Dil Anlatım 10 Sınıf Notları

Onuncu sınıf programı üç üniteden oluşmaktadır. Bu üniteler anlatım türleri ve kelime çeşitleriyle ilgilidir.

Birinci ünitede; diğer derslerde yararlanılması düşünülerek &#;Sunum&#;, &#;Tartışma&#; ve &#;Panel&#; konuları ele alınmıştır.

İkinci ünite &#;Anlatım ve Özellikleri&#; adını taşımaktadır. Bu ünitede;

başlıkları altında öğrencilere anlatımla ilgili bilinç kazandırma, anlatımda nelerin nasıl etkili olduğunu seçilmiş metinlerden hareketle sezdirme amaçlanmıştır.

Sözlü ve yazılı anlatımda ele alınan temanın, belirlenen amaca uygun olarak sınırlandırılması gerektiği belirtilmiş; anlatımda tavrın önemi üzerinde durulmuştur. Ayrıca, metin parçalarının dil bilgisi ve anlamla ilgili hususlarla birleştiği gösterilmiş; bunları, öğrencilerin metinler üzerinde somut olarak görmeleri hedeflenmiştir. Böylece öğrencilerin, dil ve anlatım birliklerinin nasıl birleştiğini beceri düzeyinde özümsemeleri amaçlanmış ve ses, kelime, cümle ve paragrafla metnin nasıl düzenlendiği gösterilmiştir. Öğrencilerin okuyarak özelliklerini belirledikleri yazılar aracılığıyla bir metni açık, akıcı, duru ve yalın kılan hususları görme, anlama imkânı bulmaları; bunların belirtilen başlıklarla ilgili olarak sıralanan kazanım, etkinlik ve açıklamalar aracılığıyla beceriye dönüştürülmesi amaçlanmıştır. Bu ünitede ayrıca anlatım türleri gruplandırılmıştır. Bunların edebî türler veya metin türleri olarak bilinen yazıları oluşturan birimler olduğu belirtilmiştir. Böylece metinlerin farklı anlatım türlerinin bir tema etrafında birleştirilmesi sonucu oluştuğu gösterilmiştir.

Üçüncü ünitenin konusu &#;Anlatım Türleri&#;dir. Bu ünitede aşağıdaki konular yer almaktadır:
1. &#;Öyküleyici (Hikâye Edici) Anlatım &#; isim&#;,
2. &#;Betimleyici (Tasvir edici) Anlatım &#; Sıfat&#;,
3. &#;Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatım &#; Zamir&#;,
4. &#;Destansı Anlatım, Emredici Anlatım &#; Fiil/Fiilimsi&#; ,
5. &#;Öğretici Anlatım, Açıklayıcı Anlatım, Tartışmacı Anlatım, Kanıtlayıcı Anlatım&#; Zarf&#;,
6. &#;Düşsel Anlatım, Gelecekten Söz Eden Anlatım &#; Edat ve Bağlaç&#;,
7. &#;Söyleşmeye Bağlı Anlatım, Mizahî Anlatım &#; Ünlem&#;.

Bu ünitede anlatım türlerinin özellikleri, okunan metinlerden hareketle belirlenmiş; hazırlanan kazanımlar, önerilen etkinlikler ve verilen açıklamalarla önce bu anlatım türleriyle oluşmuş yazıları anlamak sonra da onlardan hareketle öğrencilere yazma becerileri kazandırmak hedeflenmiştir. Ayrıca bu ünitede; seçilen ve yazılan metinler üzerinde dil bilgisi çalışmalarının uygulamalı yapılması planlanmıştır.

Anlatım türleri başlığı altında, metinde kendi içinde bütünlüğü olan anlatım birimleri söz konusu edilmiştir. Belli bir düzen içinde bir araya gelerek metin türlerini oluşturan bu birimlerin özelliklerini ve işlevlerini kavramadan metinleri incelemek, anlamak ve değerlendirmek son derece güçtür. Çünkü bu birimler, cümle ile metin türü arasında yer almaktadır. Bir hikâyede, bir mektupta veya başka bir metin türünde bu anlatım türlerinden birkaçı iç içe girerek metni oluşturur. Yazı yazmak veya metinleri çözümlemek için bu anlatım türlerinin özelliklerini ve kullanıldıkları yerde yüklendikleri işlevleri bilmek gerekir.

Bu sınıfta, anlatım türlerinin yanında kelime çeşitlerinin de anlatım türlerine örnek olarak verilen metinlerden hareketle kavratılması amaçlanmıştır. Ders içi ilişkilendirmeler ilgili yerlerde gösterilmiştir.

Kaynak: MEB Ortaöğretim Dil ve Anlatım Dersi Sınıflar Öğretim Programı

 Sınıf Edebiyat Konu Özetleri Ve Çözümlü Sorular

 sınıf türk dili ve edebiyatı Cümle Türleri konu anlatımı

 Sınıf Türk Dili Ve Edebiyatı Tiyatro Ders Notları

 Sınıf Türk Dili Ve Edebiyatı 3. Ünite İslamiyet Öncesi Şiir Konu Özeti

 Sınıf Edebiyat 1.Dönem funduszeue.infoılıya Hazırlık Konu Çalışması

 Sınıf Türk Dili Ve Edebiyatı Tüm Konular Ders Notu

 Sınıf Türk Dili Ve Edebiyatı Hikaye Ünitesi Özeti Ders Notu

 Sınıf Türk Dili Ve Edebiyatı Dersi Türkçenin Tarihi Gelişimi Ders Notu

 Sınıf Türk Dili Ve Edebiyatı 1.Ünite Türklerin Kullandığı Alfabeler Ders Notu

 Türk Dili Ve Edebiyatı Önemli Eserler Özeti

 Sınıf Edebiyat Edebiyata Giriş Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Halk Edebiyatı Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları-Test Soruları Ve Cevapları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Şiir Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Mesnevi Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları

 Sınıf Edebiyat 5. Ünite Roman Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat 4. Ünite Destan-Efsane Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Nazım Türleri Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları

 Sınıf Edebiyat 3. Ünite Şiir Ders Notları

 Sınıf Edebiyat 1. Ünite Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Roman Ünitesi Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Cümle Çeşitleri Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat İsim Tamlaması Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Tiyatro Ünitesi Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Sıfat Tamlaması Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Roman Ünitesi Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Nazım Biçimleri Ve Türleri Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Konu Anlatımları

 Sınıf Edebiyat Haber Yazıları Ünitesi Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Gezi Yazısı Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Efsane Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları-Test Soruları Ve Cevapları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Ders Notları

 Sınıf Edebiyat Anı (Hatıra) Ünitesi Ders Notları

 Sınıf Edebiyat 6. Ünite Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat 5. Ünite Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat 5. Ünite Ders Notları

 Sınıf Edebiyat 4. Ünite Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat 3. Ünite Konu Ders Notları

 Sınıf Edebiyat 3. Ünite Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat 2. Ünite Konu Anlatımı

 Sınıf Edebiyat Şiir Ünitesi Ders Notları

 Sınıf Edebiyat İsim Tamlamaları Konu Anlatımı Ve Etkinlikleri

 Sınıf Edebiyat Türk Edebiyatında Hikaye Türünün Gelişimi Ders Notları

1 SINIF DİL VE ANLATIM DERS NOTLARI Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi RETGREGTGTGRTGTRGGT[Metni yazın] Sayfa 1

2 1. SUNUM I. ÜNİTE: SUNUM-TARTIŞMA-PANEL İnsan hayatı, bir toplumun içinde mevcuttur. Bu toplumda her an insanlarla iletişim içindeyiz. Konuşurken, yazarken, bakarken her zaman bir iletişimle, bir sunumla karşı karşıyayız. Lokantayı seçerken bile garsonların servisine dikkat ederiz. Garsonun dış görünüşü, işteki ustalığı, müşteriye karşı tavrı o lokantayı seçmemizde birinci derecede etkilidir. Yemekler çok güzel ve kaliteli olabilir; ancak onu sunan bunu gerektiği gibi sunmuyorsa yani kendisi bal; yüzü sirke satıyorsa, yemekler ne kadar kaliteli olsa da asla bir daha orayı tercih etmeyiz. Sonuç olarak hayatımızın her köşesinde karşılaştığımız sunum konusunu bilmek ve en etkili biçimde kullanmamız gerekir. Bilgileri yenileyen, pekiştiren, hatırlatan, önemli nokta/an öne çıkaran; bir çalışma sonucunu açıklayan; laboratuvar araştırmalarını sunan, anket sonuçlarını ifade eden; önemli olay ve olguları dile getirmek üzere yapılan konuşmalara sunum adı verilir. Sunumda amaç; bilgileri yenileme, araştırma ve anket sonuçlarını değerlendirme, bilime katkıda bulunmadır. Sunumlarda dinleyici kitlesinin, konuya ilgi duyan kişilerden oluşur ve sunumda eldeki teknik imkânlardan yararlanmaya özen gösterilir Sunumdan Önce Yapılması Gerekenler Sunumu yapan kişinin sunumdan önce bazı noktalara dikkat etmesi gerekir: Öncelikle bir konu seçilmelidir. Bu konu güncel olmalıdır. Sunumun hazırlığında bol ve değişik kaynaktan yararlanmak faydalıdır. Sunum yerinin daha önceden görülmesi gerekir. Prova yapma, kullanacağı malzemelerin kontrolü sunumu yapan kişinin amacına ulaşmasında yararlı olacaktır. Sunum Sırasında Yapılması Gerekenler Sunum esnasında ciddi, ağırbaşlı, temiz ve derli toplu görünüm önemlidir. Sunum yapacak kişi konuşma anında ses tonuna, jest ve mimiklerine, sahneyi veya kürsüyü rahat kullanmaya özen göstermelidir. Konuşmacının dinleyicilerle, başta bakışlar olmak üzere, vücut diliyle iletişim kurması daha etkili olur. Konuşmacı ses ve kelimelerin doğru telaffuza özen göstermesi gerekir. Sunumda, bilgisayar, cd, disket, projeksiyon cihazı, slayt makineleri, mikrofon gibi teknolojik araçlardan faydalanabiliriz. Görsel malzemenin en az espri kadar konuşmanıza ilgi ve tat katacağını unutmamalıyız. Görsel Malzemenin Kullanılış Amacı: Dinleyicilerin verilen bilgileri iyi algılamaları için, Fikirleri, kavramları vb. anlatırken zaman kazanmak için, Yanlış anlamalardan kaçınmak için, Fikirleri sağlamlaştırmak için, Tat ve espri katmak içindir. İyi hazırlanmış görsel malzemeyi, konuşmacı konuyla güzel ve uyumlu bir şekilde kullandığı zaman başarılı olur. Aksi durumlarda görsel araçlar dinleyicinin dikkatini dağıtabilir. Başka konuşmacı görsel malzeme kullanıyor diye değil, sizin konuşmanız görsel malzeme gerektiriyorsa kullanmalısınız. Rakamlar, söylendiklerinde anlaşılmaları güç şeylerdir. Görsel olarak sergilendiklerinde daha kolay anlaşılır. Konuşmada; %55 görüntü, %38 ses, %7 sözler etkili olduğuna göre buradan slaytın önemi daha iyi ortaya çıkar. Bu yüzden sunum esnasında, slaytlarda, konunun önemli yönlerini belirten özlü, açık ve etkili ifadeler yer almalıdır. Slayt metinlerini dinleyiciler dikkatle okurlar. Slaytlarla konuşma eş zamanlı olarak verilmelidir. Sunumda, gerektiğinde daha önce hazırlanmış bazı belgeler, grafikler ve şekiller kullanılabilir. Malzemeleri bir başkası kullanacak ise konuşmacı ile malzemeleri kullanan kişi arasında uyum kaçınılmazdır. Sunumda gereksiz ayrıntılara girilmemesi gerekir. Sunum Sonrasında Yapılması Gerekenler Sunum yapan konuşmacı sunumdan sonra dinleyicilerin soru sormalarına müsaade etmelidir. Konuşmacı sorulan sorulara tartışmaya girmeden doyurucu, açık ve net cevaplar vermelidir. 2. TARTIŞMA Bilgi, paylaşarak çoğalır. Eğer ilk insandan bu yana insanlar düşüncelerini birbirleriyle paylaşmasalardı doğru, iyi ve güzeli bulamazlardı. Bilimin ve teknolojinin gelişmesini de bu bilgi paylaşımına borçluyuz. Bütün bunlar da tartışmayla olur. Tartışma, bir nevi paylaşmadır. Her şeyin zıttı ile var olduğunu düşünürsek, tartışmada her düşüncenin karşıtını alarak zenginleşir. Tartışmayla analiz ve sentez yeteneğimizi geliştiririz. Kısaca tartışma olmasaydı insanlık gelişmez, hayat tekdüze, renksiz ve tatsız olurdu. Bir sorunun tartışılarak çözülebileceğine inanıyoruz. Bir konu enine boyuna tartışılarak artıları, eksileri ortaya konur. Böylece bir uzlaşma sağlanabilir. "Doğrular, düşüncelerin çarpışmasıyla ortaya çıkar." sözü, tartışmanın önemini ortaya koyan bir sözdür. İnsanlar, farklı farklı düşüncelere sahiptir. "Akıl akıldan üstündür." derler atalarımız. Buradan hareketle farklı fikirlerin ortaya konduğu tartışmalarda bizim bilmediğimiz veya farklı açıdan bakmadığımız fikirleri görme imkânı bulabiliriz. Böylece paylaşılan bu fikirler bizleri doğruya ulaştırır. Tartışma, bir konu çevresinde lehte ve aleyhte karşılıklı düşünceleri ortaya koyma, problemlere cevap ve çözüm bulma; gerçek, doğru, iyi ve güzel olanı birlikte aramaktır. (Doğru, iyi ve güzelin zamana bağlı olduğunu unutmamak gerekir.) Tartışmada; karşılıklı saygı ve hoşgörü, nazik, toleranslı, sabırlı olma; konuşma kurallarına, verilen zamana ve sıraya uyma amaca ulaşmada yararlıdır. Tartışmada bir konuda edinilmiş peşin hükümlerin, önceden alınmış kesin kararların, bilineni farklı cümlelerle devamlı tekrar etmenin, konu dışına çıkmanın tartışmaya yarar sağlamayacağı açıktır. Tartışmayı yöneten bir başkana ihtiyaç vardır. Başkanın; konuyu ortaya koyup sınırlaması; konuşmacıların konu dışına çıkmalarını, konuyla ilgisiz ve gereksiz konuşmalarını engellemesi, konuşmacıların birbirini suçlamaya yönelik konuşmalarına izin vermemesi, tartışmanın kurallarına uygun yürütülmesini ve bir sonuca ulaştırılmasını, bu sonucun da bir rapor haline getirilmesini sağlaması gerekir. Bazı tartışmaların sonuçları yalnızca basın aracılığıyla duyurulur; bazıları ise basına ve halka açık olur. Dinleyicilerin huzurunda, dinleyiciler için gerçekleştirilen bu tartışmalarda konuşmacılar tartışma konusundaki bilgi, birikim, görgü, düşünce ve kanaatlerini halka iletirler; onları bilgilendirmeyi, Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 1

