Beni Böyle Sev Kaç Bölüm Sürdü

T.C.<br />

SELÇUK ÜNIVERSITESI<br />

SOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ<br />

TÜRK DILI VE EDEBIYATI ANABILIM DALI<br />

TÜRK DILI BILIM DALI<br />

TÜRKIYE VE AZERBAYCAN TÜRKÇELERINDEKI BASIT<br />

FIILLERIN KARŞILAŞTIRMALI SEMANTİKASI<br />

ELZA SEMEDOVA<br />

DOKTORA TEZI<br />

DANIŞMAN<br />

PROF. DR. NAILE HACIZADE<br />

KONYA 2004

İÇİNDEKİLER<br />

KISALTMALAR ...................................................................................................... IV<br />

TRANSKRİPSİYON İŞARETLERİ ......................................................................... VII<br />

ÖNSÖZ ..................................................................................................................... IX<br />

GİRİŞ ........................................................................................................................ 1<br />

I. BÖLÜM<br />

ANLAM BİLİMİNİN KONULARI, GÖREVİ <strong>ve</strong> DİL BİLİMİNDEKİ YERİ............ 8<br />

1.1. Kelimenin Anlam Yapısı .................................................................................... 13<br />

1.2. Metin <strong>ve</strong> Anlam İlişkisi ...................................................................................... 19<br />

II. BÖLÜM<br />

TÜRKÇEDE FİİL ..................................................................................................... 22<br />

II. 1. Basit Fiil ........................................................................................................... 24<br />

II. 2. Kelime Hazinesi Sınıflandırmasında Fiiller ....................................................... 26<br />

II. 3. Basit Fiillerin Anlamsal Sınıflandırması ............................................................ 33<br />

II. IV. Basit Fiillerin Anlamsal Sınıflandırmaya Göre Dağılımı ................................. 34<br />

III. BÖLÜM<br />

BASİT FİİLLERİN ANLAM YÖNÜNDEN İNCELENMESİ ................................... 45<br />

III. 1. İş Fiilleri .......................................................................................................... 45<br />

III. 1.1. Yapma Anlatan İş Fiilleri .............................................................................. 45<br />

III. 1.2. Yıkma Anlatan İş Fiilleri .............................................................................. 68<br />

III. 1.3. Belirli Bir Durum Değişimi Anlatan İş Fiilleri .............................................. 91<br />

III. 1.4. Yer Değişimi Anlatan İş Fiilleri..................................................................... 96<br />

III. 1.5. Yeme <strong>ve</strong> İçme Sürecini Anlatan İş Fiilleri ..................................................... 112<br />

III. 2. Hareket Fiilleri ................................................................................................ 117<br />

III. 2.1. Hareketin Usulünü Gösteren Fiiller ............................................................... 117<br />

2

GİRİŞ<br />

Тцрк дилинин ве бу дили конушан milletin чок зенэин бир тарищи вардыр. Тцрк дилинин тарищини<br />

белэелейен, Ески Тцркче деврине аит олан ве дил билими тарищине руник абиделер адыйла эирен<br />

Орщун–Йенисей йазылы абиделеринин щер бири ески Тцрк Каьанлыьынын деьишик заманларына аиттир.<br />

Бу абиделер ВЫЫ.–ВЫЫЫ.йй.’да йазылmышtыр. Орщун–Йенисей йазылы абиделеринин мцкеммел<br />

алфабесине, отурмуш сес ве дил билэиси йапысына, капсамлы келиме щазинесине ве о дюнемде<br />

дащи lehчe юзелликлеринин варлыьыны щиссеттирмесине дайанарак Тцрк дилинин тарищини чок даща<br />

юнжеки йцзйыллара эютцрмек мцмкцндцр. Айрыжа цзеринден йцзйыллар эечмесине раьмен Орщун<br />

– Йенисей йазылы абиделеринин дилийле чаьдаш Тцрк лещчелеринин дили арасында кюклц фарклылыклар<br />

эюрцлмемеси, деьишимин чок аз олмасы Тцркченин бу йазылы абиделерин йазылдыьы дюнемден чок<br />

даща ески дюнемлерде yazı dili hâline geldиьини эюстерир.<br />

Тцрк дили Орщун–Йенисей йазылы абиделеринден бу йана кюклц олмаса да дил билэисi ве анлам<br />

билимi aчыsыndan чешитли деьишикликлере уьрамыштыр. Дил билиминин фарклы бюлцмлери олан бу даллар<br />

ЕТ’ден эцнцмцзе кадар дюнем дюнем еле алынарак сес, шекил ве жцмле йапысы бакымындан<br />

эениш бир бичимде инжеленмиш, факат неденсе анлам билиминин капсадыьы конулар, анлам олайлары<br />

цзеринде йетеринже дурулмамыштыр. ЕТ’деки еш adlылaр, еш анламлылар, зыт анламлылар, анлам<br />

деьишмелери, келимелер арасы анлам илишкилери конулары ве дилин деьишиме ен ачык далы олан келиме<br />

щазинеси йетеринже араштырылмамыштыр. Ойса даща ХВ. йy.’да Чаьатай Едебийатынын böyök<br />

цстады Али Шир Неваî Мущакеметц'л - Лuэатейн адлы есеринде Тцркченин анлам бакымындан<br />

зенэин, Фарсчадан цстцн бир дил олдуьуну каршылаштырмалар йолуйла ортайа коймуштур.<br />

Бундан даща юнже Кâшэарлы Мащмут o юlömsöz eseri Диванц Лûэат-ит-Тцрк’te<br />

Тцркченин эцжцнц, зенэинлиьини, бир анлам инжелиьийле Тцркченин Арапчайла "атбашы beraber<br />

yürüyeбилежек" бир йапыда олдуьуну сюйлемиштир. 1<br />

Тцркченин келиме щазинесинде бцйцк бир йери фииллер тутар. Фииллер чешитли ачылардан<br />

ишленмесине раьмен анлам бакымындан йетеринже инжеленмемиштир. Ойса фииллер, юзелликле басит<br />

фииллер йцзйыллар ичинде Тцркченин эечирдиьи анламсал деьишмeлер ве дил билэисi деьишимлериni<br />

эюстерме ачысындан юнемли йер тутар.<br />

Басит фииллер дилимизин юзэцнлцьцнц, ескилиьини, сафлыьыны ен ийи йанsыtan, йабанжы диллерин<br />

еткилерине ен ийи диренен келиме чешидi оларак Тцрколоъинин вазэечилмез малземесiни олуштурур.<br />

1 Bk. DLT, I.C., s. 6<br />

4

Бцтцн бунлары эюз юнцнде bulundurарак асырлар бойунжа тек бир йазы дили шeklinde<br />

кулланылан Тцркченин даща сонраки дюнемлеринде айры бирер йазы дили олан Тцркийе ве<br />

Азербайжан Тцркчесиндеки басiт фииллерин анлам юзелликлерини щер ики лещченин йазы дили<br />

черчевесинде инжелемейе чалышacaüız.<br />

Асыл конуйа эечмеден юнже Тцркийе ве Азербайжан Тцркчелеринин ортак тарищине эюз<br />

атманын файдалы олажаьы эюрцшцндейиз.<br />

Тцркийе, Азербайжан (Эцней Азербайжан да дащил), Ырак Тцркменлери, Тцркменистан ве<br />

Эаэавуз Тцрклеринин ортак аталары олан Оьузlara ilк кез Кюктцрк дюнемине аит тарищî<br />

белэелерде rastlamaktayız. 2 Орщун–Йенисей йазылы абиделеринде Оьуз ады "Токуз Оэуз<br />

будун кентц будунум ерти" шеклинде эечер. 3<br />

Х. йй.’da ise artık Тцрк дцнйасыны темсил еден en önemli бойлардан бири Оьуз Тцрклери иди.<br />

Bu dönemde Oğuz Türklerinin kendilerine özgü bir yazı dilleri mevcut olmamıştır. Oğuzların<br />

konuşma dillerine ait bilgileri Çin kaynaklarından, Кâшэарлы Мащмут’un есериндеn elde<br />

etmekteyiz. Çin kaynaklarında Batı Köktürklerin konuştukları dilin Doğu Köktürklerin<br />

dilinden farklı olduğunun gösterildiğini belirten <strong>ve</strong> Oğuzların Batı Köktürk Devletindeki on<br />

boydan biri olduğunu kabul eden F. Sümer bu farkı Oğuz Türkçesinin temsil ettiği<br />

görüşündedir. 4<br />

Оьуз Тцркчесинден бащседен Кâшэарлы Мащмут, Оьузларын диллеринин доьудаки Чиьил,<br />

Тощсы ве Йаьмалар’ын дилинден айрылдыьыны белиртир. 5 Ayrыca Кâшэарлы Мащмут есеринде Тцрк<br />

диллеринин ен йеьни (щафиф) лещчесинин Оьуз Тцркчеси олдуьуну сюйлер. 6<br />

Eski Törkчe dюneminde bile lehчe ayrыlыklarыnыn olmasы eski Törk yazыtlarы özerinde чalышan<br />

W.Radloff, S.E.Malov, A.von Gabain gibi bilim adamlarыnыn da dikkatini чekmiştir. Nitekim<br />

Rus Törkolog S.E.Malov Yenisey <strong>ve</strong> Orhun abidelerindeki lehчe ayrыlыklarыna <strong>ve</strong> eski kuzey<br />

Oüuzcasыnыn varlыüыna iшaret etmiшtir. 7 Bu sebeple Орщун-Йенисей йазылы абиделери, бцтцн Тцрк<br />

лещчелеринин olduüu gibi Оьуз Тцркчесинин de ески йазылы белэелери арасында эюстерилебилир.<br />

2 Бк. Ф.Сöмер, Оьузлар (Тцркменлер), ТДАВ йай., 5. Баскы, Истанбул 1999, с.19-20<br />

3 Бк. Щ.Н.Оркун, Ески Тцрк Йазытлары, Ы.Ж., Истанбул 1936, с.48 (Ы.Ш.4)<br />

4 Бк. Сцмер, аэе., с.46<br />

5 Bk. DLT, I.C., s.30<br />

6 Бк. DLT, I.C., s.30<br />

5

Кâшэарлы Мащмут’un eseri de Oüuzlar <strong>ve</strong> Oüuz Törkчesi özerine <strong>ve</strong>rdiüi bilgiler bakыmыndan<br />

Oüuz Törkчesi iчin юnemli kaynaklardan biridir.<br />

XI.-XIII. yy.’lar arasında Oğuzlarыn Anadolu <strong>ve</strong> Azerbaycan’a yoğun bir göçü yaşanmıştır.<br />

24 Oğuz boyunun hemen hemen hepsinin bu bölgeye gelmiş olması <strong>ve</strong> bu boyların da<br />

aralarında bazı ağız ayrılıklarının bulunması burada kurulacak olan yazı dilini de<br />

etkileyecekti. 8 Bu yazı dili XIII.-XV. yy.’lar arası her iki bölgede ortak kullanılan <strong>ve</strong> Eski<br />

Anadolu Türkчesi diye tabir edilen dildir. Bu dönemde ortaya konan <strong>ve</strong> Oüuz Törkчesi ile<br />

yazılan eserler arasыnda Anonim Kur’an Tefsiri, Hasanoğlu’nun gazelleri, Kadı Burhaneddin<br />

Divânı, Kitâb-ы Gözide, Шеййat Щамза’нын mesnevîsi, Hoca Dehhanî’nin шiirleri, Nesimi’nin<br />

gazelleri, Âшыk Paшa’nыn Garipnâmesi, Gölшehrî’nin Mantыku’t-tayr’ы, Ahmedî’nin<br />

İskendernâme’si, Fahrî’nin Hüsrev-ü Шîrin’i, Hoca Mes’ud’un Söheyl ö Nevbahar’ы, Fakîh’in<br />

Yusuf <strong>ve</strong> Zeliha’sы, Деде Коркут щикâйелери, Оьузнаме gibi yözlercesi vardыr. Бу есерлер<br />

даща чок, мцштерек Оьуз Тцркчеси йадиэâрларыдыр.<br />

EAT’ye özgü dil özellikleri XV. yy.’ın ikinci yarısına kadar uzansa da bu dönem daha çok<br />

Osm. T.’ye doğru bir geçiş dönemidir. Osmanlı döneminde Arapça <strong>ve</strong> Farsçanın itibar<br />

kazanıp Türkчenin yetersiz görülmesiyle Osm. T.’de yabancı kelime <strong>ve</strong> dil bilgisi kurallarının<br />

yoğunlaşması Türkçenin gerilemesine sebep olmuştur. XV. yy.’ın ikinci yarısı <strong>ve</strong> devamında<br />

Osm. T. süslü, sanatlı <strong>ve</strong> ağır bir dil hâline gelmiştir. 9<br />

Bu dönemden itibaren темели Оьуз Тцркчесине дайанан Тцркийе ве Азербайжан<br />

Тцркчелери ики йюнде эелишмиштир. “Бунун себеби, Доьу Оьуз эрубуну олуштуран Азербайжан,<br />

Доьу ве Эцней-Доьу Анадолу иле Кузей Ырак'ын айры сийасî чатылар алтында топланмасыйды.<br />

Румели иле Орта ве Баты Анадолу Османлы ичинде топланыркен, Анадолу'нун доьусу ве<br />

Азербайжан чешитли кцчцк бейликлер ве Тимур щâкимийетинден сонра ХВ. asırdan önce<br />

Каракойунлу, сонра Аккойунлу Тцрк девлетлери ичинде йер алмышты.” 10<br />

Osm. T. bu durumdayken Azerbaycan’da oluşturulmaya çalışılan yazı dili Arapça <strong>ve</strong><br />

Farsçanın etkisine rağmen daha saf, duru bir Türkçe idi. Şah İsmail Hataî’nin sarayında<br />

7 Bu konunun geniş özeti için bk. Z. Korkmaz, Törkiye Törkçesi Grameri ( Şekil Bilgisi), TDK yay., Ankara 2003,<br />

s.LXXXI<br />

8 Bk. А.Б.Ержиласун, Тцрк Дцнйасы Цзерине Инжелемелер, Акчаь йай., Анкара 1999, с. 81, Korkmaz, age.,s.XCI-<br />

XCVI<br />

9 Bk. Korkmaz, age., s.CI<br />

10 Bk. Ercilasun, age., s.39<br />

6

kurulan “şairler meclisi”ana dilini himaye eden bir faaliyet içinde bulunmuş <strong>ve</strong> bu sayede<br />

saf, duru halk Türkçesiyle yazılan eserlerin sayısı artmıştır. 11<br />

Fakat XV.-XVIII. yy.’lar arası her iki bölgede ağız farklılıklarına rağmen ortak bir yazı dili<br />

kullanılmıştır. Her iki bölgedeki eserler iki tarafta da yayılmış, okunmuştur. 12<br />

