7.9.2019.

Kalçadan iğne vurulması halinde tekniğin doğru uygulanmaması ya da çeşitli sebepler nedeni ile iğnenin vurulduğu yerde apse olabilmektedir. Genellikle bu durum ilacın kas içine iletilememesi durumunda meydana gelmektedir. 

Kalçada İğne Yerinin Sertleşmesi Nasıl Geçer?

Deri altından iğne ile ilaç verilmesi işlemi genellikle 2 ya da 5 cc olan ilaçlar için yapılmaktadır. İğne yapılacak olan hasta yaşlı, çocuk ya da çok zayıf ise o zaman vurulacak olan ilaç miktarı 2 cc olarak belirlenmektedir. 

Enjeksiyon işleminde kullanılan iğnelerin 20-23 numarada ve bunun yanında 3.8 uzunluğunda olmalıdır. Kas altına enjeksiyon işlemi yapılacaksa o zaman bu işlemin damar, kemik ya da sinirden uzak bir bölgeye uygulanması gerekir. Enjeksiyonun damara veya sinire denk gelmesi durumunda apse oluşabilmektedir. 

İğneden Sonra Sertlik Nasıl Geçer?

Kalçada enjeksiyon sonrası apse oluşması halinde yanlış uygulanan tedaviler apsenin büyümesine neden olabilir. Bu nedenle tedavilerin bilinçli bir şekilde yapılması gerekmektedir. Oluşan apse kesinlikle akıtılmaya çalışılmamalıdır. Böyle bir durumda enfeksiyon riski daha da artabilmektedir. Apsenin içinin boşaltılması işlemini mutlaka bir hekimin yapması gerekmektedir. Apse durumu bir ya da iki günden daha fazla sürerse mutlaka kişilerin doktora görünmeleri gerekmektedir. 

Aşılama enfeksiyon hastalıklarından korunma yanında, enfeksiyon hastalıkları nedeniyle oluşan sakatlıkların yada ölümlerin azaltılmasında da önemli role sahiptir. Aşılar da ilaçlar gibi birer tıbbi üründür ve tüm ilaçlar gibi bazı yan etkileri olabilmektedir.  

Aşı sonrası gelişen istenmeyen etkiler kısmen sık görülen hafif yan etkiler ve çok nadir görülen ciddi yan etkiler olarak sınıflandırılabilir.  

Sıkça görülen hafif yan etkiler şunlardır;

1. Enjeksiyon (iğne) yerinde ağrı, şişlik ve kızarıklık gelişmesi, tüm aşılardan sonra değişen oranlarda (%5-60) gözlenebilir. Özellikle tetanoz aşısının tekrarlayan dozlarında bu reaksiyon daha sık gözlenmektedir. Bulgular genellikle 24-48 saat içinde kendiliğinden düzelmektedir. Şikayetleri rahatlatmak için enjeksiyon yerine soğuk uygulama ve ağrı kesici olarak parasetamol alımı önerilmektedir.Diğer aşılardan farklı olarak BCG aşısı sonrası, bağışıklık sistemin yanıtı ile enjeksiyondan 2-3 hafta sonra başlayan sivilce benzeri şişlik aşı sonrası %90-95 sıklıkla beklenen bir durumdur ve 2-5 ay sonra ciltte iz bırakarak iyileşir. 
2. Ateş, baş ağrısı, kas ağrısı ve iştahsızlık aşılardan sonra görülebilen sistemik belirtilerdir. Farklı aşılarda değişen oranlarda gözlenmektedir. Örneğin ağızdan uygulanan çocuk felci aşısından sonra %1’den az sıklıkta görülürken, beşli karma aşı sonrası, % 20-40 arasında değişen sıklıkta görülmektedir. Bu belirtiler de 48-72 saat içinde kendiliğinden düzelmektedir. 
3. Hepatit A aşısından sonra % 5’ten az sıklıkla ishal ve kusma geliştiği bildirilmiştir. Bu şikayetler genellikle 48 saatten kısa sürede düzelmektedir. 
4. Kızamık-kızamıkçık-kabakulak aşısından sonra % 2-5 oranında, genellikle aşıdan sonraki 7-10. günlerde başlayan ve yaklaşık 2 gün süren döküntü görülebilir. Suçiçeği aşısından sonra enjeksiyon yerinde 2 civarı ya da enjeksiyon yerinden farklı yerlerde 3-5 adet suçiçeğine benzer lezyon görülebilir. 
5. Parotit olarak adlandırılan, yanakta bulunan tükürük bezlerinin şişmesi ile seyreden durum kızamık-kızamıkçık-kabakulak aşısından sonra % 1’den az sıklıkta görülebilir. Lenf bezlerinin geçici olarak büyümesi de kızamık-kızamıkçık-kabakulak aşısından sonra çocukların yaklaşık olarak % 5’inde görülmektedir.