3 yönlendirmeyi amaçlarlar. Bu tip tartışmalarda kamuoyu yaratma endişesi konuşmacı-dinleyici ilişkisini belirleyen önemli faktördür. Tartışmalar düzenleniş amaçlarına, hedef dinleyici kitlesinin zevk, kültür ve anlayışına göre değişik nitelikler kazanır. Tartışmalarda dil, gönderme ve anlatım işleviyle kullanılır. Burada dilin çift işlevliliğinden söz edebiliriz. Mesela Açık oturum, bal rengi, ipek böceği, karış karış, ruh bilimi, un helvası, yaban gülü. Bunların her biri birer birleşik kelimedir. Birleşik kelime, çünkü iki söz bir araya geliyor ve tek bir kavrama karşılık oluyor. Ama bu tek kavramı oluşturan sözlerden her biri kendi anlamını koruyor. Bunlar ayrı yazmakla bir kelime olma özelliğini yitirmez." cümleleri dilin gönderme işlevi olan cümlelerdir. Teşekkür ederim Sayın Başkan. Burada oturan hocalarımızın hepsi bizden oldukça büyük ve bazıları şahsen hocam oldular. Bu yüzden incitici veya kıncı şeyler söylemem tabi ki beklenemez." cümlelerinde ise dil, anlatım işleviyle kullanılmıştır. 3. PANEL Panel tartışma türlerinden bir tanesidir. Toplumu ilgilendiren bir konunun dinleyiciler önünde, sohbet havası içinde, uzmanları tarafından tartışıldığı konuşmalara panel denir. Açık oturum ile panel özellikleri yönüyle birbirlerine çok benzerler. Hatta bazı kitaplarda panel ile açık oturum aynı konuşma türü olarak verilir. Arada sadece üslup farkı vardır. Panelde amaç, bir konuda karara varmaktan ziyade sorunu çeşitli yönleriyle aydınlatmak, farklı görüşlerle farklı anlayışları ortaya koymaktır. Panelde de bir başkan bulunur. Konuşmacı sayısı 3 ile 6 arasında değişebilir. Konuşmacılar, uzmanı oldukları konunun ayrı birer yönünü ele alırlar. Konuşmalar, açık oturumda olduğu gibi başkanın verdiği sıraya ve süreye göre yapılır. Panelin sonunda, dinleyiciler panel üyelerine soru sorabilirler. Tartışma dinleyicilere de geçerse o zaman tartışma, forum şekline dönüşür. AÇIK OTURUM Geniş halk kitlelerini ilgilendiren bir konunun, uzmanlarınca bir başkan yönetiminde dinleyici grubu önünde tartışıldığı konuşmalara açık oturum denir. Açık oturum, büyük bir salonda dinleyiciler önünde yapılabileceği gibi stüdyoya davet edilen dinleyiciler önünde veya dinleyici grubu olmadan da radyoda ya da televizyonda yapılabilir. Konuşmacı sayısının üç veya beş kişi olarak tespit edildiği açık oturumlarda başkan önce konuyu açıklar, sonra konuşmacıları tanıtır ve sırayla söz verir. Başkanın konu hakkında bilgi sahibi olması gerekir. Başkan, sırasıyla ve dönüşümlü olarak konuşmacılara sorular yöneltir, gerektiğinde kısa bir değerlendirme yapar. Tartışma boyunca tarafsız olmak, konuşmacılara verilen süreyi dengeli bir şekilde ayarlamak, tartışma kurallarının dışına çıkılmasını engellemek başkanın görevleri arasındadır. Açık oturumun süresi konuya göre ayarlanmalıdır. BİLGİ ŞÖLENİ (SEMPOZYUM) Bir konunun çeşitli yönleri üzerinde, aynı oturumda, konunun uzmanı değişik kimseler tarafından (çoğunlukla akademik konularda) yapılan seri konuşmalara bilgi şöleni (sempozyum) denir. Bilgi şöleni, diğer konuşma türlerine göre daha ilmi ve ciddi bir sohbet havası içinde geçer. Konuşmacılar, konuyu kendi ilgi alanları açısından ele alırlar. Mesela, Yunus Emre konulu bir bilgi şöleninde konuşmacılardan biri onun yaşadığı dönemdeki siyasi gelişmeleri ele alırken; bir başkası Yunus Emre&#;nin şiirlerindeki insan sevgisinden bahsedebilir. Bilgi şöleninde amaç, konuyu tartışmak değil, uzmanları tarafından olumlu ve olumsuz yönleriyle değerlendirilerek konuya bir çözüm üretmektir. Konuşmaların sonunda oturum başkanı, konuyu özetler ve çıkan sonucu dinleyicilere aktarır. Bilgi şölenini, oturum başkanı yönetir. Konuşmacı üyelerin sayısı üç ile altı arasında değişebilir. Üyelerin konuşma süreleri genellikle beş dakikadan az, yirmi dakikadan çok olmaz. Bilgi şöleni, konunun önemine ve uzunluğuna göre oturumlar halinde, ayrı salonlarda birkaç gün boyunca da sürebilir. Bu nitelikteki konuşmalar genellikle akademik konularda olur. FORUM Bir başkanın yönetiminde, toplumu ilgilendiren bir konuda, farklı gruplardan oluşan dinleyicilerin söz sırası alarak konuşma kuralları içerisinde yaptıkları tartışmalara forum denir. Forum, panelin devamında yapılacaksa başkan, panelin süresini bir saat; forumun süresini de yarım saat olarak sınırlayabilir. Bu durumda, panelden sonra forum yapılacağı konuşmalara başlanmadan duyurulmalıdır. Forum, toplu tartışmaların başlı başına bir çeşidi sayılmamakla birlikte, dinleyicilerin konu üzerinde daha aktif ve farklı bakış açılarıyla düşünmelerini sağlar. Foruma davet edilen uzmanların görüşlerine de müracaat edilerek ortaya çıkabilecek yanlış anlayışların önüne geçilir. Esasen forumda amaç belli kararlara varmak değil, konuyu değişik anlayışlarla, farklı boyutlarıyla ortaya koymaktır. Forumda söz alan dinleyiciler, konuyla ilgisi olmayan özel sorunlarına değinmemelidir. Sorular kısa, açık ve net olmalı, tartışma saygı kuralları içerisinde, kıncılıktan uzak, samimi bir hava içerisinde yapılmalı, tartışmadan beklenen amaca yardımcı olunmalıdır. MÜNAZARA Birer cümle halinde ifade edilen bir tezle antitezin, iki grup arasında bir hakem heyeti (jüri) huzurunda tartışıldığı konuşmalara münazara denir. Tartışmalarda yarışma kaygısı olmadığı halde, münazaralar birer fikir ve söz yarışmasıdır. Tartışmalar için geçerli olan kurallar, münazaralar için de geçerlidir. Bir başkan yönetiminde, jüri önünde yapılan münazarada gruplardaki konuşmacı sayısı bir ile dört arasında değişebilir. Her grup kendi grup sözcüsünü (veya başkanını) önceden belirler. Münazaranın uygulanış şekilleri arasında küçük farklılıklar olmakla birlikte grup sözcüleri sırasıyla gruptaki arkadaşları tanıtırlar ve konuyu hangi yönlerden ele alacaklarını belirtirler. Daha sonra grup üyeleri konuşmalarını yapar. Son olarak sözcüler savunmalarını yaparak münazarayı bitirirler. Jüri, konuşmacıların hazırlıklarını, savunmalarını ve konuşmadaki başarılarını göz önünde bulundurarak bir değerlendirme yapar ve galip tarafı belirler. Münazaralar genellikle sınıf ortamında yapılan tartışmalardır. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 2