ХВЫЫЫ. йй.’ын орталарына доьру Азербайжан баьымсыз щанлыклара айрылмыштыр. 1805-1828<br />

йылларында бу щанлыклар Русйа тарафындан бирер бирер ишэал едилмиш ве 1828 Тцркменчай<br />

Антлашмасыйла Арас’ын кузейинде калан Кузей Азербайжан Русйа Импараторлуьу щâкимийети<br />

алтына эирмиштир. Бу йцзден ХЫХ. йй.’ын орталарындан итибарен Азербайжан йазы дили, Осм.<br />

Т.ден бираз даща узаклашмыштыр. 13<br />

Bu dönemden itibaren kelime hazinesinde Rus <strong>ve</strong> Avrupa kökenli kelimeler görülür <strong>ve</strong><br />

giderek de artar. İlmî üslûbun şekillenmesi <strong>ve</strong> ilk örnekleri görülür. 14 Bir yandan Rus<br />

şarkiyatçılarının teşviki; bir yandan matbaanın, gazetinin <strong>ve</strong> tiyatro gibi yeni edebî türlerin<br />

ortaya çıkışı, Azerbaycan şair <strong>ve</strong> yazarlarını halk diline doğru yöneltir. AT ağızlarından pek<br />

çok unsur yazı diline girer. Bu durum İstanbul Türkçesiyle AT’ni biraz daha birbirinden<br />

uzaklaştırır. 15<br />

XIX.yy. Tanzimat döneminde sadeleştirilmeğe çalışılan Osm. T., Ser<strong>ve</strong>t-i Fünûn <strong>ve</strong><br />

Edebiyat-ı Cedide döneminde iyiden iyiye ağırlaştırılmıştır. Bu durum XX.yy.’ın başlarыndan<br />

itibaren TT’nin temelini kuran Yeni Lisancıların “millî bir edebiyat ancak millî bir dille yaratыlыr”<br />

görüşünden hareketle dili sadeleştirme çabalarına kadar devam eder. 16<br />

İki yazı dilini birleştirme yolundaki ilk çabalar olarak gösterebileceğimiz faaliyetler 1910’lu<br />

yıllarda Azerbaycan’da görülmektedir. Azerbaycan’da özellikle 1910.- 1918. yıllarda<br />

İstanbul Türkçesi yazı dili olsun diyenlerle mahallî Azerbaycan ağzı yazı dili olsun diyenler<br />

arasında sıkı tartışmalar yaşanmıştır. İstanbul Türkçesinin yazı dili olarak kabul<br />

edilmesinden sonra 1918’de gramerler, derslikler <strong>ve</strong> pek çok yazarların eserleri İstanbul<br />

Türkçesiyle yazılmıştır. Bu durum 1930’lardaki represiya (durgunluk) dönemine kadar<br />

devam etmiştir. 17<br />

11 Bk. T. Hacıyev, Azerbaycan Edebî Dili Tarihi, ADU, Bakı 1976, s.119<br />

12 Bk. Ercilasun, age., s.40<br />

13 Bk. Ercilasun, age., s.40<br />

14 Bk. Hacıyev, age., s.57<br />

15 Bk. Ercilasun, age., s162<br />

16 Bk. Korkmaz, age., s.CII<br />

17 Bk. Ercilasun, age., s.86-87<br />

7

Bu dönemden sonra ise Türkiye <strong>ve</strong> Azerbaycan yazı dilleri birbirinden çok farklı iki dil gibi<br />

gösterilmeye çalışılmıştır. Fakat Türk dili üzerine yapılan tasniflerin hemen hemen hepsinde<br />

bu iki lehçe Türkmen <strong>ve</strong> Gagavuz Türkçeleriyle birlikte birbirine en yakın lehçeler olarak yer<br />

almaktadır. Bunu daha yakından <strong>ve</strong> açık bir şekilde görmek için Türk dili üzerine yapılmış<br />

tasniflerde Oğuz grubunun yerini gözden geçirelim.<br />

Тцрк дилинин тасниф тарищи олдукча ескидир. Даща ХЫ. йй.’да Кâшэарлы Мащмут Тцрк дилини<br />

жоьрафî юзелликлере дайанарак дюрт эруба айырмыштыр. Оьуз эрубу онун таснифинде Кыпчак,<br />

Йемек, Башкурт, Басмил, Йабаэу, Татар ве Кырэыз бойларыйла бирликте йер алыр. Кашэарлы,<br />

таснифинде жоьрафî юзелликлерле бирликте дил билэиси юзелликлерине де йер вермиштир. 18<br />

Кâшэарлы’дан сонра Тцркче, йерли ве йабанжы фарклы билим адамлары -дилбилимжилер, тарищчилер,<br />

щатта филозофлар- тарафындан тасниф едилмиштир.<br />

W.Радлофф, таснифинде жоьрафî юзелликлерле бирликте сес билэиси юзелликлерине де йер вермейе<br />

чалышарак Тцрк дилини дюрт бцйцк эруба айырыр. Оьуз эрубу бурада, Эцней эрубу башлыьыйла,<br />

Тцркмен, Кумук, Карачай-Балкар, Азербайжан, Тцрк (Анадолу ве Румели аьызлары), Эаэавуз<br />

ве Кырым Татарларынын дили оларак эюстерилир. 19<br />

Ф.Й.Корш'ун щем сес билэиси щем шекил билэиси юзелликлерине эюре йаптыьы таснифте Оьуз<br />

Törkчesi Баты эрубу оларак эюстерилир ве бу эруба Тцркмен, Азербайжан, Османлы ве<br />

Эаэавуз лещчелери дащил едилир. 20<br />

А.Н.Самойлович’ин таснифинде исе жоьрафî юзелликлерле бирликте сес билэиси ве шекил билэиси<br />

юзелликлери де темел алынмыштыр. Бу таснифте Оьуз эрубу Ол-эрубу вейа Тцркмен ве Эцнейбаты<br />

эрубу башлыьыйла верилмиш, бурайа Тцркмен, Азербайжан, Тцркийе ве Эаэавуз Тцркчелери дащил<br />

едилмиштир. 21<br />

С.Й.Малов Тцрк дилини тарищî еткенлере эюре тасниф едерек Оьуз эрубуну Йени Тцрк Диллери<br />

ады алтында эюстермиш ве бу эруба Азербайжан, Эаэавуз, Куман-Кыпчак, Печенек, Половес,<br />

18 Bk. DLT, I.C., s.28-33<br />

19 Бк. Р.Р.Арат, А.Темир, “Тцрк Шивелеринин Таснифи”, Тцрк Дцнйасы Ел Китабы, TKAE yay., Анкара 1976, с.311<br />

А.Т.Кайдаров\ М.Оразов, Турклцк Билэисине Эириш, akt. V.Türk, Бирлешык йай., Истанбул 1999, с.12<br />

20 Бк. Кайдаров\ Оразов, аэе., с.123<br />

21 Бк. Арат, Темир, agm., s.314<br />

8

Салар, Тцрк, Тцркмен, Уйэур (Чин ве Доьу Тцркистан’даки Мцслцман Уйэурлар), Юзбек,<br />

Чаьатай ве Чулум лещчелерини дащил етмиштир. 22<br />

Йапылан юнемли таснифлерден бири де Н.А.Баскаков’а аиттир. О, таснифинде дилле о дили<br />

конушан milletin тарищинин бирбирине баьлы олдуьуна диккат чекерек Тцркчейи Баты Щун эрубу<br />

ве Доьу Щун эрубу оларак ики бцйцк дала айырмыштыр. Щем сюзлцк билимi щем дил билэиси<br />

юзелликлеринин темел алындыьы бу таснифде, Оьуз эрубу, Баты Щун эрубунда йер алан дюрт<br />

эруптан бири оларак эюстерилир. Баскаков, Оьуз эрубуну кенди ичинде цч алт эруба айырыр:<br />

1. Оьуз-Тцркмен (Ески Оьуз, Тцркмен)<br />

2. Оьуз-Булэар (Ески Печенек, Уз ве Эаэавуз)<br />

3. Оьуз-Селчук (Селчук, Османлы, Азербайжан, Тцрк) 23<br />

Э.Рамстедт ве М.Рäсäнен’ин жоьрафî юзелликлере дайанан таснифинде Оьуз эрубу,<br />

Рамстедт тарафындан Эцней эрубу, Рäсäнен тарафындан исе Эцнейдоьу эрубу оларак верилир<br />

ве бу эруба Азербайжан, Тцрк, Тцркмен, Эаэавуз ве Кырым Татар Тцркчелери дащил едилир. 24<br />

Ъ. Бензинэ’ин беш эруплу таснифинде Эцней вейа Оьуз эрубу кенди ичинде цч алт кола<br />

айрылыр. а колуна Османлы Тцрклеринин (бцтцн аьызларыйла) дилийле Кырым Татарларынын ве<br />

Эаэавузларын дили; б колуна Азербайжан Тцркчеси ве аьызлары (Иран’даки Азербайжан<br />

Тцрклеринин ağzıйлa бирликте); ж колуна исе Тцркмен Тцркчеси (Ирак’даки Тцркменлерин ağzı дa )<br />

дащил едилир. 25<br />

Йапылан юнемли таснифлерден бири де 1959’да йайыmланан ве билим адамларынын щазырладыьы<br />

Тцрк Фонолоъисинин Есаслары адлы есерде йер алмыштыр. Йазарларын ортак эюрцшц оларак верилен бу<br />

таснифте Тцрк лещчелери Ески Тцрк диллери, Орта Чаь Тцрк диллери, Йени Тцрк диллери ве Булэар колу<br />

олмак цзере дюрт кола айрылыр. Оьуз эрубу бурада Йени Тцрк диллери колундаки беш эруптан бири<br />

оларак эюстерилир. Эцней Тцрк диллери ады алтында эюстерилен бу эруба Ески Османлы Тцркчеси,<br />

Чаьдаш Тцркiye Тцркчеси, Эаэавуз Тцркчеси, Эцней Кырым Татар Тцркчеси, Азербайжан ве<br />

Тцркмен Тцркчелери дащил едилир. 26<br />

22 Бк. Кайдаров\ Оразов, аэе., с.126<br />

23 Бк. Арат, Темир, agm,, s. 315<br />

24 Бк. Р.Р.Арат, Тцрк Шивелеринин Таснифи, Макалелер, Ы. Ж., (ййл. О.Ф.Серткайа), Анкара 1987, с.119<br />

25 Бк. T.Tekin, “Türk Dil <strong>ve</strong> Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi”, Erdem, C.5, S.13, 1989, TTK yay., Ankara 1990,<br />

s.155<br />

26 Бк. Кайдаров\ Оразов, аэе., с.129<br />

9

Р.Р.Арат, Тцрк Лещчелеринин Таснифи адлы макалесинде Оьуз эрубуну, Тцрк шиве эруплары<br />

арасында Даьлы эрубу оларак эюстермиштир. 27<br />

Т.Текин’ин 12 эруплу таснифинде Оьуз эрубу Даьлы эрубу оларак эюстерилир ве бурайа<br />

Азербайжан, Тцркмен, Эаэавуз, Тцркийе, Щорасан ве Юзбек Тцркчесинин Щарезм Оьуз<br />

колу дащил едилир. 28<br />

Инжеленен таснифлерде de görüldüğü gibi Азербайжан Тцркчесийле Тцркийе Тцркчеси<br />

бирбирине йакын ики Тцрк лещчеси оларак бирликте йер алмактадыр.<br />

Диьер Тцрк лещчелерийле каршылаштырылдыьында Азербайжан Тцркчесийле Тцркийе Тцркчеси<br />

арасында юнемли бир фарклылык эюрцлмемектедир. Азербайжан Тцркчесийле Тцркийе Тцркчеси<br />

арасындаки фарклылыклар биркач сес билэиси ве шекил билэиси юзеллиьинден ютейе эитмез. Келиме<br />

щазинесиндеки темел келимелер щемен щемен бцтцн Тцрк лещчелеринде олдуьу эиби Тцркийе<br />

Тцркчесийле айныдыр. A.B. Ercilasun’a эюре, Азербайжан Тцркцйле Тцркийе Тцркц арасында,<br />

даща илк каршылашмада % 80-85 оранында анлашма вардыр. Бир щафтада бу оран % 95'е<br />

варabilmektedir. 29<br />

Fakat her iki yazı dilindeki ortak kelimelere anlam bilimi açısından baktığımızda bu<br />

kelimelerin kullanımlarında, temel <strong>ve</strong> yan anlamlarında birtakım farklılıklar da görülmektedir.<br />

Biz bu farklılığı <strong>ve</strong> yakınlığı <strong>basit</strong> fiiller üzerinde incelemeye çalışacağız. Çalışmadaки эенел<br />

амажымыз щер ики Тцрк лещчеси йазы дилиндеки басит фииллерин ортак олан анламларыyla бирликте<br />

görülen фарклылыклары da бир арада эюстермектир.<br />

27 Бк. Арат, Темир, agm., с.317<br />

28 Бк. Tekin, аэm., с.163<br />

29 Bk. Ержиласун, age., с. 87<br />

10

I. BÖLÜM<br />

ANLAM BİLİMİNİN KONULARI, GÖREVİ <strong>ve</strong> DİL BİLİMİNDEKİ YERİ 30<br />

Анлам билими дил биримлеринин анламыны инжелейен билим далыдыр. Дил билими чалышмаларында дилин<br />

анлам йюнцне илэи чок ескилере узанса да системли шекилде йалныз ХЫХ. йй.’ын илк йарысындан<br />

итибарен араштырылмайа башланмыштыр.<br />

Буэцнкц билэилеримизе эюре анламла илэили илк чалышмалар Ески Щинт’те ве даща сонра Ески<br />

Йунан’да йапылмыштыр. Анлам билиминин конулары арасында йер алан несне иле онун дилдеки<br />

каршылыьы арасындаки илишки даща М.Ю. ЫВ. йй.’да Щиндистан’да Йаска тарафындан, Ески Йунан’да<br />

айны йцзйылда исе Плâтон’ун Кратйлос адлы есеринде еле алынарак тартышылмыштыр. Ески Йунан’да<br />

Щераклеитос, Демокритос, Протаэорас, Аристотелес эиби дцшцнцрлер дил фелсефеси, дил билими ве дил<br />

билэиси кону ве каврамларына да деьинмишлердир. Факат, илк кез Алман дилжиси К. Реисиэ 1826-<br />