Çok nadir görülen ciddi yan etkiler şu şekildedir;

1. BCG aşısı sonrası lenf bezlerinin enfeksiyonu (bir milyon aşı dozunda 100-1000 vaka), BCG aşısına bağlı kemik enfeksiyonu (bir milyon aşı dozunda 1-700 vaka) ve aşı içindeki bakterinin oluşturduğu yaygın enfeksiyon (bir milyon aşı dozunda iki vaka) bildirilmiştir. 
2. Difteri-boğmaca-tetanoz aşısı sonrası bebeklerde uzun süreli ağlama atağı (bir milyon aşı dozunda 0-4800 vaka bildirilmiştir), ateşli havale (bir milyon aşı dozunda 0-290 vaka bildirilmiştir), solukluk, çevresel uyaranlara cevap vermeme, kaslarda gevşeklik şeklinde görülen hipotonik hiporesponsif atak (bir milyon aşı dozunda 0-470 vaka bildirilmiştir) görülebilir. Ağlama atağı kendiliğinden düzelir, ateşli havale uzun dönemde epilepsi olarak adlandırılan sara hastalığına yol açmaz, iyi seyirli bir durumdur.Hipotonik hiporesponsif atak kendiliğinden geçer ve bu hastalarda uzun dönemde beyin gelişimini etkileyen bir sorun gösterilmemiştir.  
3. Kızamık-kızamıkçık-kabakulak aşısından sonra genellikle iyi seyirli ve kendiliğinden düzelen trombositopeni (kanamayı durduran kan hücrelerinde azalma) tablosu (bir milyon aşı dozunda 33 vaka bildirilmiştir) görülebilir. 
4. Ağızdan uygulanan çocuk felci aşısından sonra aşıda bulunan virüsle paralitik polio hastalığı 700.000 - 3.400.000 aşı dozunda bir vaka olacak şekilde görülebilir. Bu risk daha çok ilk doz çocuk felci aşılamasından sonra söz konusudur. Bu nedenle ağızdan uygulanan çocuk felci aşısı, iğne şeklinde uygulanan çocuk felci aşısı iki doz yapıldıktan sonra verilmektedir. 
5. Anafilaksi (alerjik şok tablosu), aşı içeriklerinden birine karşı ağır alerjisi olan kişilerde çok nadir (bir milyon aşı dozunda 0-1 vaka bildirilmiştir) olarak görülebilen bir durumdur. 

Kaynaklar

1. Adverse Effects of Vaccines: Evidence and Causality, ed. K. Stratton, et al. 2011, Washington (DC).
2. Bohlke K, Davis RL, Marcy SM, Braun MM, DeStefano F, Black SB, Mullooly JP, Thompson RS; Vaccine Safety Datalink Team. Risk of anaphylaxis after vaccination of children and adolescents. Pediatrics. 2003 Oct;112(4):815-20.
3. Braun, M.M. et al. Report of a US public health service workshop on hypotonic-hyporesponsive episode (HHE) after pertussis immunization. Pediatrics, 1998; 102(5): p. E52.
4. Centers for Diseases Control and Prevention.Update: Vaccine side effects, adverse reactions, contraindications, and precautions. Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices. MMWR: Morbidity and Mortality Weekly Report, 1996; 45(RR-12):1–35. 
5. Centers for Disease Control and Prevention, Ten great public health achievements--worldwide, 2001-2010. MMWR Morb Mortal Wkly Rep, 2011; 60(24): p. 814-8.
6. McLean, H.Q., et al. Prevention of measles, rubella, congenital rubella syndrome, and mumps, 2013: summary recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR Recomm Rep, 2013;62(RR-04):p.1-34
7. Prevention of varicella. Update recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP). MMWR Recomm Rep, 1999;48(RR-6):p. 1-5.
8. Ray, P. et al. Encephalopathy after whole-cell pertussis or measles vaccination: lack of evidence for a causal association in a retrospective case-control study. Pediatr Infect Dis J, 2006;25(9): p. 768-73.
9. T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Aşı Sonrası İstenmeyen Etkiler Genelgesi (2009), internet adresi: https://www.saglik.gov.tr/TR,11136/asi-sonrasi-istenmeyen-etkiler-genelgesi-2009.html, (Erişim tarihi: 03.01.2018)

World Health Organization, Global Vaccine Safety, WHO vaccine reaction rates information sheets, internet adresi: http://www.who.int/vaccine_safety/initiative/tools/vaccinfosheets/en/, (Erişim tarihi: 03.01.2018)