4 II. ÜNİTE: ANLATIM VE ÖZLLİKLERİ 1. ANLATIMA HAZIRLIK Kişinin iletmek istediklerini belli bir dilin kuralları içinde sözlü ya da yazılı olarak dışa vurmasına anlatım denir. Anlatımda zihinde tasarlananların dile dönüştürülmesi söz konusudur. Anlatım iki şekilde gerçekleşir: Sözlü anlatım ve yazılı anlatım. Sözlü anlatım, duygu ve düşüncelerin sözle yani konuşma yoluyla anlatılmasıdır. Sözlü anlatımda konuşan ve dinleyen veya dinleyenler vardır. Yazılı anlatım, duygu ve düşüncelerin, olay veya durumların belli bir planla anlatılmasıdır. Sözlü anlatım anlıktır, geçicidir. Yazılı anlatım metne dayalı olduğundan kalıcıdır. Bu anlatımda yazan ve yazılanları okuyanlar vardır. Yazılı anlatımda başarılı olmak için her şeyden önce sözcüklerin doğru ve yerinde kullanılması gerekir. Kapalı anlatımdan uzak durulmalı, sade bir anlatım kullanılmalıdır. Ayrıca yazılı anlatımda konu, bir plan dâhilinde anlatılmalı, yazı hem doyurucu hem inandırıcı olmalıdır. Duygu veya düşünceler ister sözlü ister yazılı olarak ortaya konsun bir hazırlık gerektirir. Bu hazırlık süreci, birbirine bağlı farklı aşamaları içerir. Bunlar konuyu seçmek, amaç belirlemek, bilgi toplamak, sentez yapmak, anlatım yöntemini belirlemek, bütünlük oluşturmak, dipnot koymak ve kaynakça hazırlamaktır Konuyu Seçme Konu, yazının temelini oluşturur. Çünkü yazar, duygu ve düşüncelerini bir durum, olay, olgu veya sorundan yola çıkarak işler. Bu açıdan yazara, düşüncelerini iletme olanağı veren temel öğe, konudur. Konu geniştir, her konuda yazı kaleme alınabilir. Konu işlenirken yazarın, konu hakkında bilgi sahibi olması önemlidir. Bunun yanında yazar, konusunu seçerken okurun ilgisini de dikkate almalıdır. Hakkında yeterli bilgi sahibi olunmayan konularda yazmak, yazının etkisini azaltabilir Amaç Belirleme Amaç, yazarın yazısını yazma nedenidir. Yazarın konudan hareketle okura iletmek istediği temel düşünce, yazının amacıdır. İleti, yazının belkemiğidir. Yazı, onu açıklayan, tamamlayan ve ona hizmet eden düşüncelerle desteklenerek geliştirilir. Yazarın neyi, nasıl ve niçin anlatacağını belirlemesi, ona düşüncelerini daha planlı olarak verme kolaylığı sağlayacaktır. Bu, yazıdaki dağınıklığın önüne geçecek, yazarın okura daha yararlı olmasını sağlayacaktır Bilgi Toplama Konuyu ve amacını belirleyen yazar, kendisi için gerekli olan bilgileri kendi düşünce birikiminden ve deneyimlerinden elde edecektir. Ancak bunlar her zaman yeterli olmaz. Düşünsel bir metin geliştirilirken yazar, kendi dışındaki bilgi kaynaklarına da ulaşmalıdır. Şimdi yazarın, araştırma yoluyla ulaşacağı bilgi kaynakları üzerinde duralım. Bu kaynaklar gözlem, kaynak araştırması, okuma, özet çıkarma, not alma ve alıntı yapmadır. Bir yazı ya da eseri yazmaya başlamadan önce konusuyla ilgili gerekli bilgi, deney, inceleme ve araştırma yapmaya gözlem denir. Yazarın kaleme alacağı konu ile ilgili farklı kaynaklardan yararlanmasına kaynak araştırması denir. Kaynak araştırması konuyu kapsamlı bir şekilde öğrenmek için gereklidir. Yazar, işleyeceği konuyla ilgili bilgileri gazete, dergi, ansiklopedi gibi kaynaklardan okuma yoluyla elde eder. Okuma en önemli bilgi kazanma ve bilgileri genişletme yoludur. Yazılı bir metni, özünü bozmadan, kısa cümlelerle, ana çizgileriyle yeniden yazmaya özet çıkarma denir. Özette metnin iyi okunması, konu ve iletinin saptanması gerekir. Özetle ayrıntılara yer verilmez. Bir metinde, bir konuşmada iletilenleri maddeler hâlinde, ana çizgileriyle belirlemeye not alma denir. Not alma yazı veya konuşmayı iyi anlamayı gerektirir. Bir metin oluşturulurken başka bir yazarın yazısından ya da kitabından alınmış parçaya alıntı denir. Alıntıda amaç, yazarın kendi düşüncelerini alanında uzman başka kişilerin düşüncelerinden hareketle daha belirgin hâle getirmek ve kanıtlamaktır. Alıntılar tırnak içinde aktarılır Sentez Yapma Parçaları bir araya getirip bir bütün olarak birleştirmeye sentez denir. Sentez yazılı bir metinde elde edilen bilgilerin bir elemeden geçirilmesiyle gerçekleştirilir. Bu sayede mevut bilgilerden yeni sonuçlara ulaşılabilir Anlatım Yöntemi Belirleme Bir duygu, düşünce veya konuyu söz veya yazıyla bildirmeye anlatım denir. Duygu ve düşünceler farklı anlatım yöntemleriyle dile getirilebilir. Bunun için yazarın, anlatacağı konuya göre bir yöntem belirlemesi gerekir. Çünkü bilimsel bir konu ile bir olay aynı şekilde anlatılmaz. Yazar bazen açıklama yöntemine, bazen kanıtlama yöntemine, bazen öyküleme yöntemine, bazen betimleme yöntemine başvurur. Yer yer konu ve amaca uygun olarak örneklendirmelere, karşılaştırmalara, tanımlamalara, sayısal verilere başvurur. Böylece düşüncelerini kanıtlarken, betimleme yaparken veya bir olaydan söz ederken farklı anlatım yöntemleri kullanmış olur. Bu, hem anlatımı düzenler hem anlatılanların etkileyici olmasını sağlar Bütünlük Oluşturma Bir metinde anlatılan konu kadar anlatılanların iyi bir planla ortaya konması da önemlidir. Yazı veya konuşmadaki bütünlük, konunun anlaşılırlığını ve akılda kalmasını kolaylaştıracaktır Dipnot Koyma Yazarın metinde geçen kimi bilgilerle ilgili sayfa altına veya çalışmanın sonuna konulan açıklama veya kaynak bilgisine dipnot denir. Dipnot sayesinde alıntıların aktarıldığı kaynak belirtilir. Dipnotlar, o konuda yazmak isteyenlere başvuru kolaylığı sağlar Kaynakça Hazırlama Yazı ya da eserin hazırlanma sürecinde yararlanılan kaynakların verildiği listeye kaynakça (bibliyografya) denir. Bu listede yararlanılan kaynakların yayınevi, yazarı, adı, yayımlandığı tarih gibi bilgilere yer verilir: SAFA, Peyami (), Fatih-Harbiye: Ötüken. 2. ANLATIMDA TEMA VE KONU Konu Bir metinde üzerinde söz söylenen, yazı yazılan duygu, düşünce, olay veya durumlara konu denir. Konu bir yazının temelini oluşturur. Bu açıdan her şey yazının konusu olabilir. Çünkü hangi duygu, düşünce, olay veya olguyu anlatırsa anlatsın her yazının bir konusu vardır. Yazar, konudan hareketle okura vermek istediği mesajı ele alır. Dolayısıyla konu, yazarın esas anlatmak istediği düşünceyi (ana düşünce) vermek için yararlandığı bir araçtır Konu Türleri Yukarıda konunun çok geniş olduğunu, her şeyin konunun sınırlan içinde değerlendirilebileceğini söylemiştik. Tam bir Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 3

5 sınıflandırma olmasa da konuları somut ve soyut konular, bireysel ve toplumsal konular, ulusal ve evrensel konular, bilim, sanat ve kültürle ilgili konular diye sınıflayabiliriz. Dış dünyayı görme, işitme, koklama gibi duyularımız aracılığı ile algılarız. İşte bu duyularımızla algılayabildiğimiz konular somut, algılayamadığımız konularsa soyuttur. "Çevre kirliliği, okuma oranları, ülkemizde çiftçilik" gibi konular somut; "sevgi, özlem, gurbet" gibi konular soyuttur. Yazarın işlediği konu, bir kişiyi ilgilendirebildiği gibi toplumu veya toplumun çoğunluğunu ilgilendirebilir. "Matematiğin zayıf olması, yükseklik korkusu" bireysel bir durumdur. Ancak "plansız şehirleşme, eğitim sorunları" vb. konular toplumu ilgilendirir. Bunun yanında bir ulusu veya bütün insanlığı ilgilendiren konular da bir yazıda ele alınabilir. "Türk dilinin gelişimi" Türk ulusunu ilgilendiren bir konudur. Ancak "çevre kirliliği" insanlığın ortak sorunudur. Dolayısıyla birincisi ulusal, ikincisi evrensel bir konudur Konuyu Sınırlandırma Bir metin oluşturmak için önce konuyu belirlemek gerekir. Konu belirlendikten sonra ana çizgileriyle sınırlandırılmalıdır. Konunun sınırlandırılması o konuyu dağınıklıktan, belirsizlikten kurtarır. Yazının başarısını artırır, söylenen sözlerin, ortaya konan düşüncelerin daha derli toplu verilmesine olanak sağlar. Böylece konu dışına çıkmalar, konuyu gereksiz yere uzatmalar da ortadan kalkmış olur. Yazar, konuyu içerdiği düşünceye göre sınırlandırabilir. Okur kitlesinin özelliklerine göre sınırlandırabilir. Yine yazının türüne, yazıda kullanacağı anlatım yoluna göre de sınırlandırabilir. Örneğin bir yazının konusunun "roman" olduğunu düşünelim. Bu çok geniş bir konudur. Yazar bu konuyu "Türk romanı", "Türk romanında Batılılaşma", "Türk romanında etkilenilen akımlar," "Halit Ziya nın Türk romanındaki yeri" şeklinde sınırlandırabilir. Konu, işlenen düşünce bakımından olduğu kadar bakış açısı, işlenen duygular, zaman hatta kişiler bakımından da sınırlandırılabilir Konu Seçilirken Dikkat Edilmesi Gerekenler Yazarın üzerine söz söylediği varlık veya kavramlar konuyu oluşturur. Konuyu seçerken bazı özelliklere dikkat edilmesi gerekir. Bunun için önce hakkında bilgi sahibi olunan bir konu seçilmelidir ve bu konuyla ilgili malzemeler toplanmalıdır. Konu, yazının kapsamına göre sınırlandırılmalıdır. Bunun yanında konuya uygun bir anlatım belirlenmelidir. Son olarak da konudan hareketle verilmek istenen ana düşünce ortaya konmalıdır Konunun Bakış Açısını Belirleme Bir konuyu anlatmak kadar o konunun bakış açısını belirlemek de önemlidir. Çünkü bakış açısı sınırlandırılan yazılar, okur üzerinde istenen etkiyi uyandırır. Yoksa bakış açısındaki belirsizlik, yazıyı başarısız hâle getirebilir. Konu, farklı bakış açılarıyla ele alınabilir. Bunlar somut bakış açısı, soyut bakış açısı ve öznel bakış açısı olmak üzere temelde üçe ayrılır. Somut bakış açısında konu, beş duyudan hareketle işlenir. Bu bakış açısında işlenenleri somutlaştırma söz konusudur. Böylece yazar, anlatılanların daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır. Soyut bakış açısında konu, zihinsel yönden ele alınır. Bu bakış açısında yazar, mantıksal yollara başvurur, akıl ve mantığa dayalı açıklamalar yapar. Öznel bakış açısında kişisel değerlendirmeler ağır basar. Yazarın olay ve olgulara bakışında kişisel düşünceleri, kendi beğenileri hâkimdir. Bilimsel yazılar, ansiklopediler, ders kitapları somut; öykü, roman, deneme gibi yazı türleri soyut ve öznel bakış açısıyla yazılabilir Tema Konuyu oluşturan öğelerden yararlanılarak okura aktarılmaya çalışılan temel duygu veya anlamlara tema denir. Bir sanat eserine, bir metne hâkim olan, o eserde işlenen görüşe de tema denir. Tema ile konu birbiriyle karıştırılmaktadır. Tema, bir yazıda işlenen görüş veya düşüncedir. Konu ise bir yazıda temanın sınırlandırılması, daha somut hâle getirilmesidir. Öyleyse bir metin veya yazıda tema genel, konu ise temaya göre daha özeldir. Tema soyut bir düşünce, konu ise bu soyut düşüncenin daraltılarak somut hâle getirilmesidir. Örneğin "sevgi, ölüm, ayrılık" birer temadır. Bu somut kavram ya da düşünceler metinde somutlaştırıldığında konuyu oluşturur, konu hâline gelir. Örneğin "Sevginin toplum yaşamındaki yeri, ölüm duygusunun Türk şiirindeki yansımaları" birer konudur Başlık Bir yazının adına başlık denir. Bir yazıya başlık konabildiği gibi, bir paragrafa da konabilir. Bir yazının başlığı gelişigüzel konmaz. Başlık, yazıyla ilgili olmalıdır. Başlık, parçada anlatılanları kapsayıcı nitelik taşımalıdır. Başlık, konunun dışına çıkmamalı, konuyu tam olarak içine almalıdır. Konunun özeti niteliğindeki başlık, iki ya da üç sözcükten oluşmalıdır. Başlık konudan hareketle bulunduğundan öncelikle paragrafın konusunun yani paragrafta anlatılanların belirlenmesi gerekir Ana Düşünce Metinden hareketle okura verilmek istenen temel düşünceye ana düşünce denir. Ana düşünce, yazıda açıklanacak olan temel yargıdır. O metnin yazılış amacıdır. Konu genel, ana düşünce ise özeldir. Yazar bir konudan söz eder ama onun bu konudan söz etmesinin temelinde o konuyla ilgili bir ana düşünceye ulaşmak, okura bu düşünceyi ulaştırmak amacı vardır. Çünkü yazar, konudan hareketle ana düşünceye ulaşır. Ana düşünce, konudan hareketle vurgulanmak istenen düşünce olduğundan bu düşünceyi bulmak için Bu parçada asıl anlatılmak istenen nedir?" sorusunu sormalıyız. Bu soru, parçadaki ana düşüncenin bulunmasını kolaylaştıracaktır. 3. ANLATIMDA SINIRLANDIRMA İyi bir iletişim, gönderici ile alıcı arasındaki ilişkiye bağlıdır. Bu iletişimde iletinin, kanalın, dönütün, bağlamın payı vardır. Bunun yanında iletişimde başarı, iletinin yani konunun seçilmesi, sınırlandırılması ve somutlaştırmasına bağlıdır. Yazar, önce konuyu yani neyi anlatacağını belirlemelidir. Bu, kişisel, toplumsal, bilimsel, evrensel bir konu olabilir. Konuyu seçtikten sonra sınırlandırmalıdır. Yazarın konuyu sınırlandırması, konunun iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Çünkü kapsamı belirlenmemiş bir yazı okuru sıkar, onun dikkatini dağıtır. Aynı zamanda iletiyi etkisiz hâle getirebilir. Bu açıdan yazar, konuyu işlerken amacım belirlemeli, bu amaç doğrultusunda konuyu sınırlandırmalıdır. Başlık ve anlatım türü de konuyu sınırlanma yöntemlerindendir. Çünkü başlık, yazının konusunu sınırlandırır, ana düşüncesini çağrıştırır. Konumuz tiyatro olsun. Bu, çok geniş bir kavramdır. Bu kavramı genelden özele doğru sınırlandırabiliriz: "Türk tiyatrosu, Millî Edebiyat Döneminde Türk tiyatrosu, Faruk Nafiz Çamlıbel&#;in tiyatro eserleri vb." Temanın soyut olduğunu söylemiştik. Soyut temalar; kişi, yer, zaman, durum bildiren dil birlikleriyle sınırlandırıldığında somut hâle gelir. Bunun dışında başlık, anlatıcının tavrı ve Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 4