1827 йылларында Лâтин Дил Билими Цзерине Дерслер адлы китабыны щазырларкен анлам конусуну<br />

Семасиолоэие башлыьы алтында, баьымсыз бир дал оларак вермиштир. Анлам билиминде асыл юнемли<br />

адым К. Реисиэ’ден 70 йыл сонра Франса’да М. Бреал тарафындан атылмыштыр. О, семантик (Фр.<br />

семаnтигуе) теримийле дил билиминде йени бир чалышма аланыны ортайа чыкармыштыр.<br />

Анлам билими далында йапылан илк чалышмаларда анлам деьишмесинин себеплери, анлам<br />

деьишмелеринин сыныфландырылмасы ве бунларын мантык ачысындан ачыкланмасы юнемли йер<br />

тутмуштур. М. Бреал Ессаи де Семантигуе адлы есеринде анлам-шекил илишкиси, анламларын<br />

олушуму, келимелер арасындаки илишки, еш анламлылык ве анлам деьишмелери конуларына аьырлык<br />

вермиштир.<br />

ХХ. йй.’да Исвичрели цнлц билэин Ф.де Сауссуре’ун дил билимине йени анлайышлар эетирдиьи, дилин<br />

инжеликлерини араштырма йюнтемлерине юнемли илкелер казандырдыьы эюрцлмектедир. Сауссуре диле<br />

систем анлайышыны эетирип бир анламда эеленексел анлам билимине йени бир йюн веререк йапысал<br />

анлам билиминин темелини атмыштыр. Айрыжа онун чалышмалары эцнцмцзе кадар дил билиминде чешитли<br />

йюнтем ве акымларын доьмасына себеп олмуш, конушма дилинин юнем казанмасыны саьламыштыр.<br />

Сауссуре’ле дил билиминде бцтцнлцк анлайышы йерлешмекле бирликте еш заманлылык-арт заманлылык<br />

айырымы бцтцн дил чалышмаларында юнемли йер тутмуштур. ХХ. йй.’ын башларына кадар эеленексел<br />

анлам билими еэемен олуп, анлам билими чалышмаларында тек тек келимелер цзеринде дуруларак,<br />

анлам ве анлам деьишмелери цзеринде чалышылмыштыр. Сауссуре’ле бирликте дилин бцтцн юэелеринин,<br />

30 Бу bölömön щазырланмасында шу кайнаклардан йарарланылмыштыр: Д.Аксан, Анламбилим \ Анламбилим<br />

Конулары ве Тцркченин Анламбилими, Енэин йай., Анкара 1998, Д.Аксан, Щер Йюнцйле Дил, IV, TDK yay., Анкара<br />

1995, П.Эуирауд, Анламбилим, чев. Б. Вардар, Мултилинэуал йай., Истанбул 1999, И.Тамба-Межз, Анламбилим, чев.<br />

Н.Севил, Илетишим йай., Истанбул 1999, Ф.Еркман- Акерсон, Диле Эенел Бир Бакыш, Мултилинэуал йай., Истанбул<br />

2002, З.Вердийева, Ф.Аьайев, М.Адилов, Мцасир Азербайжан Дилинин Семасиолоэийасы, Elm, Bakı 1985, Z.İ.<br />

Budagov, Мцасир Азербайжан Дилинин Семасиолоэийасы, Maarif, Бакы 1979, Щ.Эулийев, Мцщтелиф Системли Диллерде<br />

Фе'лин Семантик Теснифаты, Бакы 2001<br />

11

бирбирийле сыкы илишкили ве бир бцтцн оларак чалыштыьы йолундаки илке бенимсендиктен сонра, анлам<br />

аланындаки чалышмаларда келимеден ютеки биримлере ве дилин бир бцтцн оларак ишлейишинин анлам<br />

йюнцне эечилмиштир.<br />

1930’лардан итибарен анлам билимжилерин диккати еш заманлы метотла анлам олайларыны<br />

инжелейен, сюзлцк йапысыны белирлейен илкелере йюнелир.<br />

ХХ. йй.’ын орталарындан итибарен Франса ве Алманйа’даки чалышмаларла, йапысалжылык анлам<br />

билимине уйэуланмайа башланмыш ве бу аланда йени каврам ве эюрцшлер ортайа чыкмыштыр.<br />

1930’ларда Алманйа’да Й.Триер’ин эелиштирдиьи семантик саща (анлам ексени, каврам аланы)<br />

курамы, 1966’да Франса’да А.Ъ.Эреимас’ын Семантигуе Стружтурале адлы есерийле<br />

кайдеттиьи эелишмелер, йапысал анлам билиминин ортайа чыкмасыны саьламыштыр.<br />

Йапысал анлам билими, щем эеленексел анлам билиминден щем де Ф.де Сауссуре’цн дил<br />

илкелеринден йарарланмыштыр. Эеленексел анлам билими, анламы дилин црцнц оларак кабул етмез.<br />

Йапысал анлам билими исе фарклы анламлары, эенел анламда дилин црцнц ве дил фаалийетинин сонужу<br />

оларак эюрцр.<br />

Анлам билими далында йапылан юнемли чалышмалардан бащседеркен ХХ. йй.’ын икинжи йарысында<br />

Русйа’да бу конуда чалышмалары олан М.М.Покровский’ден сюз етмелийиз. О, эеленексел<br />

анлам билиминин еэемен олдуьу бир дюнемде анлам билимине йени бир бакыш ачысы эетирмиштир.<br />

Покровский, анлам билими араштырмаларында каршылаштырмалы метода чок юнем веререк,<br />

каршылаштырмалы методун араштырмажыйы тек тарафлы йарэылар вермектен куртардыьыны сюйлер. 31<br />

Курамсал цч акым, анлам билимини бирбири ардына, каршыт йюнлере сцрцклемиштир. Бунлардан<br />

биринжиси, эеленексел йюнелими сунан каршылаштырмалы дил билими акымыдыр; икинжи акым дизэисел<br />

(парадиэматик), ишлевсел (синтаэматик) ве еш заманлы сечимлери юне чыкаран йапысал дил билимидир.<br />

Цчцнжцсц, диллерин юрнеклеринин олуштурулмасы курамына дайалы olan акымдыр.<br />

Щер бири сырасыйла еткин бир йер тутан бу акымлар, анлам билимин тарищини цч бцйцк еьилим<br />

дюнемине айырыр:<br />

1. Тарищсел анлам билиминин еэемен олдуьу эеленексел дюнем<br />

2. Тарищсел ве йапысал нителикли "карма" бир сюзлцксел анлам билиминин кендини кабул еттирдиьи<br />

карма дюнем<br />

12

3. Бир жцмле ве сюзжелеме анлам билиминин эелиштиьи бичимлештирилмиш курамлар дюнеми<br />

Эеленексел дюнем: 1883-1931 йылларыны капсар ве келимелерин тарищи оларак да нителендирилир.<br />

Карма дюнем: 1931-1963 йылларыны ичине алыр, келимелерин тарищи ве сюзлцьцн йапылаштырылмасы<br />

дюнемидир. Бу дюнемде, щем бир юнжеки дюнемин эеленексел бакыш ачысыйла щем де<br />

Сауссуре'ун 1916'да йайымланан Жоурс де Линэуистигуе Эенерале’ ин ачтыьы йолда девам<br />

едилmiшtир. Бу дюнемин ен белирэин юзелликлери С.Уллманн'ын есерлеринде эюрцлцр. Икинжи<br />

дюнемдеки анлам билимжилер дизэежи–йапысалжы, еш заманлы ве сюзлцксел йюнелимийле диккат<br />

чекмектедир.<br />

Бичимлештирилмиш Курамлар Дюнеми:1963'тен сонраки дюнемдир. Бу дюнеме дил билимсел<br />

юрнеклер дюнеми де денир. 32<br />

Жцмлейе илишкин анлам билими каврамлары ве анлама илишкин едим билими сюз дизими курамлары<br />

дюнемин асыл каврамларыдыр.<br />

1950'ден башлайарак ен чок цзеринде чалышылан алан сюз дизимидир. Бу далын ен юнемли<br />

темсилжиси Н.Жщомскй'дир. Жщомскй'нин 1957'де йайымланан ве Цретижи Дил Билэиси'нин<br />

темеллеринин атылдыьы Синтажтиж Стружтурес адлы есеринде дил билэисини анлам билиминден<br />

баьымсыз бир инжелеме методу сунulмуштур. Факат Ъ.Катз ве Ъ.Фодор'ун еш заманлы дил<br />

билимсел бетимлеме - дил билэиси = анлам билими (темел сюз дизимсел билешенин йаны сыра, бир анлам<br />

билимсел билешене де йер верилмеси) денклемини ортайа коймасыйла 1965'те Жщомскй, бу дил<br />

билимжилерин бакыш ачысыны бенимсемиштир. Аспежтс оф Тще Тщеорй оф Сйнтах'та сюз дизимсел<br />

билешенин йаны сыра йорумлайыжы бир анламсал билешене де йер верmiшtir.<br />

Жщомскй ве диьер сюз дизими цзеринде чалышанлар бир жцмленин юэелери арасындаки эизли<br />

баьлары ортайа чыкармайа чалышмышларdыr. Жщомскй’нин цретижи-дюнцшцмсел дил билэиси окулу<br />

дийаэрамлар чизерек жцмле ичиндеки юэелерин сыралы баьлантыларыны инжелемишлерdir. Жщомскй’нин<br />

дил билэиси, анлам билимсел - сюз дизимсел бир нителик казанмыштыр. Бир йандан да kelime анлам<br />

билиминден жцмле анлам билимине эечилмиштир. 33<br />

Жщомскй, цретижи-дюнцшцмсел дил билэиси курамыnы дил билэисинин амажынын бир дилде сюйленмиш<br />

ве сюйленебилежек сонсуз сайыда жцмлейи бетимлемек оларак танымлар. Жщомскй’нин ortaya<br />

31 Bk. Pokrovskiy, O Metodah Semasiologii, İzbrannıye rabotı po Yazıkoznaniyu, Moskva 1959, s.32<br />

32 Бк. Тамба-Межз, age., с.17-18<br />

13

koyduüu дерин йапы, анлатмак истедиьимиз факат щенцз дцшцнже ашамасында олан йапыдыр.<br />

Йцзей йапы исе бу дцшцнже ашамасындаки йапыйы дыша вурмадыр. Дыша вурма ашамасында артык<br />

щер дилин кенди дизилиш кураллары ортайа чыкар ве бурада диллер арасындаки фарклылыклар белирир.<br />

Жщомскй’нин, цретижи-дюнцшцмсел дил билэиси курамы да адыны бурадан алыр. 34<br />

Анлам билими аланындаки курамлардан бири де едим билими курамыдыр. Едим билими 1980’лерден<br />

сонра дил билэиси чалышмаларында юнемли йер тутмуштур. “Едим билими, нейи, ничин, киме, щанэи<br />

амачла, щанэи кошулларда сюйледiьимизи араштырыр.” 35 Едим билимине эюре анжак бу нокталар<br />

зищнимизде теспит едилдиктен сонра, ейлеме эечер ве сюйлемек истедиьимизи ортама ен уйэун<br />

шекилде анлатырыз.<br />

Едим билими тек тек сечимлерин насыл йапылдыьыны инжеледиьинден бичимден йола чыкма<br />

методуну излер. Ишлевден йола чыкма методу исе сюз дизимини темел алыр, сюз дизиминин йапысы<br />

кадар щанэи илетишим ишлевлерини йерине эетирдиклерине де бакар. Едим билими ве ишлевжи йаклашым<br />

дилле дцнйа, эерчек йашам ве амачларымыз арасындаки баьлары араштырыр. 36<br />

Анлам билими далындаки деьишик йюнтемлерин доьрулту ве анлайышларын юзелликле, 1965’тен<br />

сонра даща да эелиштиьи, конуларыныn эенишледиьи, анлам билиминин мантык, рущбилим аланларыйла<br />

бирликте еле алындыьы ичин конуларынын чок карыштыьы эюрцлмектедир. Ст. Улlманн бу конуда шюйле<br />

дер: “Анлам билими бирчок илэи аланынын кавшак ноктасындадыр. Дил билими, фелсефе, рущбилим,<br />

инсанбилим, билэи илетим курамы ве чешитли ютеки билимлер анламын деьишик йюнлерийле илэилидир.” 37<br />

W.Wелте анлам билиминдеки кармашыклыьа чюзцм эетирмек амажыйла анлам билиминин далларыны<br />

шюйле шемалаштырыр: 38<br />

33 Bk. Tamba-Mecz, age., s. 18-19<br />

34 Бк. Еркман- Акерсон, age., с.51<br />

35 Bk. Еркман- Акерсон, аэе., с.54<br />

36 Бк. Еркман- Акерсон, аэе., с.55<br />

37 Бк. Ст.Улманн, “Anlambilimi”, çev. A. Kocaman, Тцрк Дили, XXXVIII, S. 324 (Eylöl, 1978), s.353-363<br />

38 Alıntı için bk. D.Aksan, Her Yönüyle Dil, IV. Bölüm, TDK yay., Ankara 1995, s. 145<br />

14

WЕЛТЕ'НИН АНЛАМ БИЛИМИНИН<br />

ДАЛЛАНЫШЫ ШЕМАСЫ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМИ<br />

ДИЛ БИЛИМСЕЛ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМИ<br />

МАНТЫКСАЛ<br />

ФЕЛСЕФИ<br />

АНЛАМ БИЛМИ<br />

ЭЕНЕЛ<br />

АНЛАМ БИЛИМ<br />

АРТ<br />

ЗАМАНЛЫ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМи<br />

ЕШ ЗАМАНЛЫ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМи<br />

ЭЕЛЕНЕКСЕЛ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМи<br />

ЙАПЫСАЛ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМи<br />

ЙОРУМЛАЙЫ<br />

ЖЫ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМи<br />

ЦРЕТИМСЕЛ<br />

АНЛАМ<br />

БИЛИМи<br />

АНЛАМ<br />

БИЛЭИСИ<br />

АД<br />

БИЛЭИСИ<br />

15

Бу шема анлам билиминин фарклы билим далларыйла илишкили олдуьуну ве фарклы анлам билими далларынын<br />

ортайа чыктыьыны эюстермектедир. Бизим араштырма аланымыз бу шемада анлам билиминин бир колу<br />

оларак белиртилмиш олан дил билимсел анлам билимийле илэилидир.<br />

Дил билимсел анлам билиминин асыл конусуну дил биримлеринин анлам йюнц олуштурур. Дилин анламлы<br />

биримлери келиме ве жцмле олдуьуна эюре анлам олайлары шекил билэиси, келиме билэиси ве жцмле<br />

билэиси черчевесинде эерчеклешир. Буна баьлы оларак да дил билимсел анлам билиминин фарклы даллары<br />

ортайа чыкар. Келимелерин анламларыны ве келиме тцретменин анлам сащасыны, ишлевлерини, бирлешик<br />

келимелерин анламыны ве бу бирлешими олуштуран келимелер арасындаки анлам фаркыны kelime анлам<br />

билими инжелер. Жцмле анлам билими исе сюз дизими, вурэу, келименин деьишмеси, баьлачлар, вс. эиби<br />

дил биримлеринин эюревлерини анлам йюнцнден араштырыр.<br />

I.1. KELİMENİN ANLAM YAPISI<br />

Дил биримлери, фарклы дил билими далларына эюре деьишик шекиллерде деьерлендирилир. Meselâ,<br />

Келимелерин щâл, аитлик, теклик - чоклук, заман ве шащыс вс. еклерини кабул етмеси дил билэисел; бу<br />

илишкилерден баьымсыз тек башына билдирдиьи анлам сюзлцксел анламларыдыр.<br />

Дил Билэисел Анлам: Келимелерин дил билэиси куралларына эюре кулланылмасыдыр. Йани, эелийор,<br />

йазыйор, отуруйор, эюрцйор эиби келимелерин сюзлцксел анламы бирбиринден фарклыдыр; щер бири фарклы<br />

бир щарекети вейа сцрежи ifade eder. Факат бу фииллерин дил билэисел анламы айныдыр. Щепси фиилин<br />

айны заманыны ве шащсыны bildirir.<br />

Келимелерин дил билэисел анламы кесин деьилдир, аит олдуьу сыныфа эюре келименин дил билэисел<br />

анламы деьишир. Келимелер фарклы дил билэиси шекиллерини кабул еттиклеринде сюзлцксел анламларыны<br />

коруйарак, дил билэисел анламларыны деьиштиребилирлер.<br />

Сюзлцксел Анлам: Келименин илк ве асыл анламыдыр. Каврамын келимелер аражылыьыйла доьрудан<br />

йансымасыдыр. Сюзлцксел анлам кесин анламдыр. Щер келименин сюзлцксел анламы диьерлеринден<br />

кесинликле айрылан фарклы бир олэуйла, каврамла илэилидир. Сюзлцксел анлам, щем конушанын щем<br />

динлейенин кафасында айны шейи дцшцндцрцр.<br />

Сюзлцксел анлам деьишик йазарларжа лексик анлам, эюндерэесел анлам, темел анлам<br />

юэесини ичерен анлам, каврамсал ичерик эиби теримлерле каршыланмактадыр. 39<br />

39 Бк. Д.Аксан, Анламбилим \ Анламбилим Конулары ве Тцркченин Анламбилими, Енэин yay., Анкара 1998, Д.Аксан,<br />

Щер Йюнцйле Дил, Анкара 1995, П.Эуирауд, Анламбилим, чев. Б. Вардар, Мултилинэуал йай., Истанбул 1999,<br />

И.Тамба-Межз, Анламбилим, чев. Н.Севил, Илетишим йай., Истанбул 1999, З.И.Будаэова, Мцасир Азербайжан Дилинин<br />

16

Келименин сюзлцксел ве дил билэисел анламы бирбирийле каршылыклы илишкидедир. Келименин ешйа ве<br />

олайларла илэили анламы сюзлцксел, араларындаки илишкиден кайнакланан анламы исе дил билэиселдир. Бу<br />

анламлар арасында щерщанэи бир сыныр йоктур; чцнкц, жцмле ичинде бири диьеринин ичиндедир.<br />

Щерщанэи бир каврам вейа олэу адландырылдыьы замандан итибарен дил билэисел анлама сащип<br />

олмуш олур. Meselâ, капы, китап, калем эиби келимелер сюзлцксел анламы бакымындан farklы бирer<br />

kavramы ifade eder; дил билэиси бакымындан исе ортак йюнлери щепсинин исим олушудур.<br />

Айны шекилде эюр-, оку-, юьрен- келимелери анлам бакымындан фарклы eylemleri, чешитли олэулары<br />

анлатыркен, бу келимелерин дил билэисел анламы фиил олмаларыдыр.<br />

Келименин сюзлцксел анламы деьиштиьи заман, дил билэисел анламы да деьишир; факат дил билэисел<br />

анламы деьиштиьинде сюзлцксел анламы деьишмез. Meselâ, вер- фиилинден верэи исмини йаптыьымыз<br />

заман келименин щем сюзлцксел анламы щем де дил билэисел анламы деьишир. Сюзлцксел анламы<br />

бакымындан келиме йени бир каврамы анлатыркен, дил билэисел оларак фиил, келиме чешидини<br />

деьиштиререк исим олур.<br />

Келименин бир каврамы йансытма юзеллиьине эюре сюзлцксел анламы tek сайылабилир, факат дил<br />

билэисел анламы бирден фазла олабилир. Meselâ, китап исминин сюзлцксел анламы тектир, дил биэисел<br />

анламлары исе бирден фазладыр: исим олмасы, жинс исми ифаде етмеси, теклик ве йалын щâлде<br />

булунмасы эиби.<br />

Баьымсыз сюзлцксел анлама сащип дил биримлеринин конушма сцрежинде вейа метинде<br />

казандыьы анламлар анлам билими ичерисинде инжеленмектедир. Базен бу анламлар бирбиринден<br />

фарклылык эюстерсе де айны сес йапысы ичинде эерчеклешир.<br />

Келименин дил билэиси юзелликлери дышында, садеже келиме ве келимелер арасы илишкилер сырасында<br />

казандыьы анламлар сюзлцксел анлам йапысыны олуштурур.<br />

Келиме чок кармашык бир анлам йапысына сащиптир. В.А. Звеэинтсев бу конуда шюйле<br />

дер:"Келимелерин сюзлцксел анламы не денли кармашык анлам йапысына сащип олурса олсун о,<br />

садеже бир каврамла илэилидир." 40<br />

Семасиолоэийасы, Бакы 1979, З.Вердийева, Ф.Аьайев, М.Адилов, Мцасир Азербайжан Дилинин Семасиолоэийасы,<br />

Елм, Бакы 1985, Щ.Эулийев, Мцщтелиф Системли Диллерде Фе'лин Семантик Теснифаты, Бакы 2001<br />

40 В.А.Звеэинтсев, Семасиолоэийа, Москва, 1957, с.78<br />

17

Келименин сюзлцксел анлам йапысы сюзлцкбирим, анламбиримжик демети ве анламбиримжик ады<br />

верилен бюлцмлерден олушур.<br />

Сюзлцкбирим, бир сюзлцк бирими эиби кабул едилен келименин анламлары топламыдыр. Сюзлцкбирим,<br />

бир анламда келименин ичериьидир. Келименин анламлар топлулуьуну олуштуран анламлардан щер<br />

бири анламбиримжик демети оларак адландырылыр. Йани сюзлцкбирим анламбиримжик деметинден<br />

олушур. Аслында анламбиримжик демети кендиси бир бцтцн деьил, ич юэелери олан бирлешик бир<br />

йапыдыр. Анламбиримжик демети юэелеринин щер бирине анламбиримжик денир. Бир башка дейишле,<br />

сюзлцкбирим, анламбиримжик деметинден, анламбиримжик демети де анламбиримжиклерден олушур.<br />

Чок анламлы келимеде исе сюзлцкбиримлеринин тамамы дилбирим olarak адландырылыр.<br />

Келименин чок анламлылык казанмасында анламбиримжиклер юнемли йер тутар. Сюзлцкбиримин<br />

айры айры анламларынын деьишмесинин асыл себеби анламбиримжиклерле илэилидир. Эелишим сцрежинде<br />

йени, айырыжы анламбиримжиклер олушур. Базен де ески анламбиримжик унутулур ве бюйлеже анлам<br />

даралмасы вейа эенишлемеси олайы ортайа чыкар. Meselâ, уч- сюзлцкбириминин башлыжа<br />

анламбиримжик демети “кушларын щавада канатларыйла щарекет етмеси”диr. Бу анламбиримжик<br />

деметини олуштуран анламбиримжиклер исе шунлардыр:<br />

1) ейлемин эюк йцзцнде эерчеклешмеси,<br />

2) канатларын йардымыйла йапылмасы,<br />

3) кушларын щарекет етмеси,<br />

4) кушларын узаьа эитмеси.<br />

Эюрцлдцьц эиби, бu анламбиримжик деметини олуштуран дюрт анламбиримжик вардыр. Даща<br />

сонралары учакларын ижат едилмесийле уч- сюзлцкбириминин анламбиримжик деметинде йени<br />

анламбиримжиклер ортайа чыкмыштыр.<br />

Юр.<br />

Учак булутларын арасындан учуйор.<br />

Бен цч саатте Анкара’йа учтум.<br />

жцмлелеринде йени анламбиримжиклер ортайа чыкмыштыр.<br />

1) ейлем щавада эерчеклешийор (айны анламбиримжик)<br />

2) Анкара’йа учтум<br />

18

бюлцмцнде исе учма olayı йалныз канатларa bağlı деьил (анламбиримжик деьишти),<br />

3) бен учтум<br />

анламбиримжиьинде исе учma olayı жансыз варлык аражылыьыйла эерчеклешiр. (анламбиримжик<br />

деьишти)<br />

4) щер щанэи бир узаклыьа эитмек (айны анламбиримжик).<br />

Эюрцлдцьц эиби, уч- сюзлцкбириминин ики анламбиримжик демети вардыр. Бу анламбиримжик<br />

деметлерини олуштуран анламбиримжиклерин фарклы ве ортак йюнлери вардыр. Анламбиримжиклерин фарклы<br />

йюнлери эелишим сцрежинде ортайа чыкан деьишмелерле илэилидир. Ортак анламбиримжиклер исе<br />

анламбиримжик деметинин сюзлцкбиримде бирлешме ноктасыдыр. Йани, анламбиримжик деметлерини<br />

сюзлцкбиримде бирлештирен бу ортак анламдыр. Уч- сюзлцкбириминин ортак анламбиримжиьи щавада<br />

канатларын (бу кушун канады вейа текнолоъи йардымыйла олабилир) йардымыйла щарекет етмек,<br />

белирли бир узаклыьа эитмектир.<br />

Темел Анлам: Дилдеки келимелерин сюзжцксел анламыны, онларын темел анламы олуштурур. Бир<br />

сес бирлешиминин илк ве асыл анламы темел анламдыр. Темел анлам, метин ве конушмадан<br />

баьымсыз анламдыр. Келименин диьер анламлары исе кулланым сырасында ортайа чыкар. Метинде<br />

ортайа чыкан анламлар, келименин бирликте кулланылдыьы келимелере баьлыдыр. Келимелер, башка<br />

неснелерле бензерлик вейа йакынлык илишкилерине дайаныларак, актармалара баш вуруларак, йан<br />

анламлар казанмактадыр. Meselâ, вур- фиилинин темел анламы дарбе индирмек олдуьу щалде<br />

ТС'де ве АДИЛ'де бу келименин бирчок йан анламлы верилмиштир: сцрмек, асмак, сокмак,<br />

такмак, çarpmak вс.<br />

Юр.<br />

1. Елини щызла масайа вурду. (ТТ)<br />

2. Бащчедеки тащталара жилâ вурдулар. (ТS, 1565)<br />

3. Щамалын бири сыртына кожа бир айна вурмуш, эютцрцйорду. (Щ.Танер, ТS, 1565)<br />

4. Фяррашлар Мяшяди Щясяни йыхыб, айаьына он чубуг вурдулар. (Й.В.Чеменземинли,<br />

ADİL, I.C., 37)<br />

5. Пянжяряляря йени рянэ вурдулар.(АТ)<br />

6. Евин диварларына халча вурдулар. (АТ)<br />

7. Язизийям ган дамар ;<br />

Ары вурар ган дамар ;<br />

(Байаты, ADİL, I.C., 37)<br />

19

Йукарыдаки жцмлелерде вур- фиили чарпмак (1), сцрмек, бойамак (2, 5), алмак, такмак (3),<br />

дювмек (4), асмак (6) ве сокмак (7) анламларында кулланылмыштыр.<br />

Келименин илк анламы олан темел анлам, диьер анламлар ичин чекирдек олуштурур. Темел<br />

анлама баьланан тцм анламлар келименин дуйэу деьерини ве келименин анламсал аланынын<br />

(анлам ексенинин) черчевесини олуштурур. Темел анламда, бцтцн йан ве межаз анламларда<br />

текрарланан эенел, ортак бир анламбиримжик вардыр. Йан анламларын щепси метин (баьлам) ичинде<br />

белирленсе де онлары темел анлама баьлайан эенел анламбиримжик ортактыр.<br />

Сюйледиклеримизин даща ийи анлашылмасы ичин АТ’деки кюч- (эюч-) фиилинин анламларыны<br />

инжелейелим.<br />

1. Бибим евиня кючцрям. (Е.Бабайева, SA, 35)<br />

2. Сцрü даьларын о тяряфиня тязя отлаглара кючмцшдц. (И.Ефендийев, SE-IV, 14)<br />

3. Evin бюйцк гызы яр евиня кючдц. (AT)<br />

4. Щяç кясин анасы гийамятяжян йанында галмыр, гожалыр, нящайят бир эцн дцнйадан<br />

кючцр.(AT)<br />

Диккат едилирсе кюч- фиилинин темел анламы, йашадыьы йери деьиштирмек, ташынмак оларак биринжи<br />

жцмледе верилмиштир. Сонраки жцмлелерде исе фиил, ортам, иклим, йийежек вс.иле илэили оларак йер<br />

деьиштирмек (2); эелин эитмек, башка йерде йашамак (3); дцнйасыны деьиштирмек (4)<br />

анламларында кулланылмыштыр. Üçцнжц жцмле щарич олмак цзере диьер жцмлелерде кючсюзлцкбириминин<br />

анламбиримжиклериндеки ортак анламбиримжик ташынмактыр. Фиилин айырыжы<br />

анламбиримжиьи исе üçцнжц жцмледеки evlenmekтiр.<br />

Эюрцлдцьц эиби келименин темел анламы сонраки бцтцн анламлары ичин чок юнемлидир.<br />

Араштырмаmıza дайанарак, щем АТ щем ТТ'деки басит фииллерин темел анламларынын эенелде<br />

айны олдуьу сюйленебилир. Факат базен бир лещчедеки темел анлам, диьеринде йан анлам оларак<br />

каршымыза чыкар.<br />

Келименин темел анламыны белирлемек щер заман колай олмайабилир. Meselâ, чал- фиилинин темел<br />