6 amacı da temayı somutlaştıran unsurlardır. Demek ki konunun somutlaştırmasında yazı türlerinin önemli bir yeri vardır. Çünkü şiir, deneme, hikâye gibi yazı türleri aracılığı ile konu somutlaştırılabilir. Bir yazar roman, hikâye veya tiyatro ile, bir şair şiirle konuyu somutlaştırabilir. 4. ANLATIMIN VE ANLATICININ AMACI Başarılı bir anlatımda yazarın, yazının amacının belirlenmesi önemlidir. Yazının yazılış amacı ana düşünceyi oluşturur. İster makale, ister deneme, ister şiir olsun her yazı bir ileti aktarır okura. Yazar amacını belirledikten sonra bu amaca göre bir üslup yani anlatım seçmelidir. Sanatçının işleyiş ve anlatış tarzına üslup denir. Üslup sanatçının dili kullanışı, sözcükleri seçimi, cümleler kullanma şekli kısacası anlatımıdır. Sanatçı, "aşk" konusunu işleyecekse ona göre, "trafik" sorununu işleyecekse ona göre, felsefi bir düşünceyi işleyecekse ona göre bir anlatım tarzı belirler. Üslubu belirledikten sonra söyleyeceklerini saptamalı, konuyla ilgili gerekli araştırmaları İnternet, ansiklopedi, kitap gibi değişik kaynaklardan yapmalı, yerine göre gözlemlerden yararlanmalıdır. Yazıya başlamadan önce yazının giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinin nasıl olacağını, yani yazının iskeletini oluşturmalıdır. Giriş bölümünde konuyu açıklamalı, gelişme bölümünde konuya açıklık getirmeli, yardımcı düşünceleri konuyu ve ana düşünceyi verecek şekilde ortaya koymalıdır. Sonuç bölümünde ise yazıda ele alınan düşünceleri bir sonuca bağlamalıdır. Bütün bu hazırlıklar yapıldıktan sonra yazıya giriş yapılabilir. 5. ANLATIMIN VE ANLATICININ TAVRI Anlatımda başarı, işlenen konu, üslup kadar anlatıcının tavrı ile de doğru orantılıdır. Bir olay, bir durum karşısında kişinin takındığı davranışa tavır denir. Anlatıcı, konuyu işlerken öznel ya da nesnel, somut ya da soyut, doğrudan ya da dolaylı bir anlatım seçebilir. Dolayısıyla anlatımı, anlatıcının seçtiği bu tavır belirler. Şimdi bunlar üzerinde duralım Öznel Anlatım Kişiden kişiye değişen yargıların kullanıldığı anlatıma öznel anlatım denir. Öznel anlatımda yargılar kanıtlanamaz. Çünkü söyleyenin beğenilerini, duygu ve yorumunu taşır. Öznel anlatım daha çok, edebî metinlerde kullanılır. "Bu şirin sahil kasabası yaz aylarında kalabalıklaşır." cümlesinde öznellik vardır. Burada "şirin" sözü kişisel bir ifadedir. Bir başkası bu kasabayı "şirin" bulmayabilir Nesnel Anlatım Kişiden kişiye değişmeyen yargıların kullanıldığı anlatıma nesnel anlatım denir. Nesnel anlatımda yargıların doğruluğu veya yanlışlığı kanıtlanabilir. Çünkü bu anlatımda söyleyenin beğenileri, duygu ve yorumu yer almaz. Nesnel anlatım bilimsel metinlerde kullanılır. "Bu sahil kasabası yaz aylarında kalabalıklaşır." cümlesinde ise nesnellik vardır. Cümlede kişisel duygu ve düşünceye yer verilmemiştir Doğrudan Anlatım Anlatıcının kendi gözlem ve deneyimlerine yer verdiği veya bir kişinin sözünde herhangi bir değişiklik yapmadan yaptığı aktarmaya doğrudan anlatım denir. Okul müdürü: "Okullar 16 Haziranda tatile girecek." dedi, cümlesi doğrudan anlatıma örnektir. Çünkü yukarıdaki cümle, herhangi bir değişikliğe uğramadan aktarılmıştır Dolaylı Anlatım Anlatıcının, bir kişinin sözlerini, değişiklik yaparak aktarmasına veya duyduklarını, öğrendiklerini ifade etmesine dolaylı anlatım denir. Bu anlatımda kişi, aktaracağı sözde kendine göre söyleyiş değişikliği yapar. "Müdür, okulların haziranda tatile gireceğini söylemiş." cümlesinde ise dolaylı anlatım vardır. Cümlede bazı değişiklikler yapılmış (okulların, gireceğini) fakat cümlenin anlamında bir değişme olmamıştır Somut Anlatım Yazarın, okurun beş duyusuna seslenen bir anlatım kullanmasına somut anlatım denir. Somut anlatımla yazar, okurun daha çok görme, işitme, koklama, duyma ve tatma duyularına seslenir. "Çocuklar bahçede top oynuyor." cümlesinde gözlemler aktarılmıştır. Somut anlatımdır Soyut Anlatım Yazarın, duygu veya düşünceyi beş duyu ile algılanamayan kavramlardan hareketle anlatmasına ise soyut anlatım denir. Oyun oynayan çocukların tatlı neşesi ve coşkusu hepimizi sardı. cümlesinde duygular aktarıldığından soyut bir anlatım vardır. Soyut bir sözcüğün anlam genişlemesi yoluyla somut bir anlam kazanmasına somutlama; somut anlamlı bir sözcüğün anlam genişlemesiyle soyut anlam kazanmasına soyutlama denir Kişiye Göre Anlatım Kişiye göre anlatımın birinci ve üçüncü kişili anlatım olmak üzere iki çeşidi vardır. Birinci kişili anlatımda, çoğunlukla olayların kendi çevresinde döndüğü ya da kendisine bağlandığı asıl kişi vardır. Bu anlatımda "ben ve biz" sözcükleri kullanılır. Kişi başından geçenleri, gözlem ve izlenimlerini yazar olarak aktarır. "Sabah erkenden kahvaltımı yaptım ve deniz kenarına balık tutmaya indim, cümlesinde birinci kişili anlatım vardır. Üçüncü kişili anlatımda, çoğunlukla "sen, siz, o ve onlar" sözcükleri kullanılır. Bu anlatımda yazar, başkalarından, onların yapıp ettiklerinden bahseder. "Sabah erkenden kalkıp kahvaltısını yaptı, araç ve gereçlerini alarak deniz kenarına balık tutmaya indi." cümlesinde ise üçüncü kişili anlatım vardır. 6. ANLATIMIN ÖZELLİKLERİ İyi bir anlatım birçok unsurun bir araya gelmesiyle oluşur. İyi bir anlatımda seçilen konunun, konunun sınırlandırmasının, yazarın amacının, bakış açısının payı kadar anlatımın dil ve biçim özelliklerinin de rolü vardır. Anlatıcı, sözcükleri yerinde kullanmalı, yanlış anlaşılmalara yer vermemelidir. Konuşma dilinde yerel sözcükler kullanıldığından yazılarında yazı (kültür) dilinin sözcüklerini tercih etmelidir. Dili güzelleştirme ve zenginleştirme adına deyim ve atasözlerinden Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 5