анламы щанэисидир<br />

20

Чал- фиилинин темел анламы АТ’де бир мцзик алетини кулланмактыр. ТТ’де фиил, щем бу анламда<br />

щем де щырсызлык йапмак анламында каршымыза чыкар. ET’de ise fiilin temel anlamы yumrukla<br />

yere döшörmektir. Bugön AT’deki temel anlam Törkчede XIII. yy.’a ait Tefsir’de (356)<br />

gюrölmektedir. 41<br />

Айрыжа кашы- фиилинин АТ’де темел анламы недир Вцжудун кашынан щерщанэи бир бюлцмцнц<br />

тырнак вейа серт бир шейле сцртмек ми, йокса ташы вейа тащтайы казымак мы<br />

Юр.<br />

Щцсейнаьа дцз вя ятли бурнуну гашыды. (М.Ибращимов, ADİL, I.C., 458)<br />

Тахтаныын цстцндяки бойаны гашыдылар. (АТ)<br />

Йан ве Межаз Анлам: Чок анламлы келимелерде темел анлама баьлы йени анламлар эелишир.<br />

Анламбиримжик деметини олуштуран анламбиримжиклерден бири айырыжы анламбиримжик олур. Бу айырыжы<br />

анламбиримжик, сюзлцкбиримин анламбиримжик деметлеринин бирден фазла олмасыны саьлар. Бу<br />

шекилде келименин йан ве межаз анламлары олушур. Факат анламбиримжиклерден биркачынын бцтцн<br />

анламбиримжик деметлеринде текрарланмасы онлары сюзлцкбиримде бирлештирир. Йани, темел анламла<br />

йан ве межаз анлам ве бунларын щер бири арасында анлам илишкиси вардыр. Д.Аксан бу илишкийи<br />

шюйле шемалаштырыр: 42<br />

К1<br />

К2 К3 К4<br />

С<br />

Бу шемада темел анлам (С), йан анламлар исе (К) иле эюстерилмиштир. Шемайа эюре сай- филинин<br />

йан анламларынын темел анламла ве бирбирийле олан илишкисини инжелейелим:<br />

41 Bk.Borovkov, Leksika Sredneaziatskogo Tefsira, XII.-XIII. vv., Moskva 1969<br />

42 Bk. Д.Аксан, Ана Щатларыйла Дил, ТДК yay., Анкара 1995, с.183<br />

21

Сай- фиилинин темел анламы щерщанэи бир шейин сайысыны булмак ичин бирер бирер эюзден<br />

эечирмектир (С). Фиилин йан анламларындан бири, сайылары арка аркайа сюйлемектир(К1). К1’ин<br />

анламбиримжиьи С иле айныдыр. Сай- фиилинин К2 оларак алажаьымыз йан анламы Эечен эцн<br />

вердиьими саймыйор мусун жцмлесинде эюрцлен щесаба катмак, диккате алмак, йине С ве<br />

К1’деки ортак анламбиримжикле илэилидир. К3 оларак, сайэы эюстермек, щцрмет етмек анламыны<br />

алабилириз. К3’те айырыжы анламбиримжик вардыр. Бу айырыжы анламбиримжиктен йени анламлар доьар.<br />

К3 С’ин межаз анламыдыр. Сай- фиилинин юнем вермек, юнемсемек анламыны ташыйан К4 К3’тен<br />

доьар.<br />

Келимелерин йени анламлар казанмасынын фарклы себеплери вардыр. Бу себеплерден бири<br />

доьадаки варлыкларын юзелликлеринин инсанлара, инсанларын бирчок юзелликлеринин де доьайа<br />

актарылмасыдыр. Келимелер, кулланым аланларыны артырдыкча йени анламлар казанарак чок анламлы<br />

дурума эелир.<br />

Чок анламлылык дилин темел юзелликлериндендир. Йени анламлар, инсаноьлунун каврамлары даща<br />

еткили, даща сомут, даща колай шекилде анлатмак ичин араларында шекил, ишлев, амач илишкиси ве<br />

йакынлыьы булунан башка каврам ве анлайышлара дайанарак ачыклама йолуна эитмесинден<br />

доьар. Инсан сойут каврамлара йени сомут анламлар еклер вейа сомут каврамлары<br />

сойутлаштырыр. Айны заманда сомут каврамлара йени сомут анламлар екледиьи эиби сойут<br />

каврамлара да йени сойут анламлар еклер.Инсанын бцтцн бу фаалийети сонужу келимелер йан ве<br />

межаз анламлар казаныр.<br />

Келимелерин йени анламлар казанмасы бензетме (тешбищ), дейим актармасы, кишилештирме, ад<br />

актармасы (межаз-ы мцрсел) эиби едебî санат чешитлерини ортайа чыкармыштыр.<br />

I.2. METİN <strong>ve</strong> ANLAM İLİŞKİSİ<br />

XIX.yy.’dan itibaren дил билиминде метин анламы önem kazanır <strong>ve</strong> жонтехтуал меанинэ<br />

терими де кулланылмайа башланыр.<br />

Метин, бир келименин бирликте кулланылдыьы ютеки келимелерле олуштурдуьу ве келименин анламыны<br />

айдынлатан, ачыклайан бир бцтцндцр. Метин, Türkiye’deki anlam bilimciler тарафындан баьлам,<br />

капсам, kontekst эиби terimlerle каршылаnmaktadır.<br />

22

Келименин анламынын кесинлешмеси ичин бирликте кулланылдыьы диьер дил биримлеринин йаны сыра,<br />

ичинде эечтиьи кону да юнемлидир. Бунларын щепси метин оларак кабул едилир.<br />

Келименин темел анламы дышындаки анламлары метин ичинде белирленир. Чок анламлы келименин<br />

анламы щер дефасында метин ичинде анлашылыр ве щанэи анламда кулланылдыьы метинде кесинлешир.<br />

Метин, келимейе чок анламлылык казандырмаз, келименин кенди ич йапысы чок анламлылыьы тцретир<br />

ве келиме чок анламлылыьыны метинде ортайа койар. Ъ.Вандрийес бу конуда шюйле дер: “Келиме,<br />

кенди ич дурумуна баьлы оларак фарклы анламларда кулланылмак йетенеьине сащиптир ве бу<br />

анламлары бцнйесинде бириктиререк, фарклы келиме эрупларында йени анламлар казаныр. Келиме,<br />

метин дышында башка келимелерле илишкиси олмадан анжак тек анламлыдыр ве темел анламыйла кабул<br />

едилир.” 43<br />

Келимелер, чок анламлы олса да метинде садеже бу анламлардан биринде кулланылыр ве щанэи<br />

анламда кулланылдыьы кесинлешир. Бу йцзден метин келименин чок анламлылыьыны йок едер ве щер<br />

дефасында келименин садеже бир анламыны йансытыр. Метин щер заман келимейе белирли бир йюн<br />

верир ве ону инсан зищнинде чок анламлылыктан узаклаштырыр. Йани келименин щанэи анламда<br />

кулланылдыьы метин вейа конушма сырасында белли олур ве о садеже йансыттыьы каврамлардан<br />

бирийле зищнимизде жанланыр. Бу sebepten дил билимжилер метнин келименин чок анламлылыьыны йок<br />

еттиьини сюйлерлер.<br />

Анлаттыкларымызы кой- фиилинин кулланымларыйла пекиштирелим. Фиилин ТТ’деки анламларына бакалым;<br />

1. Китаплары масанын цстцне койду.<br />

2. Ичери кимсейи коймуйорлар.<br />

3. Йемеье туз коймайы унуттум.<br />

4. Бу сюз она чок койду.<br />

5. Бу ише кими койажаьыз.<br />

Кой- фиили, биринжи жцмледе темел анламыйла бир неснейи белли бир йере йерлештирмек анламында,<br />

сонраки жцмлелерде быракмак (2), катмак (3), еткилемек (4), иш вермек, йерлештирмек (5) эиби<br />

йан ве межаз анламларда кулланылмыштыр.<br />

Гой- фиилинин АТ’деки анламларына бакалым;<br />

43 Бк. Вердийева, Аьайев, Адилов, аэе., с.85’den naklen, Ъ.Вандрийес, Йазык, Москва 1937, с.171<br />

23

1. Йайлыьы жибиня гойду.<br />

2. Пулларыны яманят кассасына гойуб. (ADİL, I.C., 537)<br />

3. Дяниздя буруг гоймаьын чятинлийини йолдашлар йахшы билирляр. (ADİL, I.C., 537)<br />

4. Бажысыны охумаьа гоймаг истямирди.<br />

5. Бу эцнцн ишини сабаща гойма.(A,48)<br />

Гой- фиили, биринжи жцмледе ТТ’деки эиби темел анламыйла бир неснейи бир йере йерлештирмек,<br />

диьерлеринде еманет етмек (2), инша етмек (3), изин вермек (4), быракмак (5) анламларында<br />

кулланылмыштыр.<br />

Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi чок анламлы келименин бцтцн темел ве йан<br />

анламларынын садеже метинде ортайа чыкaр.<br />

Türkçede чок зенэин ве ренкли бир анлам йапысына сащип фииллерин чоьу чок анламлыdыr.<br />

Dolayыsыyla онун щанэи каврамы йансыттыьы, щанэи анламда кулланылдыьы метин ичинде<br />

анлашылдыьындан метин, келименин сойутлуьуну йок едерек анламы сомутлаштырыр ве келиме<br />

садеже бир тек анламыйла метинде кулланылдыьындан метин келименин чок анламлылыьыны ортадан<br />

калдырыр. Диьер тарафтан, метин фиилин бирчок эизли анламларыны ортайа чыкарыр. Йани, йан<br />

анламларын дилде йайэынлашмасы метин аражылыьыйла эерчеклешир.<br />

24

II. BÖLÜM<br />

TÜRKÇEDE FİİL<br />

Тцркченин келиме щазинесинин бцйцк бир бюлцмцнц фииллер олуштурур. Буэцне кадар фиилин<br />

бирчок танымы йапылмыштыр.<br />

М.Ерэин, фииллер щарекетлери каршылайан келимелердир, дер <strong>ve</strong> щарекетin де неснелерин заман<br />

ве мекâн ичиндеки щер тцрлц олуш ве йапышларынın вейа олмайыш ве йапмайышларынın каршылыьы<br />

olduğunu söyler. 44<br />

Н.Щажыеминоьлу, фииллери “щарекет, олуш ве тавыр билдирен келимелер” 45 оларак танымлар.<br />

Щ.Мирзейев, “Фе’ллер инсанларын иш, щâл ве щерекет мефщумларыны ифаде етмек телебини<br />

юдемейе хидмет едир.” дер ве шюйле девам едер: “Еребже фе’л термини алтында щерекети, иши,<br />

щâл ве везиййети билдирен сюзлери баша дцшмелийик.” 46<br />

М.Н.Юзюн ве К.Демирай, фиил ичин “Заман ве шащыс белиртерек щâл ве ейлем анлатан<br />

келимейе фиил денир.” 47 танымыны йапарлар.<br />

Т.Банэуоьлу'nа эюре, бир кылыш, бир дурум вейа олушу, топлу бир дейимле, олуп битени<br />

анлатан келиме фиилдир. 48<br />

Z.Korkmaz, <strong>fiillerin</strong> karшыladыklarы hareketler ile zaman <strong>ve</strong> mekân kapsamы iчinde, somut<br />

<strong>ve</strong> soyut nesne <strong>ve</strong> kavramlarla ilgili her törlö oluш, kыlыш, kыlыnыш <strong>ve</strong> durumlarы bildiren kelimeler<br />

olduüunu sюyler. 49<br />

Диккат едилирсе, фиил щаккында йапылан танымларда ортак щусус фиилин иш, олуш, щарекет ве<br />

дурум анлатмасыдыр.<br />

44 М.Ерэин, Тцрк Дил Билэиси, Истанбул 1984, с.217<br />

45 Н.Щажыеминоьлу, Йапы Бакымындан Тцрк Дилинде Фииллер, Истанбул 1984, с.9<br />

46 Щ.Мирзейев, Азербайжан Дилинде Фе’л, Маариф, Бакы 1986, с.14<br />

47 М.Н. Юзюн, К. Демирай, Араштырмалы Дилбилэиси, Истанбул 1984, с. 60<br />

48 Бк. Т.Банэуоьлу, Тцркченин Эрамери, Истанбул 1990, с. 408<br />

25

Фииллер birчok юzellikleri бакымындан диьер келиме чешитлеринден айрылыр. Фииллерде еш анламлылык,<br />

еш adlылык ве зыт анламлылык эиби анлам олайларынын ортайа чыкмасы, диьер келиме чешитлеринден<br />

фарклыдыр. Исим, сыфат эиби келиме чешитлеринде бу анлам олайлары йабанжы келиме алма йолуйла<br />

ортайа чыкабилир. Фииллерде исе бу олайлар дилин кенди имканларыйла, кенди ичинде, чоьу заман да<br />

чок анламлылык сонужу эерчеклешир.<br />

Фииллери диьер келиме чешитлеринден айыран юзелликлерден бири де фииллерин чоьунун чок анламлы<br />

олмасыдыр. Айны сес йапысында бирден чок анламын булунмасы, Тцркчеде юзелликле, басит фииллерин<br />

олушма тарищинин чок ески олдуьуну эюстерир. Чцнкц щер бир йени анламын ортайа чыкмасы ичин<br />

узун йыллар эерекebilir. Бир сес бирлешимине шеклини деьишtirмеден, бирчок анлам сыьдырмак<br />

мцмкцндцр.<br />

Фииллер шекил билэисиnin бцйцк бир бюлцмцнц олуштурур. Фииллерин дил билэиси юзелликлери эениш бир<br />

йелпазейе сащиптир. Фииле аит дил билэиси юзелликлеринин щер биринин кенди йери, сырасы вардыр. Бу сыра<br />

щемен щемен щич бозулмаз. Бу дурум шюйле юзетлеnебилир:<br />

Эечишлилик \ эечишсизлик + чаты + олумлулук \ олумсузлук + кип (zaman) + шащыс + сайы<br />

(теклик, чоклук)<br />

Бу юзелликлерин чоьу фииле юзэцдüр. Исме аит щâл, ийелик, аитлик ве сайы эиби юзелликлерin диьер<br />

келиме чешитлеринdе (сыфат, замир) де gюrölmesine raümen, эечишлилик\ эечишсизлик, чаты,<br />

olumluluk / олумсузлук ве kip, zaman эиби юзелликлер йалныз фиилде вардыр.<br />

Basit фииллер, дилимизин милли юзэцнlцьцнц, ески юзелликлерини ен ийи шекилде коруйарак эцнцмцзе<br />

кадар эетирмиштир.<br />

Тцркчеде йабанжы диллерден эечен бирчок исим олмасына раьмен, басит фииллерин Тцркче<br />

кюкенли олмасы йабанжы Тцрколоэларын да диккатини чекмиштир. 50<br />

Фииллерин бцтцн бу анлаттыьымыз юзелликлерини Азербайжанлы шаир Б. Ващабзаде чок эцзел бир<br />

шекилде “Фе’л” адлы шииринде ifade eder. Бу шиирин бурада верилмесинин уйэун олажаьы<br />

эюрцшцндейиз.<br />

49 Bk. Korkmaz, age., s.527<br />

26

“Фе’л”<br />

Чох севирям фе'лляри<br />

“эялди”, “эетди”,<br />

“алды”, “чалды”,<br />

“енди”, “ужалды”…<br />

Фе’л - щярякят<br />

Фе’л - сцрят<br />

Жанлыдыр, диридир.<br />

Фе’л - инсан ямялидир.<br />

Фе’л - щямишя дюйцшдя<br />

Щямишя ат белиндя<br />

Юз досту вар,<br />

Дцшмяни вар<br />

Дилиндя.<br />

Исим, сифят дюйцшлярдя<br />

Чох заман карыхыр.<br />

Фе’ллярся дюйцшлярдян<br />

Щямишя<br />

Галиб чыхыр<br />

Чох севирям иэид кими<br />

Дюйцшян<br />

Кялимяни мян<br />

Сюзц мян<br />

Фе’л олмаг истяйирям<br />

Дцзц мян!<br />

II.1. BASİT FİİL<br />

Басит фиил, щерщанэи бир йапым еки алмамыш кюк дурумундаки фиилдир. Денй басiт фиили шюйле<br />

танымлар: "Басит фиил малûм фиил, не мутаваат, не мцшарекет, не себепчи мцтеадди, не мещжул,<br />

не менфи, не менфи иктидар олмайан щер фиилдир, бу фиил тцретме еклеринин щичбиринин кендинде<br />

булунмамасы ве емир сийэасынын мцфрет кюк иле айны шекилде олмасыйла айырт едилир; буна аслî<br />

демек даща ийидир, чцнкц щакикатен бунун табаны аслîдир." 51<br />

Эенжан'а эюре басит фиил йалын, башка бир сюзжцктен тцремемиш, бирлешмемиш фиилдир. 52<br />

Басит фииллер ичин “ейлемин садеже кюкле билдирилдиьи фииллер” 53 танымы йапылдыьы эиби, <strong>basit</strong> fiil “бир<br />

тек аслî маддеси булунан, о да кюктен ибарет олан фииллер” 54 оларак да танымланmышtыр.<br />

Korkmaz, <strong>basit</strong> fiili kendi iчinde daha <strong>basit</strong> anlamlы юgelere ayrыlamayan kюk fiiller olarak<br />

gюsterir. 55<br />

50 Bk. Ъ.Денй, Тцрк Дили Эрамери (чев.Али Улви Елюве), Истанбул 1941, с.341<br />

51 Bk. Денй, аэе., с. 357<br />

52 Бк.Т.Н.Эенжан, Дилбилэиси, Истанбул 1966, с.202<br />

53 К.Демирай,Дил Билэиси,Анкара 1950, с.25<br />

54 М.К.Билэеэил, Тцркче Дилбилэиси, Анкара 1964,с.280<br />

27

Тцрколоъиде, Тцркче кюклерин башланэычта тек щежели вейа ики щежели олдуьу конусунда ики<br />

фарклы эюрцш вардыр.<br />

П.М.Мелиоранский’е эюре, Тцркчедеки фиил кюклери тек щежелидир.О, Ибнö Мцщенна’нын Китабы<br />

Тержцман-ы Фарсî ве Тцркî адлы есеринден бащседеркен, Тцркчедеки фиил кюклеринин эенишлиьине,<br />

йани илаве капалы сеслиси олан фиил кюклерине диккат чекер ве шюйле дер: "Базы Тцрк фиил кюклеринден,<br />

юзелликле капалы сеслилерден биринин екленмесийле "эениш" кюклер ортайа чыкыйор ве бунларын кюке<br />

каттыклары анлам исе чоьу заман кюктеки анламын эцчлендирилмесинден башка бир шей<br />

деьилдир.” 56 Мелиоранский’е эюре сцр-, бцр- кюклери тек щежели, сцрц- ве бцрц- исе ики щежелидир ве<br />

тек щежелилерден эенишлеме йолуйла ортайа чыкмыштыр. 57<br />

Э.И.Рамстедт исе Тцркчедеки чоьу фиил кюкцнцн ики щежели олдуьу эюрцшцндедир. Йани,<br />

чоьу фиил кюкцнцн ики щежелилиьинин даща ески олдуьу тек щежелилиьин исе сонраки дюнемлерде, кюк<br />

сонундаки сеслинин еке катылмасыйла йа да дцшмесийле ортайа чыктыьы тезини савунур. 58<br />

Н.К.Дмитрийев де Кумук Тцркчесинин жцмле билэиси конусунда йаздыьы бир макаледе,<br />

Тцркчедеки кюклерин илк шекиллеринин ики щежели олдуьу эюрцшцне катылмактадыр. 59 А.Н.Кононов,<br />

В.В.Решетов, А.А.Палмбащ эиби Тцрколоэлар Тцркчедеки фиил кюклеринин тек щежели олдуьу<br />

эюрцшцнц савунур. 60<br />

Е.В.Севортйан, Тцрк лещчелеринден вердиьи юрнеклерле Тцркчедеки фиил кюклеринин<br />

башланэычта тек щежели олдуьуну ве эенишлетилмиш кюклерин тцреме олдуьуну канытламайа<br />

чалышыр. "Эениш кюклер Э.Рамстедт’ин сюйледиьи эиби ески деьил, даща сонраки дюнемлерде<br />

ортайа чыкмыштыр." 61<br />

Б.Аталай да Э.Рамстедт’ин эюрцшцне катылмаз, Тцркчеде келимелерин башланэычта тек<br />

щежели олдуьу дцшцнжесини кабул едер. 62 Тцркийе’де фиил конусунда деьерли есерлер верен<br />

Н.Щажыеминоьлу кюк фииллер бюлцмцнде, "кюк фииллер илк Тцркчеден бери бцтцн лещче ве шивелерде<br />

55 Bk. Korkmaz, age., s.528<br />

56 Бк.Р.Рцстемов, Азербайжан Дили Диалект ве Шивелеринде Фе'л, Бакы 1965, с.19’dan naklen П.М.Мелиоранский,<br />

Араб Филолоэ о Туретском Йазыке, Санкт Петербурэ 1900, с.ЛХЫЫ<br />

57 Бк. Рцстемов, аэе., с. 20<br />

58 Бк. Рцстемов, аэе., с. 20<br />

59 Бк. Рцстемов, аэе., с.20’den naklen N.Dimitriyev, “Oçeriki po Kumıkskomy Sintaksisu”, M-L 1935, s.60<br />

60 Бк. Рцстемов, аgе., с. 20<br />

61 Е.В.Севортйан, АЭАЙ, Москва 1962, с.438<br />

62 Бк. B. Atalay, Türk Dilinde Ekler <strong>ve</strong> Kökler Üzerine Bir Deneme, İstanbul 1942, s.6<br />

28

бир щарекет, дурум вейа олуш билдирен ве тек щежеден ибарет асыл фииллердир, щерщанэи бир кюктен<br />

тцремейен, бцнйелеринде бир ек булунмайан, Тцркчейе фиил оларак доьмуш сюзлердир" 63 дер.<br />

Э. Баьыров исе "Бир фиилин сес йапысы не кадар басит ве тек щежелийсе, о фиил щем шекил щем де<br />

анлам бакымындан илк, чыкыш шеклине о кадар йакындыр." 64 дер.<br />

А.Б.Ержиласун, КБ цзерине йаптыьы фиил инжелемесинде "Ески метинлер, модерн шиве ве аьызлар<br />

инжелендикче тек щежели бирчок келименин дащи тцремиш олдуьу эюрцлмектедир." 65 дер ве<br />

Тцркчедеки фииллерин тек щежели олдуьу эюрцшцне катыларак шюйле девам едер: "Басит фиил олдуьу<br />

шцпщейе йер быракмайажак шекилде кабул едилебилежек фииллер, анжак тек цнлцден ве бир цнсцзле<br />

бир цнлцден мейдана эелмиш олан фииллердир." 66<br />

Щажыеминоьлу, буэцн басит фиил (бак-, эюр-, эий-,тат-) эиби кабул едилен чоьу фиилин тцремиш<br />

шекиллер олдуьуну эюстермиштир. 67<br />

Буэцн щем ТТ’де щем АТ’де басит фиил эюрцнцмцнде олан пек чок тек щежели ве ики щежели<br />

фиилин, аслында тцремиш олдуьу сюйленебилир.<br />

Чалышмамызда инжеленежек олан фииллер арасында birer чatы ekiyle geniшletilmiш olduklarы<br />

hâlde TT <strong>ve</strong> AT‘de kюk шekilleri kullanыmdan döшtöüö iчin, <strong>basit</strong> fiil sayыlan birtakыm donmuш<br />

fiiller de vardыr. Заман заман, аслында тцремиш олан бу фииллерин етимолоъик тащлиллерини вермейе<br />

чалышажаьыз. Кюкен оларак тцремиш вейа бирлешик олан фииллери тезимизе дащил етмектеки амажымыз<br />

бунларын анлам юзелликлерини ве эечирдиклери етимолоъик деьишимлери инжелемектир.<br />

II.2. KELİME HAZİNESİNİN SINIFLANDIRILMASINDA FİİLLER<br />

Тцркче чok zengin <strong>ve</strong> renkli bir kelime hazinesine sahiptir. Kelime hazinesindeki<br />

kelimeler бизим дцшцнжемиз дышында фарклы эруплар олуштурурлар. Бу эрупларын щер бири эенел бир<br />

анламы ифаде едер.<br />

Келиме щазинесиндеки келимелерин белирли сыныфлара айрыларак олуштурдуьу бу эруплара дил<br />

билэисинде келиме чешитлери вейа сюзжцк тцрлери денир. Щер бир kелиме чешиди эенел бир анлам<br />

63 Бк. Щажыеминоьлу, age., с.15<br />

64 Э. Баьыров, Азербайжан Дилинде Фе’лллерин Лексик- Семантик Инкишафы, Бакы 1971, с. 35<br />

65 А.Б.Ержиласун, Кутадэу Билиэ Эрамери (Фиил), Gazi Ün, yay., Анкара 1984, с.11<br />

66 Bk. Ержиласун, аgе., с.11<br />

29

ифаде еттиьи ичин бу айны заманда тематик бир сыныфландырмадыр. Келиме чешитлеринин ичинде<br />

анлам бакымындан бирбирине йакын келимелерин олуштурдуьу эруплар исе анламсал сыныфландырмайа<br />

эирер. Бу сыныфландырманын доьру йапылабилмеси ичин тематик ве анламсал теримлеринин фаркы ийи<br />

белирленмелидир.<br />

Келиме щазинесини инжелеменин илк ашамасы ону тематик эруплара айырмакла башлар.<br />

Келимелер конулaрына эюре эрупландырылдыьындан тематик эруплар даща эеништир. Meselâ, баш,<br />

айак, ел, пармак, эюз вс. Келимелерин анламы бирбиринден фарклыдыр. Факат, бу исимлерин щeпси<br />

инсан орэанынын бирер юэесини анлаттыьы ичин айны тематик эрупта йер алыр. Тематик эруплар<br />

ичерисинде даща кцчцк, факат бирбирийле сыкы бирлешмиш анламсал эруплар вардыр. Тематик эрупта<br />

келимелер арасында анлам илишкисинин олуп олмамасы юнемли деьилдир. Meselâ, эит-, эел-, отур-,<br />

калк-, эир-, чык- эиби фииллер фарклы анламсал эрупларда олмаларына раьмен, айны тематик эрупта<br />

бирлеширлер. Келимелерин анламсал сыныфландырмасында тематик эруплардан йола чыкылыр.<br />

Келимелерин тематик эруплара айрылмасы билэинлер тарафындан даща ХЫ.-ХЫЫ. йй.’да<br />

уйэуланмайа башланмыштыр. Meselâ, Ез-Земащшери, Мукаддиметц’л-Едеб адлы лцэатинде<br />

келимелери тематик эруплара эюре вермиштир. 68<br />

М.М. Покровский де келимелерин анлаттыклары аланлара эюре сыныфландырылмасынын<br />

эереклилиьинден бащседерек, араштырмаларында тематик эруплара йер вермиштир. 69<br />

Фииллерин анламсал сыныфландырмасы дил юзелликлерине дайаныр. Бир анламсал эрубу олуштуран<br />

келимелерде ортак бир анламбиримжик вардыр. Эруба аит келимелер бу ортак анламбиримжикте<br />

бирлешир. Анламсал эрубун юзеьини олуштуран ортак анламбиримжик эруптаки келимелерде сцрекли<br />

текрарланыр. Анламсал эрубун алт эрупларындаки келимелер ортак анламбиримжикте бирлешир. Бу<br />

анламбиримжик биркач фиилде айны олабилир. Meselâ, АТ’де де-, даныш-, сюйле-; ТТ’де де-, конуш-,<br />

сюйле- фиiллеринде ортак бир "конушмак" анламы вардыр.<br />

Тцрколоъиде келиме щазинесинин сыныфландырмасы тарищи исе о кадар да ески деьилдир. Тцркче<br />

келимелерин анлам йапысы бир бцтцн оларак илк кез 1961'де Рус Тцрколоэлар тарафынлан<br />

67 Бк. Щажыеминоьлу, аgе., с. 15<br />

68 Bk. N.Yüce, Ez-Zamahşarî-El- Hvârizmi, Mukaddimetü’l-Edeb (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks),<br />

TDK yay., Ankara 1993, s.7<br />

69 Бк. Эулийев, аgе., с.15’ten naklen, М.М.Покровский, Семасиолоэическийе Исследованийа в Области Древнищ<br />

Йазыков, Москва 1896, с.123<br />

30

щазырланан Историческойе Разивитийе Лексики в Тйуркскищ Йазыков адлы есерде инжеленмиштир.<br />

Бу китапта исимлер ве сыфатлар дышында фииллер де щарекет ве дуйу фииллери оларак ики эрупта йер<br />

алмактадыр. Щарекет фииллери кенди ичинде юзел анламлы ве эенел анламлы олмак цзере ики эруба<br />