7 yaralanmalı, argo ve kaba sözlerden kaçınmalıdır. Duygu ve düşüncelerini kısa ve öz bir şekilde vermeli, gereksiz sözcüklerden kaçınmalıdır. Bunun yanında iyi bir anlatımda bulunması gereken açıklık, duruluk, tutarlılık, akıcılık gibi niteliklere önem vermelidir. Şimdi iyi bir anlatımın bu temel niteliklerini kısaca görelim: Açıklık Anlatımın herhangi bir kuşku ya da belirsizliğe yol açmayacak şekilde oluşturulmasıdır. Açıklığın temelinde söz veya yazıların kolay anlaşılması yatmaktadır. Bir yazının açık olması için sözcükler, söz öbekleri, deyimler anlamına uygun olarak kullanılmalı, noktalama işaretleri yerinde kullanılmalıdır Akıcılık Anlatımda herhangi bir duraksamaya yol açacak hiçbir unsura yer vermeme, yazıyı rahat okunacak şekilde yazmaktır. Akıcılık, ahenkli bir anlatımla, söylenmesi kolay sözcüklerin kullanılmasıyla gerçekleşir. Yer yer devrik cümlelere yer vermek de akıcılığı sağlamada önemlidir Duruluk (Yalınlık) Duruluk, anlatımda gereksiz sözcüklere yer vermemedir. Duru anlatımda cümleler gereksiz olarak uzatılmaz, cümlede herhangi bir işlevi olmayan sözcüklere yer verilmez. Duygu, düşünce, olay veya durumlar gerektiği kadar sözcükle, eksiksiz bir şekilde anlatılır. Duru anlatımda yazının doğallığını bozan aşırı süslü ifadelere yer verilmez Tutarlılık Tutarlılık, duygu ve düşüncelerin aralarında herhangi bir çelişkiye yer vermeyecek şekilde, birbiriyle uyumlu bir şekilde verilmesidir. Bu açıdan iyi bir metinde cümleler birbirini destekler, daha anlaşılır hâle getirir. Tutarlılık, yazarla okur arasındaki iletişimde temel öğelerdendir. Çünkü metnin okur tarafından kabul edilmesi, düşüncelerin tutarlılığıyla doğru orantılıdır. 7. ANLATIMIN OLUŞUMU Anlatım şiir ve düzyazı olmak üzere ikiye ayrılır. İster şiir ister düzyazı olsun bir metnin oluşumunda o metni oluşturan parçaların dil bilgisi kurallarına, akla ve mantığa uygun olması gerekir. Buna metnin bağlaşıklık ve bağdaşıklık ilkelerine uyumlu olması da diyebiliriz. Bağlaşıklık, metindeki dil öğelerinin dil bilgisi kurallarına uygun olarak yan yana getirilmesidir. Buna dil bağlantısı da diyebiliriz. Bağdaşıklık, dil öğelerinin ifade ettiği durumlar arasındaki anlam bağıntısıdır. Buna tutarlılık da denir. Öyleyse cümle, paragraf ve metinler bağlaşıklık ve bağdaşıklık ilkelerine uyumlu olarak oluşturulmalıdır. Bir metinde bağlaşıklık ve bağdaşıklık ilkelerine uyulması bağdaştırma, bağlam ve hâlin gereği gibi kavramların daha iyi bilinmesine bağlıdır. Bağdaştırma, sözcüklerin yeni bir anlam ifade etmek için yan yana getirilmesidir. Bağdaştırmalar dilde yaygın olarak kullanılan ifadelerle oluşturulursa buna alışılmış bağdaştırma; birbiriyle uyuşmayan kelimelerle yapılırsa buna da alışılmamış bağdaştırma denir. Yaygın olarak kullanılan "sıcak havalar, kara gözler, dilsiz insanlar" gibi günlük dilde kullanılan sözler alışılmış bağdaştırmadır. Günlük dilde kullanılmayan "yitik düşler, hayal demeti, dilsiz taşlar, korkunun sıcak nefesi" gibi sözler alışılmamış bağdaştırmadır. Bağlam, bir cümle veya metinde söz ve söz öbeklerinin bulunduğu yere göre anlam kazanmasıdır. "Çocuğun kara saçları dikkatimi çekti." cümlesinde "kara" sözcüğü "renk" anlamında, "Kara günümüzde yanımızda o vardı sadece." cümlesinde "kara" sözcüğü "kötü, sıkıntılı" anlamı kazanmıştır. İşte bu, bağlamdır. Hâlin gereği, bir cümle veya metinde sözün bağlama uygun bir şekilde kullanılmasıdır. Güzel bir ev alana "Güle güle oturun." demek hâlin gereğidir. İyi bir anlatımda bağlaşıklık ve bağdaşıklık ilkelerine uyulmalıdır. Yoksa metinde anlatım bozuklukları oluşur. Cümlede anlam ilişkilerine dikkat edilmemesi anlamsal, dilbilgisi kurallarına uyulmaması ise yapısal anlatım bozukluklarına neden olur Anlamsal Anlatım Bozuklukları Anlamsal bozukluklar, bağdaşıklık ilkesine uymamaktan kaynaklanan bozukluklardır. "Kitapları raflara gelişigüzel, özensizce sıralamışlar." cümlesinde de gereksiz sözcük kullanılması, anlatım bozukluğuna yol açmıştır. "Annemin dokuduğu patiği çok beğendim." cümlesinde sözcüğün yanlış anlamda kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Çünkü "dokuduğu" sözcüğü yanlış anlamda kullanılmıştır. Bu sözcük "halı, kilim" gibi sözcüklerle birlikte kullanılır. Söz konusu "patik" olduğuna göre bu cümlede "örmek" sözcüğünün kullanılması gerekirdi. "Bir haftalık turistik yerlere gezi düzenleyeceklermiş." cümlesinde sözcüğün yanlış yerde kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. "Bir haftalık" sözü yanlış yerde kullanıldığından cümlede "turistik yerlerin bir haftalık olduğu" anlamı vardır. Oysa kastedilen anlam, bu değil, "gezinin bir haftalık olduğu"dur. Bu yüzden "Bir haftalık" sözü, "gezi" sözcüğünden önce kullanılmalıdır. "Bu akşam eve kesinlikle geç gelebiliriz." cümlesinde anlamca çelişen sözcüklerin bir arada kullanılmasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Bu cümlede "kesinlikle" sözcüğü ile "gelebiliriz" yüklemi anlamca çelişmektedir. Çünkü bu sözcüklerden "kesinlikle" sözcüğü kesinlik bildirirken "gelebiliriz" yüklemi ihtimal anlamı taşımaktadır. Dolayısıyla bu iki sözcüğün aynı cümlede kullanılması anlatım bozukluğuna neden olmuştur. "Dikkat et yoksa ayağınız kırılabilir hatta burkulabilir." cümlesinde mantık hatasından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede "hatta" sözcüğü derecelendirme bildiren durumları aktarırken kullanılır. Bu cümleden "kırılmanın" daha ileri durumunun "burkulma" olduğu anlaşılmaktadır. Oysaki "kırılma", "burkulmadan daha önemli, daha tehlikeli bir durumdur. O hâlde bu iki sözün yerini değiştirmek gerekir. Buna göre cümleyi, Dikkat et yoksa ayağın burkulabilir hatta kırılabilir." şeklinde söylemeliyiz. "Defterini kimse görmemiş." cümlesinde anlam belirsizliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede "Defterini" sözcüğünün aldığı ekler, ona hem II. tekil, hem III. tekil kişiye ait olma anlamı katmaktadır. Yani sözcükte hem "senin defterini" hem "onun defterini" anlamı vardır. Kişi yönünden bu belirsizliği ortadan kaldırmak için cümlenin başına "senin" veya "onun" zamirini getirmek gerekir. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 6

8 Yapısal Anlatım Bozuklukları Yapısal bozukluklar, bağlaşıklık ilkesine uymamaktan kaynaklanan bozukluklardır. "Ressam, doğaya farklı bir gözle bakıp tablosuna aktarır." cümlesinde nesne eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu vardır. Bu cümlede "doğaya" dolaylı tümleci, "bakmak" ve &#;aktarmak" fiilleri için ortak düşünülmüş. Bu yüzden cümlede "doğaya bakıp, doğaya tablosuna aktarır" anlamı vardır, "doğaya tablosuna aktarır" bölümünde "doğaya" dolaylı tümleciyle "aktarır" yüklemi uyuşmamaktadır, "aktarır" fiili nesne istemektedir. O hâlde "tablosuna" sözcüğünden önce "doğayı" veya "onu" nesnesini getirmek gerekir. "Bu insanları küçümseyeceğinize yardım edin." cümlesinde dolaylı tümleç eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede "küçümsemek" ve "yardım etmek" fiilleri vardır. "Bu insanları" nesnesi iki fiil için de ortak kullanılmıştır. Ancak "Bu insanları yardım edin" denmez, "yardım etmek" fiili dolaylı tümleç istemektedir. Dolayısıyla "yardım edin" yükleminden önce "onlara" dolaylı tümleci getirilmelidir. "Sararan yapraklar, dallardan usulca düşüyorlar." "Koyunlar, gölden su içiyorlar." cümlelerinde de özne-yüklem uyuşmazlığı vardır. Çünkü insan dışındaki varlıkların çoğulları özne olduğunda yüklem tekil olmalıdır. "O gün sınıfta bir ben bir de arkadaşım Ali vardı." cümlesinde özne-yüklem uyumsuzluğundan doğan anlatım bozukluğu vardır. Cümlenin öznesi "ben ve arkadaşım Ali" kişileridir. Yüklem ise üçüncü tekil kişiye göre çekimlenmiştir. Bu durumda "arkadaşım Ali vardı" doğru ama "ben vardı" yanlıştır. Yüklem "bir ben bir de arkadaşım Ali" kişilerini kapsayacak biçimde, yani birinci çoğul kişiye göre (vardık) çekimlenmelidir. "Bu tabloları kimse beğenmedi, kıyasıya eleştirdi." cümlesinde özne-yüklem uyumsuzluğu vardır, "kimse" öznesi, olumsuz cümlelerde kullanılır ki cümlenin ilk yüklemi olumsuzdur. Yani "Kimse beğenmedi" ifadesi doğrudur. Ancak özne, ikinci cümlenin yüklemi ile uyumlu değildir, "kimse eleştiriyor" ifadesinde bozukluk vardır. İkinci cümlenin yüklemi olumlu olduğuna göre öznenin de buna uygun olması gerekir. Bu durumda ikinci cümleye "herkes" öznesini getirmek gerekir. "Sağlık ve ekonomik alanda çalışmalar yapılıyor." cümlesinde tamlama yanlışlığı vardır. Çünkü cümlede "sağlık" sözcüğü isim. "ekonomik" sözcüğü sıfattır, "ekonomik alanda" denebilir ancak "sağlık alanda" denemez. Bunun yerine "sağlık alanında" denebilir. "Bu ilaç, gribin kısa sürede iyileşeceğini sağlıyor." cümlesinde ek yanlışlığından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede "iyileşeceğini" sözcüğünde "- ecek" sıfat-fiil eki yerine, "-me" isim-fiil eki kullanılmalıdır. Yani sözcük "iyileşmesini" olmalıdır. "Yazılarını sanat dergilerini göndermeyi ne geçmişte ne günümüzde düşünüyorum.&#; cümlesinde yüklem eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır, "günümüzde düşünüyorum" ifadesinde bir bozukluk yoktur ancak "geçmişte düşünüyorum" denmez. Demek ki "geçmişte" sözcüğünden sonra "düşünmedim" yüklemini getirmek gerekir. "Düşünceleri mantıklı ama uygulanabilir değildi." cümlesinde ek fiil eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede "düşüncelerin mantıklı olduğu" anlatılmak istenmiştir. Buna göre cümledeki anlatım bozukluğunu gidermek için "mantıklı" sözcüğüne ek eylem getirmek gerekir. "Ne kadar dilekçe yazıldıysa da, her nereye başvurulduysa da bir sonuca ulaşamadı." cümlesinde çat uyuşmazlığından kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Cümlede "yazıldıysa, başvurulduysa" fiilleri edilgen çatılıdır, "ulaşamadı" fiili ise etken çatılıdır. İki edilgen, bir etken fiil olduğuna göre, azı çoğa dönüştürmek gerekir. Yani etken fiil, edilgen yapılmalıdır. 8. ANLATIM TÜRLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Metinlerde yazının türüne ve amacına göre farklı anlatım türleri kullanılır. Bunlar öyküleyici, betimleyici, emredici, destansı, öğretici, açıklayıcı, tartışmacı, kanıtlayıcı, mizahi gibi anlatım türleridir. Bir metinde bunlardan bir ya da birkaçı kullanılabilir. III. ÜNİTE: ANLATIM TÜRLERİ 1. ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM İSİM (AD) Öyküleyici Anlatım Bir konunun, bir olayın bir ya da daha çok kahraman etrafında, belirli bir zaman ve yer içinde anlatıldığı anlatım tekniğidir. Öyküleyici anlatım olay kaynaklı bir anlatım tekniğidir. Öyküleyici anlatımın olabilmesi için bir kişinin başından geçen bir ya da daha çok olayın olması gerekir. Bir kişinin başından geçenler, bir trafik kazası, bir futbol karşılaşması, geçmişte yaşadığı bir takım olaylar öyküleyici anlatımın sınırlarına girmektedir. "Karanlık bir kış gecesi saat üç sularıydı. Bilmem nereden eve dönüyordum. Herkes derin bir uykudaydı. O duruma gelmiştim ki kendisini dinleye dinleye kapılan insanlar gibi "Ah, bir polise rastlasam!" diyordum. Birden bire iki gölge gördüm. Biri hızlı hızlı sert adımlarla doğuya doğru giden ufak tefek bir adamdı. Diğeri sekiz on yaşlarında bir kız çocuğu." Öyküleyici anlatımda her şey hareket hâlindedir. Varlıklar hayatın akışı içinde devamlı bir hareketlilik ve değişme içinde ele alınır. Yukarıdaki parçada bu görülmektedir. Öyküleyici Anlatımın Özellikleri: Olay, kişi, mekân ve zaman ortak öğeleridir. Olaylar birinci şahsın ağzından anlatılabilir. (Anlatıcı olay kahramanlarından biridir) Sanat metinleri öyküleyici anlatımla yazılır. Olaylar ilahi bakış açısıyla anlatılabilir. Olaylar 3.şahsın ağzından anlatılabilir.(olan biten bir kamera sessizliğiyle izlenip anlatılır Kişi, mekân ve zaman olay ve olay örgüsünü oluşturmak için kullanılan ögelerdir. Öyküleyici anlatım hikâye, roman, anı, söyleşi, görüşme(mülakat) gibi metin türlerinde kullanılır. Öyküleyici anlatımda bir olayın olması şarttır. Yaşanmış olaylarda olay zincir, kurgulanmış olaylarda olay zinciri vardır. 3.Şahıs anlatımda anlatıcı her şeyi bilir. Öyküleyici anlatım sanat metinlerinde ve öğretici metinlerde kullanılır. Sanat metinlerinde anlatıcı kurmaca kişi öyküleyici metinlerde ise gerçek bir kişidir. Kelimeler daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılır. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 7

9 İsim (Ad) Varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerdir. İsimlerle, karşıladıkları kavram ve nesneler arasında çok sıkı bir ilgi vardır. Bunlar daima birbirlerini çağrıştırır. Örneğin "kitap" sözü aklımızda hemen varlık olarak "kitap" nesnesini canlandırır. Ya da bir kitabı gördüğümüzde zihnimize hemen onu karşılayan isim gelir. Kavramlar için ise bu kadar belirgin bir ilişkinin varlığını söyleyemeyiz. Örneğin "dert" dendiğinde aklımızda bir nesne canlanmaz; ancak bunun insanı sıkıntıya sokan bir durum olduğu zihnimizde belirir Cins (Tür) İsmi Aynı türden varlıkları karşılayan isimlerdir. Bu varlıkların benzerleri etrafta çoktur: Ağaç, çiçek, kitap, ev, okul, insan, ders Özel İsim Tek olan, tam bir benzeri bulunmayan varlıkları karşılayan isimlerdir. Balıkesir, Çukurova, Alpler gibi yer adları, Yunus, Serpil, Recep gibi kişi adları, Türkiye, Portekiz, Hollanda gibi ülke adları, Günün Ötesi, Kiralık Konak, Türk Edebiyatı, Hürriyet gibi kitap, dergi, gazete adları, Bilkent Üniversitesi, Yeşilay, Türkiye Büyük Millet Meclisi gibi kurum adları, Almanca, Türkçe, Rusça gibi dil adları, İslâmiyet, Ortodoks, Yahudilik gibi din adları, Boncuk, Tekir, Yumak gibi hayvanlara verilen adlar özel isimdir Tekil İsim Sayıca tek bir varlığı karşılayan isimlere tekil isim denir. Bunlar "kitap, çocuk, şiir, bilgisayar" gibi bir varlığı karşılayan isimlerdir Çoğul İsim Sayıca birden çok varlığı karşılayan isimlerdir. Çoğul isimler, "-ler, -lar" eki getirilerek yapılır. "Kitaplar, çocuklar, şiirler, bilgisayarlar" isimleri çoğul isimlerdir Topluluk İsmi Yapıca tekil olduğu hâlde, yani çoğul eki almadığı halde birden çok varlığı karşılayan isimlere topluluk ismi denir. "Toplum, halk, millet, ordu, bölük, sürü" sözcükleri birer topluluk adıdır. Topluluk isimleri de çoğul eki alabilir. Bu durumda grupların çoğulu bildirilmiş olur. Örneğin, "Ordular ilk hedefiniz Akdeniz!" cümlesinde "ordu" topluluk ismi çoğul eki almıştır. Burada ordunun birden fazla olduğu anlatılmak istenmiştir Somut (Madde) İsim Duyu organlarımız ile algılanan isimlere somut isim denir. "Kitap, masa, insan, ışık" beş duyumuzdan biri ile algılanan somut isimlerdir Soyut (Mana) İsim Duyu organlarımız ile algılanamayan, ama varlığına inandığımız isimlerdir. "Neşe, özlem, sevgi, korku" duyu organlarımız ile algılanamayan soyut isimlerdir. 2. BETİMLEYİCİ ANLATIM SIFAT (ÖN AD) Betimleyici Anlatım Yazarın dış dünya ile ilgili gözlemlerini okuyucunun gözünde canlanacak şekilde anlatması ile oluşan anlatım tekniğine betimleyici anlatım denir. Görselliğin daha ağır bastığı bu anlatıma tasvir de denmektedir. Betimlemede bir doğa parçası, bir bahçe, bir ev, bir dağ, hatta iç ve dış özellikleri ile bir insan ayırt edici yönleri ile anlatılabilir. Varlıkların değişik yönleri anlatıldığından betimlemelerde sıfatlar çokça kullanılır. "Güneş dağların arkasından çekilirken, son aydınlığını denize bırakıyor. Hava rüzgârsız. Deniz ince ince dalgalanıyor. Mavi sular biraz uzakta pembe oluyor, kırmızılaşıyor. Renkler yumuşak hatlarla birbirinden ayrılıyor. Karanlık bastırmadan önce renklerin denizdeki valsi bu, büyüsü" Betimlemelerin insanı konu alan kısmına portre denir. Portrede insanın dış özellikleri ya da iç özellikleri yani karakteri ele alınabilir. Bazen ikisi de bir parçada iç içe olabilir. "Kapıda yaşlı bir adam belirdi. Üzerinde biraz eski, açık mavi bir takım elbise vardı. Ceketin üst cebinde üçgen şeklinde kıvrılmış mendil, kravatıyla aynı renkteydi. Yer yer ağarmış saçlarını sol tarafa yatırmış, hâlâ siyahlığını koruyan bıyıklarını üst dudağının üzerini kapatacak şekilde bırakmış. Ayağında yıllar önce gençlerin oldukça rağbet ettiği ucu sivri ucu küt biçimli ayakkabılar vardı." Betimleyici Anlatımın Özellikleri: Betimlemeler açıklayıcı ve sanatsal betimleme olmak üzere ikiye ayrılır. Kişinin iç dünyasını anlatan betimlemelere tahlil(ruhsal portre) denir. Kişinin dış görünüşünü anlatan betimlemelere simgesel betimleme denir. Roman, hikâye, tiyatro, gezi yazısı, Şiir gibi türlerde kullanılır. Kelimenin yan ve mecaz anlamlarına yer verilebilir. Betimlemeler ikiye ayrılır: Sanatsal (İzlenimsel) Betimleme: 1. İzlenim kazandırmak amacıyla yazılır. 2. Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde durulur. 3. Ayrıntılar sübjektif olarak verilir. 4. Amaç sanat yapmaktır Açıklayıcı Betimleme: 1. Bilgi vermek amacıyla yazılır. 2. Genel ayrıntılar üzerinde durulur. 3. Ayrıntılar objektif (olduğu gibi)olarak verilir. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 8

10 4. Amaç sanat yapmak için değil, bir konu hakkında bilgi vermektir. 5. Değişik duyulara seslenen özel ayrıntılar üzerinde durulmaz. 6. Betimlenecek varlığa kişisel duygu ve düşünceler katılmaz Sıfat (Ön Ad) İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatların varlığı isimlere bağlıdır. Bu nedenle sıfatlar tek başına kullanılamaz. Bu açıdan sıfatlar tamlama olarak karşımıza çıkar. "Güzel kitapları hemen alırım." cümlesinde "güzel" sözcüğü "kitap" isminin özelliğini belirten bir sıfattır. Burada "kitap" isminden önce gelerek onun özelliğini belirtmiş ve sıfat olmuştur. Bu nedenle bir sözcük yalnız başına sıfat olamaz. Yukarıdaki örnekte görüldüğü gibi mutlaka bir isimle kullanılır. Sıfatlar kendi içinde niteleme ve belirtme sıfatları olmak üzere ikiye ayrılır Niteleme Sıfatları Varlıkların yapısal özelliklerini ortaya koyan sıfatlardır. Niteleme sıfatları isimlerin nasıl olduğunu bildirir ve isme sorulan "nasıl" sorusuna cevap verir. "Kimsesiz çocuklara yardım edelim." cümlesindeki "kimsesiz" sözcüğü, "çocuklar"ın özelliğini belirtmektedir. Bu cümlede "çocuklar" ismine "nasıl" sorusunu sorduğumuzda "kimsesiz" cevabını almaktayız. "Siyah gözlükler sana yakışmış." cümlesinde "siyah" sözcüğü gözlüğün yapısal özelliğini anlatan bir sıfattır. Nasıl gözlük? Siyah gözlük. Görüldüğü gibi isme sorulan "nasıl" sorusuna cevap veriyor. Adlaşmış Sıfat Bazen kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin vurgulanmak istendiği durumlarda isim söylenmeyip sıfat, ismin yerine geçirilebilir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir. Adlaşmış sıfatlar niteleme sıfatlarıyla yapılır. "Akıllı insanlar kendine güvenir." cümlesinde niteleme sıfatı olan "akıllı" sözcüğü, "Akıllılar kendine güvenir." cümlesinde "insanlar" isminin düşmesiyle adlaşmış sıfat olmuştur Belirtme Sıfatları Varlıkların diğer varlıklarla ilgileri sonucunda aldığı özellikleri belirten sıfatlardır. Belirtme sıfatları varlıkların geçici özelliklerini belirtir. Belirtme sıfatları kendi arasında dört gruba ayrılır İşaret Sıfatı Varlıkların bulunduğu yerleri gösteren sıfatlara işaret sıfatı denir. Bu sıfatlar, söyleyen kişinin, sözünü ettiği nesneye uzaklığına göre değişir. "Bu kitabı ben aldım." cümlesinde yakındaki kitabı, "Şu kitabı verir misin?" cümlesinde biraz uzaktaki kitabı, "O kitabı getirir misin?" cümlesinde çok uzakta olan ya da, sözü edilen kitabı işaret etme anlamı vardır. Yukarıdaki cümlelerde bulunan "bu, şu, ve o" sözcükleri işaret sıfatıdır. İşaret sıfatları, isme "hangi" sorusunun sorulmasıyla bulunur. Hangi kitap? Bu kitap Sayı Sıfatları İsimlerin sayısal özelliklerini bildiren sıfatlara sayı sıfatı denir. Sayı sıfatları kendi içinde dörde ayrılır: Asıl sayı sıfatları: İsimlerin sayılarını kesin olarak belirten sıfatlara asıl sayı sıfatı denir. "Üç arkadaş geziye çıktık." "İzmir&#;de on gün kalacaktık." "Bu çantayı ancak iki kişi taşıyabilir." Sıra sayı sıfatı: Varlıkların sırasını bildiren sıfatlara sıra sayı sıfatı denir. Sıra sayı sıfatları isimlere gelen "-ıncı, -inci" ekleri ile yapılır. "Biz beşinci katta oturuyoruz." "Buradaki birinci günüm iyi geçmişti." Üleştirme sayı sıfatı: İsimlerin eşit paylara ayrılmış olduğunu belirten sıfatlara üleştirme sayı sıfatı denir. Bu sıfatlar isimlere getirilen "-ar, -er" eki ile oluşturulur. "Öğrencilere ikişer kitap verildi." "Her komşuda yarımşar saat kaldık." Kesir sayı sıfatı: İsimleri kesirli olarak belirten sıfatlardır. "Bu işte yüzde yirmi kâr var." "Yarım kilo kıyma yeter." Belgisiz Sıfat İsimlerin sayı bakımından belirsizliklerini ifade eden sıfatlara belgisiz sıfat denir. Bazı işlerde acele edilmeli. Birkaç arkadaş dışarıda bekliyor. Hiçbir emek boşa gitmez. Bütün öğrencileri bahçeye çıkarmışlar. Her konuda bilgi sahibi olamayız. Bir gün yine karşılaşırız. cümlelerinde altı çizili sözcükler belgisiz sıfatlardır. Bu sözcükler, isimleri sayıca belirtmişler, ama onların ne kadar olduğunu belirtmemişler Soru Sıfatı İsimlerin niteliğini, herhangi bir özelliğini soru yolu ile bildiren sıfatlardır. Nasıl şiirleri beğenirsiniz? Kaçar gün kaldın şehirlerde? Hangi konuyu işleyeceğiz? Kaç soru çözmeli günde? Sıfatlarda Küçültme Sıfat olan sözcüğün anlamında küçültme ya da daralma, "- cik,-ce, (-ı)msı, (-ı)mtırak" ekleri ile yapılır. Bu eklerin getirilmesi ile oluşan sıfatlara küçültme sıfatları denir. "Küçük bir evleri vardı." cümlesinde "küçük" sıfattır ve kendinden sonra gelen ismin niteliğini belirtmektedir. "Küçücük evleri vardı." cümlesinde "-cik" eki almış "küçücük" sözcüğü de niteleme sıfatıdır. Buradaki "küçücük" sözcüğün "küçük" sözcüğünden farkı, eklendiği ismin anlamında küçültme yapmış olmasıdır. Küçük ev - küçücük ev "Ekmek ayvasının ekşimsi bir tadı vardı." "Üzerine mavimtırak bir ceket giymişti." "Masada kalınca bir kitap duruyordu." Yukarıdaki cümlelerdeki altı çizili sözcükler küçültme sıfatıdır. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 9