айрылмыштыр. Эенел анламлы фииллер эрубуна zыt анламлы ве щарекетин йюнцнц эюстерен дюрт чифт фиил<br />

дащил едилмиштир. Щарекетин uсuлцнц, щызыны ве щарекеттеки енэели ортадан калдырмайы анлатан<br />

фииллер исе юзел анламлы фииллер эрубунда йер алмыштыр. 70<br />

Бу чалышмадан сонра фииллерин анламсал сыныфландырмасы конусунда Тцрколоъиде бирчок<br />

билимсел сыныфландырмалар эюрцлмектедир. Бунлардан В.Ф.Вешилова Тцркчедеки щарекет фииллерини<br />

инжеледиьи чалышмада фииллери шу анламсал эруплара айырмыштыр:<br />

1. Щарекет фииллери; бу фииллер юзненин йер деьиштирмесини анлатыр.<br />

2. Иш фииллери; юзненин дыш дцнйайа еткисини анлатыр.<br />

3. Щайат сцрежини анлатан фииллер; бу эруба бесленме, эюрме, конушма, ишитме, дуйу,<br />

дцшцнже фииллери аиттир.<br />

4. Доьа олайларыны анлатан фииллер. 71<br />

H.Dizdaroülu, <strong>fiillerin</strong> bir kыsmыnыn eylem, bir kыsmыnыn durum, bir kыsmыnыn ise oluш<br />

bildirdiüini sюyler <strong>ve</strong> <strong>fiillerin</strong> bu шekilde sыnыflandыrыlmasыnыn, aynы fiilin farklы gruplarda yer<br />

alabilmesi gerekчesiyle, kesin bir sыnыflandыrma olmadыüыndan bahseder. 72<br />

Тцркчедеки фииллери йапылары бакымындан инжелейен Н.Щажыеминоьлу фииллери дюрт башлыкта<br />

вермиштир:<br />

1. Щарекет фииллери; йцрц-<br />

2. Иш фииллери; юьрет-, пишир-<br />

3. Олуш фииллери; бцйц-, сарар-<br />

4. Тавыр фииллери; беьен- 73<br />

Т.Банэуоьлу Тцркчедеки фииллери ифаде еттиклери олуп битенин нителиьине эюре цч эрупта<br />

деьерлендирир:<br />

70 Bk. Guliyev, age., s.15<br />

71 Бк.В.Ф.Вешилова, Элаэолы Двиъенийа в Туретском Йазыкиe Исс. По Сравнителной Эрамматике Тйуркскищ<br />

Йазыков, Лексика, Москва 1962,с.101-114<br />

72 Bk. H.Dizdaroülu, Тцркчеde Fiiller, TDK yay., Ankara 1963, s.5<br />

73 Бк.Щажыеминоьлу, аgе., с.13<br />

31

1. Кылыш фииллери; ол-, ташы-, каз-<br />

2. Дурум фииллери ; йат-, сус-, бекле-<br />

3. Олуш фииллери ; дой-, уза-, карар- 74<br />

Анламларына эюре исе Банэуоьлу фииллери эечишли, эечишсиз ве орта эруп (щем эечишли щем<br />

эечишсиз оланлар) оларак цче айырыр. 75 Banguoülu’nun anlamsal сыныфлаndыrmasы daha чok dil<br />

bilgisi юzelliklerini yansыtmaktadыr.<br />

Korkmaz, fiilleri iчeriklerine gюre öч gruba ayыrыr:<br />

1. Олуш bildiren фииллер: ak-, art-, belir-, coш-, benze-, böyö- vb.<br />

2. Bir кылыш <strong>ve</strong>ya кылыnыш bildiren fiiller: as-, boya-, ek-, giy-, oku-, vur-, yaz- vb.<br />

3. Durum <strong>ve</strong> Tasvir bildiren fiiller: az-, bat-, bez-, kan-, sevin-, sus-, uyu-, yat- vb. 76<br />

Kokmaz’ыn fiilleri iчeriklerine gюre сыныфлаndыrыrken кылыш <strong>ve</strong>ya кылыnыш bildiren fiiller baшlыüы<br />

altыnda iш <strong>ve</strong> hareket <strong>fiillerin</strong>i birlikte <strong>ve</strong>rdiüi, hatta döшönme sörecini anlatan fiilleri de bu<br />

gruba aldыüы gюrölmektedir. Durum <strong>ve</strong> tasvir bildiren fiiller iчine ise hem durum hem<br />

psikolojik iliшki <strong>ve</strong> olaylarы anlatan fiiller alыnmышtыr.<br />

Korkmaz, anlamlarыna gюre ise fiilleri esas <strong>ve</strong> yardыmcы fiiller olmak özere ikiye ayыrmышtыr.<br />

Anlamlarыna gюre сыныфлаndыrmada temel юlчö olarak <strong>fiillerin</strong> tek baшlarыna birer anlam taшыma<br />

юzelliüi esas alыnmышtыr. 77<br />

Тцркийе Тцркчеси цзеrине йапылан бу dört сыныфламадан Вешилова'нын йаптыьы сыныфламанын<br />

даща айрынтылы олдуьу анлашылыр. Щажыеминоьлу ве Банэуоьлу'нун сыныфламасы дилдеки бцтцн<br />

фииллери капсамадыьы эиби чок эенелдир.<br />

Казак дилбилимжи Б.Б.Кулмаэамбетова эцнцмцз Казак Тцркчесиндеки фииллери шу анлам<br />

эрупларында инжелер:<br />

1. Инсанын ишини ве щарекетини анлатан фииллер,<br />

2. Инсанын дцшцнже ве щислерини анлатан фииллер,<br />

3. Инсанын щейежаныны анлатан фииллер,<br />

4. Бесленме фииллери ,<br />

74 Бк.Т.Банэуоьлу, Тцркченин Эрамери, ТДК yay., Анкара 1986, с.408<br />

75 Бк. Банэуоьлу, аgе., с. 408<br />

76 Bk. Korkmaz, age., s.530-532<br />

77 Ayrыntыlы bilgi için bk. Korkmaz, age., s.533<br />

32

5. Инсанын давранышларыны ве йцз чизэилелерини анлатан фииллер,<br />

6. Сес йансымалы фииллер; 78<br />

Келиме щазинесиндеки фииллерин анламсал сыныфландырмасы конусунда АТ цзерине бир щайли<br />

чалышма йапылмыштыр. З.Будаэова АТ'нин дил билэисини инжеледиьи есеринде фииллери беш эруба айырыр:<br />

1. Иш фииллери<br />

2. Щарекет фиилери<br />

3. Конушма фииллери<br />

4. Дцшцнже, эюрме ве ишитме иле илэили фииллер<br />

5. Дурум фииллери 79<br />

АТ'деки фииллерин еш анламлылыьындан бащседен<br />

эрупларда инжелер:<br />

Н.Меммедов исе фииллери шу анламсал<br />

1. Щарекет фииллери,<br />

2. Конушма фииллери,<br />

3. Дцшцнме фииллери,<br />

4. Эюрме фииллери,<br />

5. Ишитме фииллери,<br />

6. Дурум фииллери 80<br />

АТ’деки фииллерин анламсал сыныфландырмасы ен айрынтылы шекилде Щ.Эулийев тарафындан<br />

йапылмыштыр. Guliyev, фарклы йапылардаки диллерин фииллеринин анламсал сыныфландырмасыны йаптыьы<br />

чалышмасында даща юнже йапылан таснифлери инжелемиш, бу таснифлерин ексик йанларыны эюстермиш<br />

ве фииллерин он эрупта сыныфландырылмасынын доьру олажаьыны дцшцнмцшtцr:<br />

1. Иш фииллери,<br />

2. Щарекет фииллери,<br />

3. Vaziyet фииллери,<br />

4. Доьа олайларыны анлатан фииллер,<br />

5. Псиколоъик фаалийет анлатан фииллер,<br />

6. Дуйэусал щислери анлатан фииллер,<br />

78<br />

Бк. Guliyev, age., s. 24’ten naklen Б.Б.Кулмаэамбетова, Аффиксалнойе Образованийе Элаэолов в<br />

Современном Казакском Йазыке/автореферат, Москва 1955, с.7<br />

79 Бк. Мцасир Азербайжан Дили, ЫЫ щиссе, Бакы 1980, с.197-207<br />

80 Бк.Н.Меммедов, Мцасир Азербайжан Дилинде Фииллерин Лексик Синонимлийи, Маариф, Бакы 1991, с.57<br />

33

7. Дуйэусал илишкилери анлатан фииллер,<br />

8. Дуйэусал дурумлары анлатан фииллер,<br />

9. Истек анлатан фииллер,<br />

10. Сесленме анлатан фииллер. 81<br />

Эулийев'ин таснифинде щемен hемен щер эруп алт эруплара, онлар да кенди ичинде алт<br />

эруплара айрылыр. Meselâ, иш фииллери беш алт эруба, щарекет фииллери дюрт алт эруба, дурум фииллери ики<br />

алт эруба, псиколоъик фаалийет анлатан фииллер дюрт алт эруба, онлар да даща yarı эруплара айрылыр.<br />

Даща капсамлы ве айрынтылы бир сыныфландырма олдуьундан чалышмамызда Эулийев'ин таснифини<br />

темел алмайы уйэун эюрдцк. Факат бизим йапажаьымыз сыныфландырманын Эулийев'ин таснифинден<br />

айрылан базы йюнлери вардыр. Meselâ, Эулийев'ин таснифинде олуш фииллерийле дурум фииллери вазийет<br />

фииллери ады алтында бирликте верилмиштир. Бу фииллерин ики фарклы олэуйу анлатмасына дайанарак,<br />

бунларын айры эрупларда инжеленмеси эеректиьи эюрцшцндейиз. Guliyev”in tasnifinden farklы<br />

olarak dokunma fiilleri ayrы bir alt baшlыk altыnda <strong>ve</strong>rilmiшtir. Айрыжа алт башлыклардан базыларынын<br />

фииллерин анламларына уйэун верилмедиьини дцшцнцйоруз. Эулийев'ин таснифинин чок айрынтылы<br />

олмасы, щемен щемен щер дуйу фиили ичин айры бир башлыьын кулланылмасы эрупларын карышмасына<br />

себеп олмуштур. Meselâ, дуйу фииллеринин йеди айры башлыка, дуйэусал дурум фииллеринин алты айры<br />

башлыкта, бу башлыкларын да даща алт эрупларда верилмеси эиби. Буна каршылык биз дуйу фииллеринин<br />

псиколоъик дурум анлатан фииллер ичинде йер алмасынын даща уйэун олдуьу эюрцшцндейиз.<br />

Тцрколоъиде фииллерин бир тек анламсал сыныфландырмасы uсuлцнцн булунмамасынын фарклы<br />

себеплери вардыр. Daha юnce de belirtildiüi gibi щер араштырмажы сыныфландырмайы бирейсел дцнйа<br />

эюрцшцне, еврендеки олайлары инжелеме, алэылама йетенеьине, эенел билэисине ве севийесине<br />

эюре йапар. Айрыжа, анлам бакымындан олдукча зенэин олан фииллерин кармашык щарекет сцрежини<br />

сонуна кадар излемек мцмкцн олмайабилир. S. Barutчu Юzюnder de “Törk Dilinde Fiil <strong>ve</strong> Fiil<br />

Чekimi” adlы konuшma metninde <strong>fiillerin</strong> anlamsal aчыdan hangi prensiplere dayanarak tespit<br />

edileceüinin kesin olmadыüыnы belirtir <strong>ve</strong> Törkiye’de yapыlmыш sыnыflandыrmalara deüinerek<br />

(Hacыeminoülu <strong>ve</strong> Banguoülu) Tatar Törkчesi Grameri’ndeki 11gruplu sыnыflandыrmadan<br />

bahseder. 82<br />

Тцркчедеки бир фиилин анламы сюзлцкте 30-40, базен даща да чок мадде башы оларак<br />

верилебилир. Фиилин бу чок анламлылыьы сыныфландырма сырасында базы зорлуклар чыкарабилир ве<br />

81 Бк. Э.Кулийев, Семантика Элаэола в Тйуркскищ Йазыкащ, Елм, Баку 1998, с.26<br />

82 Bk. S. Barutчu Юzюnder, “Törk Dilinde Fiil <strong>ve</strong> Fiil Чekimi”, Törk Gramerinin Sorunları II, TDK yay., Ankara<br />

1999, s.56-57<br />

34

бераберинде бирчок сорулар эетирир. Айны фиил фарклы анламсал эрупларда йер алабилир. Meselâ, дурфиили<br />

АТ’де щем щарекетсиз калмак, уйкудан калкмак анламында кулланыларак дурум фииллери<br />

эрубунда йер алыр, щем де отурдуьу йерден калкмак анламында кулланыларак щарекет фииллери<br />

эрубуна эиребилир.<br />

Йине АТ’де<br />

Стол ашды. = Маса деврилди.<br />

жцмлесинде аш- дурум фиили,<br />

Ахшама йахын тяпяни ашдыг.<br />

жцмлесинде щарекет фиили оларак кулланылабилир. Айрыжа аш- дурум фиилийкен эечишсиз, щарекет<br />

фиилийкен эечишлидир.<br />

Фарклы анламсал эрупларда йер алдыьыны эюрдцьцмцз бу фииллерин еш adlы мı, чок анламлы мы<br />

олдуьу колайжа теспит едилмейебилир. Meselâ, эеч- фиили щер ики лещчеде де чок анламлыдыр.<br />

Садеже ТС’де фиилин анламлары 36 башлык алтында верилмиштир. Фиил бу анламларыйла фарклы анламсал<br />

эруплара эирер.<br />

Юр.<br />

Чабужак жаддейи эечтим. (ТТ)<br />

жцмлесинде эеч- фиили эечишли бир щарекет фиилийкен,<br />

Шу карпузлар эечмиш. (ТТ)<br />

деркен, эечишсиз бир олуш фиили оларак, чцрцме, бозулма ифаде едер.<br />

Еш adlылык чоьу заман чок анламлылыктан кайнакланыр. Бу ики анлам олайы арасындаки сыныры ийи<br />

белирлемек эерекир. Факат бу сынырын нереде деврейе эирдиьини белирлемек щер заман колай<br />

олмайабилир.<br />

Базен бир фиил кенди анлам йапысы ичинде zыt анламлылык юзеллиьи эюстеребилир. Бу ноктада<br />

АТ’деки дур- фиилинин чок илэинч бир анлам йапысы вардыр.<br />

Юр.<br />

Турал отурдуьу йердян дуруб, бизя йахынлашды. (АТ) (калкмак анламында)<br />

Гапынын аьзында дуруб ичяри эирмяк истямирди. (АТ) (олдуьу йерде калмак анламында)<br />