11 Sıfatlarda Pekiştirme Sıfatlarda pekiştirme, yani anlamın kuvvetlendirilmesi iki şeklide yapılır: Sıfat olan sözcüğün ünlüye kadarki ilk hecesi alınır, daha sonra "m, p, r, s" harflerinden uygun olanı getirilir. En son da sıfat olan sözcük tekrar yazılır. Te - r - temiz = tertemiz "Çocuklar bembeyaz elbiseler giymişlerdi." "Dümdüz yolda ilerliyorduk." "Şöyle yemyeşil çimenlerin üzerine uzansam!" cümlelerinde altı çizili sözcükler pekiştirme sıfatıdır. Sıfat olan sözcüğün tekrar edilmesi ile yapılır. Örneğin "çeşit" sözcüğünü ele alalım. Bu sözcük tekrar ederek bir ismi nitelediğinde pekiştirme sıfatı olur: "Çeşit çeşit meyveler vardı masada." Bu cümlede altı çizili sözler pekiştirme sıfatıdır. "Bahçede uzun uzun ağaçlar vardı." "Derin derin ırmaklar aşarak geldik." cümlelerindeki altı çizili sözler pekiştirme sıfatıdır Sıfatlarda Derecelendirme Sıfatlarda derecelendirme "pek, çok, daha, en" gibi sözcüklerle yapılır. "Kardeşin onlardan daha akıllı biri." cümlesinde "daha" sözcüğü üstünlük, "En güzel kitap buydu." cümlesinde "en" sözcüğü en üstünlük, "Çok güzel çiçekleri vardı." cümlesinde "çok" sözcüğü aşırılık anlamı katmıştır. 3. COŞKU VE HEYECANA BAĞLI ANLATIM ZAMİR Coşku ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım İnsan duygu, düşünce ve hayallerini söz, yazı, resim gibi değişik yollarla ifade eder. Bu ifadeyi bazen anlatma, bazen gösterme, bazen de coşkuyla dile getirme şeklinde yapar. Bu anlatımlarda coşkuyla dile getirme insan hayatında önemli bir yer tutar. Çünkü insanın heyecanlarını ve coşkularını ifade etmek için düzenlenen metinlerde daha çok, coşku ve heyecana bağlı anlatım kullanılır. Coşku ve heyecana bağlı (lirik) anlatım, üzüntü, sevinç, heyecan, taşkınlık gibi temaların coşkulu bir şekilde ifade edilmesidir. Coşku ve heyecana bağlı anlatım daha çok, şiirde kullanılmıştır. Farklı sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan edebî anlatım biçimine şiir denir. Şiirin, kendine özgü bir anlatımı vardır. Şiirde dil ve imge aracılığıyla gerçeklik yeniden oluşturulur. Şiirin yoruma açık, yoğun ve özlü bir anlatımı vardır. Şiirde dil, daha çok şiirsel ve heyecana bağlı işlevde kullanılır. Çünkü şiirler daha çok, sevinç, coşku, heyecan, üzüntü, özlem gibi duyguları dile getirmek amacıyla düzenlenir. Şiirde benzetme, kişileştirme, abartma, hatırlatma gibi söz sanatlarından, karşılaştırmalardan, çağrışım gücü yüksek sözcüklerden yararlanılarak imgeler oluşturulur. Sözcükler daha çok, yan ve mecaz anlamlarıyla kullanılır. Duygu ve çağrışım değeri olan söz ve söz öbeklerine sıkça yer verilir. Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatımın Özellikleri: Lirik anlatımda dil heyecana bağlı işlev de kullanılır. Coşku ve heyecana bağlı anlatım daha çok şiir, roman, hikâye, tiyatro türlerinde kullanılır. Öyküleyici anlatımda bir olay ve durumun anlatılması; betimleyici anlatımda kişi, durum ve varlıkların betimlenmesi; lirik anlatımda ise duyguların ifade edilmesi esastır. Coşku ve heyecana bağlı anlatımlarda kelimeler daha çok mecaz ve yan anlamda kullanılır. Öyküleyici anlatımlarda olay ve durumlar anlatılırken duygusal düşünceler katılmaz. Coşku ve heyecana bağlı anlatımda duygular ve içinde bulunulan ruh hali yansıtılır Zamir (Adıl) İsim olmadıkları hâlde isim gibi kullanılan, isimlerin yerini tutan kelimelere zamir denir. Zamirler sözcük ve ek durumunda olmak üzere ikiye ayrılır Sözcük Hâlindeki Zamirler Sözcük durumundaki adıllar da kendi aralarında şahıs, gösterme, belgisiz ve soru olmak üzere dörde ayrılır Şahıs (Kişi) Zamirleri Sadece insan isimlerinin yerini tutan zamirlerdir. Sözü söyleyenle diğerlerini ayırmada kullanılır. Üç tekil, üç de çoğul olmak üzere altı şahıs zamiri vardır. Bunlara kişi adılı da denir. Bu zamirler; ben, sen, o, biz, siz, onlar dır. Size ben yardım ederim. O, sana mektup göndermiş. Şahıs zamirlerinin yerine kullanılabilen, ama esas olarak şahıs zamirleriyle birlikte kullanılarak cümledeki anlamı pekiştiren kendi zamiri vardır. Bu zamire dönüşlülük zamiri de denir. Dönüşlülük zamirlerinin asıl görevi anlamı pekiştirmektir. Bu kitabı ben yazdım. Bu kitabı ben kendim yazdım. İki cümle arasındaki anlam derecesi açıkça görülmektedir İşaret (Gösterme) Zamirleri İsimleri, yerini işaret yoluyla, göstererek tutan zamirlerdir. Gösterme adılları tekil ve çoğul olarak kullanılabilir. Asıl işaret zamirleri bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar dır. Bu bana dedemden kaldı. O dün kapıya bırakılmış. Şunlar neden masanın üzerinde duruyor. Şu senin değil mi? Bunlar en sevdiğim kitaplarımdır. İşaret zamirleri varlıkların mesafesini belirtmek için kullanılır. Yakında olan için: bu Biraz uzakta olan için: şu En uzakta olan için: o işaret zamirleri kullanılır. O ve onlar zamirleri hem işaret hem de şahıs zamiri olarak kullanılabilir. Bu zamirler insan isimlerinin yerine kullanılırsa şahıs, insan dışındaki nesnelerin yerine kullanılırsa işaret zamiridir. O, tatilde dayısının yanına gidecek. Onlar, sınıfın en çalışkan öğrencileridir. cümlelerindeki altı çizili zamirler insanların yerine kullanıldığından şahıs zamiri, O, okula giderken cebinden düşmüş. Onlar, bayatladığı için çöpe atılacak. cümlelerindeki altı çizili zamirler, insan dışındaki nesneleri karşıladığı için işaret zamiridir Belgisiz Zamirler İsimlerin yerini belli belirsiz, kesin olmayacak şekilde tutan zamirlerdir. Hangi varlığın yerini tuttukları açıkça belli değildir. Bunlara belirsizlik adılı da denir. Başlıca belgisiz zamirler şunlardır: Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 10