35

Биз, фиилин анламсал сыныфландырмасыны йапаркен темел анламдан щарекет еттик. Факат базен<br />

фиилин бир башка анламы темел анламдан даща чок кулланылдыьы ве чок ишлек олдуьу ичин фарклы<br />

анламсал эрупта йер алан йан ве межаз анламларыны аит олдуклары эрупларда эюстермейи уйэун<br />

булдук. Meselâ, жош- фиили щем доьа олайыны анлатан фииллер, щем де duyu фииллери арасында йер<br />

алабилир.<br />

Басит фииллери йаптыьымыз сыныфламайа уйэун бир шекилде йерлештириркен ики лещче арасындаки<br />

сес билэиси фарклылыьыны da эюстермейе чалыштык. Бу фииллерин ики лещче арасындаки анлам фарклылыьы<br />

юрнеклерийле сонраки бюлцмде инжеленежеьинден бурада фииллер садеже листе шеклинде йер<br />

алдыклары эрупларда эюстерилежектир.<br />

Бцтцн бу анлатыланлара дайанарак басит фииллерин анламсал сыныфландырмасынын шу шекилде<br />

йапылмасынын даща доьру олажаьы эюрцшцндейиз.<br />

II.3. BASİT FİİLLERİN ANLAMSAL SINIFLANDIRMASI<br />

1. Иш Фииллери<br />

а. Йапма анлатан иш фииллери,<br />

б. Йыкма анлатан иш фииллери,<br />

ж. Белирли бир дурум деьишими анлатан иш фииллери,<br />

ч. Йер деьишими анлатан иш фииллери,<br />

д. Йеме ичме сцрежини анлатан иш фииллери,<br />

2. Щарекет Фииллери<br />

а. Щарекетин усулцнц анлатан фииллер,<br />

б. Щарекетин йюнцнц анлатан фииллер,<br />

ж. Щарекетин щем йюнцнц, щем усулцнц анлатан фииллер,<br />

ч. Белирсиз щарекет фииллери,<br />

3. Олуш Фииллери<br />

4. Дурум Фииллери<br />

5. Доьа Олайларыны Анлатан Фииллер<br />

6. Псиколоъийле Илэили Олайлары Анлатан Фииллер<br />

а. Конушма фииллери,<br />

б. Дуйуларла анлашылан фииллер,<br />

36

Дуйу фииллери,<br />

Эюрме фииллери,<br />

Ишитме фииллери,<br />

Татма фииллери,<br />

Коклама фииллери,<br />

Докунма фииллери,<br />

ж. Дцшцнме фииллери,<br />

ч. Анлама фииллери,<br />

д. Щафыза фииллери,<br />

7. Истек Фииллери<br />

8. Дуйэусал Олайлары Анлатан Фииллер<br />

9. Дуйэусал Илишкилери Анлатан Фииллер<br />

10. Сес Йансымалы Фииллер<br />

II.4. BASİT FİİLLERİN ANLAMSAL SINIFLANDIRMAYA GÖRE DAĞILIMI<br />

Бу сыныфландырма ичинде басит фииллерин даьылымы шюйледир:<br />

II.4.1. ИШ ФИИЛЛЕРИ<br />

Бу эруптаки фииллер 5 алт эруба айрылыр.<br />

II.4.1.1. Йапма Анлатан Иш Фииллери:<br />

ара-(ТТ, АТ), ахтар-(АТ)<br />

бежер-(ТТ), бажар-(АТ)<br />

bele- (TT), bяlя- (AT)<br />

бул-(ТТ), тап-(АТ)<br />

37

бцз-(ТТ, АТ)<br />

бцк-(ТТ, АТ)<br />

чал- (ТТ, АТ)<br />

чалыш- (ТТ, АТ)<br />

чалка-(ТТ), чалха-(АТ)<br />

чырп- (ТТ, АТ)<br />

дене- (ТТ)<br />

дик-(ТТ,АТ), тик-(АТ)<br />

дире-(ТТ), диря- (АТ)<br />

диз-(ТТ), дцз-(АТ)<br />

доку- (ТТ), тоху-(АТ)<br />

ек-(ТТ), як-(АТ)<br />

ет-(ТТ, АТ)<br />

еш-(ТТ, АТ)<br />

qala- (AT)<br />

gюm- (TT, AT)<br />

göt- (TT), göd- (AT)<br />

казан- (ТТ), газан- (АТ)<br />

гайыр-(АТ)<br />

кат- (ТТ), гат- (АТ)<br />

кору- (ТТ), гору- (АТ)<br />

кур-(ТТ), гур-(АТ)<br />

юр-(ТТ), щюр-(АТ)<br />

pus- (TT, AT)<br />

сал-(ТТ, АТ)<br />

сар-(ТТ), сары-(АТ)<br />

sat- (TT, AT)<br />

сыва- (ТТ), сува- (АТ)<br />

так-(ТТ), тах-(АТ)<br />

тут-(ТТ, АТ)<br />

йап-(ТТ, АТ)<br />

йарыш- (ТТ, АТ)<br />

йаз-(ТТ, АТ)<br />

yыü- (TT, AT)<br />

38

II.4.1.2. Йыкма Анлатан Иш Фииллери<br />

ас-(ТТ, АТ)<br />

айыр-(ТТ, АТ)<br />

бич-(ТТ, АТ)<br />

боь-(ТТ, АТ)<br />

боз-(ТТ), поз-(АТ)<br />

бюл-(ТТ, АТ)<br />

чап-(АТ)<br />

черт-(АТ) "бычак ужу иле кесмек"<br />

чиз-(ТТ), жыз-(АТ) " сцртерек йазма, казма, казыйарак чизмейи анлатыр."<br />

чырт- (ТТ, АТ)<br />

жыр-, йырт- (ТТ,АТ)<br />

дел-(ТТ), деш-(АТ)<br />

дер- (ТТ), дяр- (АТ)<br />

доьра-(ТТ, АТ)<br />

ез-(ТТ), яз-(АТ)<br />

гырх-(АТ)<br />

казы-(ТТ), газы- (АТ)<br />

кес-(ТТ), кяс-(АТ)<br />

кыр-(ТТ), гыр-(АТ)<br />

ов-( АТ)<br />

сoй-(ТТ, АТ)<br />

сил-(ТТ, АТ)<br />

сык- (ТТ), сых- (АТ)<br />

сын-(АТ)<br />

сюк-(ТТ, АТ)<br />

йак-(ТТ)<br />

йар-(АТ)<br />

йык-(ТТ), йых-(АТ)<br />

йырт-(ТТ), жыр-(АТ)<br />

II.4.1.3. Белирли Бир Дурум Деьишими Анлатан Иш Фииллери<br />

aç- (TT, AT)<br />

безе-(ТТ), бязя-(АТ)<br />

бойа-(ТТ, АТ)<br />

39

була-(ТТ, АТ)<br />

чим-(ТТ, АТ)<br />

деьиш- (ТТ), дяйиш- (АТ)<br />

эий-(ТТ), эей-(АТ)<br />

керт-(ТТ), кярт-(АТ)<br />

тара- (ТТ), дара- (АТ)<br />

цт-( ТТ, АТ)<br />

йама-(ТТ, АТ)<br />

йыка-(ТТ), йу-(АТ)<br />

йоьур- (ТТ, АТ)<br />

йонт-(ТТ), йон-(АТ)<br />

II.4.1.4 Йер Деьишими Анлатан Иш Фииллери<br />

актар- (ТТ)<br />

al- (TT)<br />

ат-(ТТ, АТ)<br />

чек-(ТТ), чяк-(АТ)<br />

чеvir- (TT, AT)<br />

дюк-(ТТ), тюк-(АТ)<br />

эетир-(ТТ), эятир-(АТ)<br />

эютцр-(ТТ, АТ), апар-(АТ)<br />

ит-(ТТ), итяля-(АТ)<br />

sür- (TT, AT)<br />

сцрц-(АТ)<br />

дарт-(АТ)<br />

ташы-(ТТ), дашы-(АТ)<br />

тулла-(АТ)<br />

II.4.1.5. Йеме Ичме Сцрежини Анлатан Иш Фииллери<br />

чиьне-(ТТ), чейня-(АТ)<br />

ем-(ТТ), ям-(АТ)<br />

ич-(ТТ, АТ)<br />

сор-(ТТ, АТ)<br />

сюмцр- (ТТ, АТ)<br />

йала-(ТТ, АТ)<br />

40

йе-(ТТ, АТ)<br />

йут-(ТТ), уд-(АТ)<br />

II.4.2. ЩАРЕКЕТ ФИИЛЛЕРИ<br />

II.4.2.1. Щарекетин Усулцнц Эюстерен Фииллер<br />

ağna- (TT, AT)<br />

ак-(ТТ), ах-, дам-(АТ)<br />

аш-(ТТ, АТ)<br />

бат-(ТТ, АТ)<br />

cum- (AT)<br />

чап-(ТТ, АТ)<br />

dal- (TT, AT)<br />

еь-(ТТ), яй-(АТ)<br />

калк-(ТТ), галх-(АТ)<br />

кай-(ТТ), сцрцш-(АТ)<br />

кош-(ТТ), гач-(АТ)<br />

сек-(ТТ)<br />

сыз-(ТТ, АТ)<br />

сычра-, зыпла-(ТТ), сычра-(АТ)<br />

уч-(ТТ, АТ)<br />

йцз-(ТТ), цз-(АТ)<br />

йцрц-(ТТ), йери-(АТ)<br />

II.4.2.2. Щарекетин Йюнцнц Эюстерен Фииллер<br />

ат-(ТТ, АТ)<br />

бас-(ТТ, АТ)<br />

бин-(ТТ), мин-(АТ)<br />

чык-(ТТ), чых-(АТ)<br />

дцш-(ТТ, АТ)<br />

дюн-(ТТ), дюн-, гайыт-(АТ)<br />

эел-(ТТ), эял-(АТ)<br />

эеч-(ТТ), кеч-, ют-(АТ)<br />

эир-(ТТ, АТ)<br />

эит-(ТТ), эет-(АТ)<br />

эюч-(ТТ), кюч-(АТ)<br />

41

ин-(ТТ), ен-(АТ)<br />

кон-(ТТ), гон-(АТ)<br />

II.4.2.3. Щарекетин Щем Йюнцнц, Щем Усулцнц Анлатан Фииллер<br />

дцш-(ТТ, АТ)<br />

тырман-(ТТ), дырмаш-(АТ)<br />

II.4.2.4. Белирсиз Щарекет Фииллери<br />

эез-(ТТ), эяз-(АТ)<br />

кымылда-(ТТ), гымылда-, тярпян-(АТ)<br />

II.4.3. ОЛУШ ФИИЛЛЕРИ<br />

аьры-(ТТ, АТ)<br />

арт-(ТТ, АТ)<br />

belir- (TT)<br />

бцйц-(ТТ), бюйц-(АТ)<br />

чцрц-(ТТ, АТ)<br />

деьиш- (ТТ), дяйиш- (АТ)<br />

доь-(ТТ, АТ)<br />

дол- (ТТ, АТ)<br />

дон-(ТТ, АТ)<br />

ери-(ТТ), яри-(АТ)<br />

эерек- (ТТ)<br />

кабар-(ТТ), габар-(АТ)<br />

кары- (ТТ), гары- (АТ)<br />

кайна- (ТТ), гайна- (АТ)<br />

kop- (TT, AT))<br />

кожа-(ТТ), гожал-(АТ)<br />

куру- (ТТ), гуру-(АТ)<br />

пиш- (ТТ), биш-(АТ)<br />

ол-(ТТ, АТ)<br />

юл-(ТТ, АТ)<br />

соьу-(ТТ), сойу-(АТ)<br />

сол-(ТТ, АТ)<br />

сюн-(ТТ, АТ)<br />

шиш-(ТТ, АТ)<br />

42

йан-(ТТ, АТ)<br />

йешер-(ТТ), бит-(АТ)<br />

II.4.4. ДУРУМ ФИИЛЛЕРИ<br />

alыш- (TT, AT)<br />

аз-(ТТ, АТ)<br />

bit- (TT, AT)<br />

чим-(ТТ, АТ) " йыканмак"<br />

din- (TT)<br />

дур- (ТТ, АТ)<br />

яrin- (AT)<br />

кал-(ТТ), гал-(АТ)<br />

отур-(ТТ, АТ), яйляш-(АТ)<br />

öde- (TT, AT)<br />

ölç- (TT, AT)<br />

сыь-(ТТ, АТ)<br />

сын-(АТ)<br />

син- (ТТ, АТ)<br />

сус- (ТТ, АТ)<br />

uyan- (TT), oyan- (AT)<br />

тарт-(ТТ)<br />

uy- (TT, AT)<br />

уйу-(ТТ)<br />

öшen- (TT)<br />

<strong>ve</strong>r- (TT, AT)<br />

йат-(ТТ, АТ)<br />

йит-(ТТ), ит-(АТ)<br />

йум-(ТТ, АТ)<br />

II.4.5. ДОЬА ОЛАЙЛАРЫНЫ АНЛАТАН ФИИЛЛЕР<br />

бат-(ТТ, АТ)<br />

чак-(ТТ), чах-(АТ)<br />

чисе-(ТТ), чисяля-(АТ)<br />

чык-(ТТ), чых-(АТ)<br />

доь-(ТТ, АТ)<br />

ес-(ТТ), яс-(АТ)<br />

43

таш-(ТТ), даш-(АТ)<br />

йаь-(ТТ, АТ)<br />

II.4.6. ПСИКОЛОЪИК ОЛАЙЛАРЫ АНЛАТАН ФИИЛЛЕР<br />

II.4.6.1. Конушма Фииллери<br />

буйур- (ТТ, АТ)<br />

чаьыр-(ТТ, АТ)<br />

даныш-(ТТ, АТ)<br />

де-(ТТ, АТ)<br />

дин-( АТ)<br />

конуш- (ТТ)<br />

оку-(ТТ), оху-(АТ)<br />

сай-(ТТ, АТ)<br />

сюйле- (ТТ), сюйля-(АТ)<br />

тапшыр- (АТ)<br />

йалвар- (ТТ, АТ)<br />

II.4.6.2. Дуйуларла Анлашылан Фииллер<br />

Дуйу Фииллери<br />

ажы-(ТТ, АТ)<br />

аьры-(ТТ, АТ)<br />

дала-(ТТ, АТ)<br />

дон-(ТТ, АТ)<br />

дуй-(ТТ, АТ)<br />

кашы-(ТТ), гашы-(АТ)<br />