12 Bazısı, kimi, çoğu, hepsi, birkaçı, birçoğu, tümü, tamamı, herkes, hiçbiri, biri, falan, şey Bana her şey seni hatırlatıyor. Biri bizi gözetliyor. Herkes bu kitabı okusun. Öğrencilerin çoğu Türkçeyi sever. Kimler ödevini yapmamış Soru Zamirleri İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. Esas soru zamirleri kim ve ne dir. Bunun yanında soru bildiren diğer sözcükler de soru zamiri olarak kullanılabilir. Annem sana ne dedi? Bu çocuk da kim? Bu saate kadar nerede kaldın. Şimdi nereye gidiyoruz? Soruların kaçını çözmüş? Bu işi kime danışalım? Hanginiz bu soruyu çözecek. Soru zamiri olarak kullanılabilecek diğer sözcükler şunladır: Nere, nereye, nerede, nereden, kime, kimde, kimden, kimi, kaçı, kaçımız, hanginiz Ek Durumundaki Zamirler İyelik Zamirleri İsimlere getirilerek, onların ait olduğu kişiyi bildiren zamirlerdir. 1. tekil - m 2. tekil - n 3. tekil - ı 1. çoğul - miz 2. çoğul - niz 3. çoğul - ları Okulumuz ana yolun kenarındadır. Annesi güzellik salonu açmış. Kısacası, isim tamlamalarının tamlananlarında bulunan eklere iyelik zamiri denmektedir. İyelik ekleri aynı zamanda iyelik zamiridir İlgi Zamiri Cümlede daha önce geçmiş bir ismin ya da isim tamlamalarında tamlananın yerini tutan ek hâlindeki -ki zamiridir. Bu zamir kendinden önceki kelimeye bitişik yazılır. Bizim arabamız sizinkinden eski. Bahçedekiler içeri girsin. Üzerindeki sana çok yakışmış. cümlesindeki altı çizili sözcüklerdeki -ki eki ilgi zamiridir. 4. DESTANSI ANLATIM Destansı (Epik) Anlatım "Epik" kavramı Yunanca "epope" sözcüğünden türetilmiştir. Tarih öncesi dönemlerle ilgili "tanrı, tanrıça, yarı tanrı ve kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları ele alıp işleyen şiirlere epope (destan) denir. Bu tür metinlerde epik (destansı) anlatımdan yararlanılır. Destanların büyük bir bölümü yazı öncesi çağlarda oluşmuştur. Bundan dolayı destanlar sözlü verimler arasında yer alır. Hemen bütün toplumlarda destanların önemli bir yeri vardır. Destanlar, millet hayatında derin izler bırakan savaş, göç gibi önemli tarihî ve toplumsal olayların, kahramanlıkların hikâye edildiği şiirlerdir. Epik şiir türü içinde yer alan destanlarda, olağanüstü özellikleri olan kahramanların, tanrıların savaşları yanında, eski çağ insanlarının yaratılış konusundaki düşünceleri, milletlerin çeşitli özlemleri, hayalleri anlatılır. Destanlar, anlatma ve dinleme ihtiyacından doğmuş, sözlü gelenek içinde ağızdan ağıza aktarılarak gelişimini sürdürmüş ve sonradan yazıya geçirilmiştir. Destanlar, bir yönüyle halk gözüyle görülüp duyulan olayların, onun hayaliyle ortaya çıkan masallaştırılmış tarihsel metni özelliği gösterir. Destanların olağanüstü öğeler içermesi, onların bütünüyle tarihsel gerçeklerden kopuk olduğu anlamına gelmez. Olağanüstü öğeler bir kenara bırakılacak olursa destanların milletlerin tarihini aydınlatan önemli bir kaynak olduğu görülür. Türk edebiyatı, destanlar yönüyle oldukça zengindir. Bu destanlarda milletimizin duygu, düşünce, hayal ve inançlarını ve yaşamını türlü yönleriyle görmek mümkündür. "Bu çocuk, anasının göğsünden ilk sütü emdi ve bir daha emmedi. Çiğ et, çorba ve şarap istedi. Dile gelmeye başladı. Kırk gün sonra büyüdü, yürüdü ve oynadı. Ayakları öküz ayağı gibi [kuvvetli]; beli kurt beli gibi [ince]; omuzları samur omuzu gibi; göğsü ayı vücudu gibi [kuvvetli] idi. Vücudu baştan aşağı tüylü idi. At sürüleri güder, ata biner ve av avlardı. Günlerden, gecelerden sonra yiğit oldu. (Oğuz Kağan bu defa) bir ayı yakaladı. Onu, altın kemeri ile ağaca bağladı ve gitti. Ertesi sabah, tan ağaran çağda yine geldi. Gördü ki canavar ayıyı da almış, götürmüş. (Bu defa) o ağacın dibinde kendisi durdu. Canavar gelip başı ile Oğuz&#;un kalkanına vurdu. Oğuz kargı ile canavarın başına vurarak onu öldürdü. Kılıçla başını keserek alıp gitti. Tekrar aynı yere geldiği zaman gördü ki bir sungur (aladoğan) canavarın içerisini (iç organlarını) yemektedir. Yay ile, ok ile sunguru öldürdü, başını kesti. Ondan sonra dedi ki: "Canavar geyiği yedi, ayıyı yedi, kargım onu öldürdü. Çünkü kargım demirdendi. Canavarı sungur yedi, yay ve okum onu öldürdü. Çünkü okum bakırdandı." Bu metin Oğuz Kağan Destanı ndan alınmıştır. Daha önce de belirttiğimiz gibi destanda olağanüstülükler söz konusudur. Oğuz Kağan ın, annesini bir kez emdikten sonra çiğ et ve şarap istemesi, kırk gün sonra büyüyüp yürümesi gerçek yaşamda rastlanmayan olaylardır. Yine destanda o dönemde Türklerin ağırlıklı onlarla et yediklerini, demiri ve bakırı işleyip kullandıkları görülmektedir. Bütün bunlar, o dönemde Türklerin sosyal yaşamı, bilim ve uygarlıkta geldikleri düzeyi göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Destanda ayakları öküz ayağı gibi, beli kurt beli gibi söz gruplarında gördüğünüz gibi benzetmelerden yararlanılmıştır. Bütün bunlar, Türklerin o dönemde yalın ve işlenmiş bir dil kullandığını gösteren ipuçlarıdır. ÇANAKKALE ŞEHİTLERİNE Ne hayâsızca tehaşşüd ki ufuklar kapalı! Nerde -gösterdiği vahşetle- "Bu bir Avrupalı!" Dedirir: Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi. Varsa gelmiş, açılıp mahbesi. yâhud kafesi! Vurulmuş tertemiz alnından, uzanmış yatıyor, Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor! Ey. bu topraklar için toprağa düşmüş, asker! Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer. Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid&#;i Bedr in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi. Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın? "Gömelim gel seni tarihe" desem, sığmazsın. (Mehmet Akit Ersoy) Mehmet Akif Ersoy bu şiirde Türk ordusunun Çanakkale Savaşlarında göstermiş olduğu olağanüstü kahramanlığını, Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 11

13 yiğitliğini dile getirmiştir. Bu tür anlatımlara destansı (epik) anlatım adı verilir. Destansı anlatımda dil alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır. Şair, bu şiirde tarihimizde çok önemli yeri olan bir konuyu ele almıştır. O dönemde ülkemizi işgal amacıyla Çanakkale Boğazı na dayanan Batılı devletlere kahraman ordumuzun verdiği destanımsı mücadeleyi gözler önüne sermiştir. Bu savaş denk güçler arasında olmamıştır. Türk ordusu kendisinden kat kat güçlü düşman günlerine karşı iman dolu göğsü ile bir ölüm kalım mücadelesi vermiştir. Bunun sonucunda Mehmetçik kanı pahasına yurdunu savunmuş ve düşmanlara geçit vermemiş, bunun sonucunda işgal güçleri geldikleri gibi gitmişlerdir. Şiirde, destansı bir anlatım söz konusu olmakla birlikte şair, şiirin olanaklarından yararlanmış ve anlatımını sanatlı bir dille yapmıştır. Şiir aruz ölçüsüyle yazılmış, beyitler kendi arasında uyaklanmıştır. Nerde -gösterdiği vahşetle- "Bu bir Avrupalı!" Dedirir: Yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi, dizelerinde işgal güçleri yırtıcı, his yoksulu sırtlana benzetilmiştir. Vurulmuş tertemiz alnından, uzanmış yatıyor, Bir hilâl uğruna, yâ Rab, ne güneşler batıyor! dizelerinde "hilâl" kelimesi "bayrak", "güneş" kelimesi şehit olan "askerler&#; in yerine kullanılarak ad aktarması (mecaz-ı mürsel) yapılmıştır. Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhid&#;i Bedr in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi. dizelerinde "Bedr in aslanları" sözüyle Bedir Savaşı na katılan Müslüman askerler hatırlatılarak telmih sanatından yararlanılmıştır. Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın? "Gömelim gel seni tarihe" desem, sığmazsın. dizelerinde ise şair, şehitlerimizi gösterdiği kahramanlıktan dolayı öylesine yüceltmiştir ki onları ne kabre ne de tarihe sığdırabilmiştir. Bundan dolayı bu dizelerde abartmaya başvurulmuştur. Şiirin bütününde Türk askerinin göstermiş olduğu kahramanlığın vurgulanması nedeniyle şiirin dizeleri "Türk askerinin kahramanlığı" teması etrafında örgülenmiştir. Epik Anlatımla Yazılan Metinlerin Özellikleri Etkileyici bir niteliği vardır. Destanın türünün yiğitçe havası sezilir. Olağanüstü özelliklere sahip kişilerin etrafında gelişen olaylar anlatılır. Eylemler ön plandadır. Daha çok, tarihî konu ve kahramanlıklar ele alınır. Sürekli bir hareket söz konusudur. Sözcük yan ve mecaz anlamlarıyla kullanılabilir. Anlatımda abartıya başvurulduğu görülür. Destan, hikâye, roman, şiir ve tiyatro türündeki eserlerde destansı anlatımdan yararlanılır. Koçaklamalar, destanlar, millî marşlar ile kahramanlık şiirlerinde epik anlatıma başvurulur. Dünya edebiyatında epik anlatımdan yararlanılarak pek çok destan ortaya çıkmıştır. "Türeyiş, Göç, Bozkurt, Oğuz Kağan, Alper Tunga, Şu, Ergenekon, Manas. Satuk Buğra Han. Cengiz Han, Ediğe" Türklerin doğal destanlarından bazılarıdır. "Nibelungen Alman, "Odysseia&#; Yunan, "Cid&#; İspanyol, Chanson de Roland" Fransız, Gılgamış" Sümer, "Kalevala" Fin, &#;Ramayana. Mahabarata" Hint," "İgor" Rus, "Şinto" Japon, Şehname İran destanları arasında yer alır. Dünya edebiyatında doğal destanlar yanında yapma destanların da kaleme alındığı görülür: "Kaybolmuş Cennet" Milton, "Kurtanlmış Kudüs Tasso, Aennesis" Vırgilius tarafından yazılmıştır. Türk Edebiyatında ise Mehmet Akif Ersoy&#;un Çanakkale Destanı Kayıkçı Kul Mustafa&#;nın "Genç Osman Destanı" Fazıl Hüsnü Dağlarca&#;nın "Üç Şehitler Destanı&#; yapma destanlar arasında yer alır. 5. EMREDİCİ ANLATIM FİİL (EYLEM) Emredici Anlatım Kesinlik, vazgeçilmezlik, emir ve yasaklamalar içeren cümlelerde emredici anlatım söz konusudur. "Zincir takmadan yola çıkmayınız!", "İnşaata beresiz girilmez! cümleleri emir ve yasaklar içermesi nedeniyle emredici anlatıma örnektir. Emredici anlatımın söz konusu olduğu cümleler, bir işin nasıl yapılması gerektiğine ilişkin talimatlar içerir. "Emniyet kemeri takmadan yola çıkmayınız!" cümlesinde yolcuları emredici bir anlatımla yönlendirme söz konusudur. "Sen zor durumda olanlara yardım et ki başkaları da sana zor gününde yardım etsin, sözü bir deneyimi emredici bir dille ifade etmektedir. Karşılıklı konuşmalarda da emredici anlatımdan yararlanılır. Bir babanın çocuğuna, Bugün mutlaka dükkâna uğra! sözünde emredici anlatıma başvurulmuştur. Örneklerde de görüldüğü gibi emredici anlatımda dil, alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır. "Veysel der kafanı nafile yorma Dünya fani değil çöküp oturma Adım at ileri avara durma Yoldaş ol refaha kavuşanlara" Bu dörtlükte şair, okurlarla dinleyicilere öğüt vermektedir. Bunu yaparken de "kafanı yorma, çöküp oturma, adım at, avara durma, yoldaş ol" gibi emredici ifadelerden yararlanmıştır. Bu dörtlüğün ilk iki dizesinde şair, boş oturmanın doğru olmadığını belirtmiş, dünyanın geçici olduğunu ileri sürüp bir kenara çekilmenin yanlış bir tutum olacağını vurgulamıştır. Üçüncü ve dördüncü dizelerde ise şair, insanların hep ileri doğru adım atması gerektiğini, kalkınmanın yolunun çalışmaktan geçtiğini söylemiştir. Bunun yanında şair okurları refaha, mutluluğa ve zenginliğe ulaşan insanların izinden gitmeleri gerektiğini öğütlemiştir. Dörtlükteki dizelerde de görüldüğü gibi emredici anlatımların öğretici, öğütleyici ve açıklayıcı yönlerinin olması nedeniyle bu tür cümlelerde fiil cümlelerine yer verildiği, emir kipiyle çekimlenen fiillerden sık sık yararlanılır. Emredici Metinlerin Özellikleri Öğretici, açıklayıcı ve öğüt verici yönleri ağır basar. Trafik kuralları ile kimi eşyaların ve ilaçların kullanma kılavuzları, yemek tarifleri emredici anlatıma örnek olarak verilebilir. Sosyal yaşamın düzenlenmesinde yararlanılır. Dil, alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılır Fiil (Eylem) İsimler varlıkları, kavramları karşılayan sözcüklerdir. Fiiller ise hareketleri, oluşları, durumları karşılar. Fiiller genel olarak mastar hâlinde ifade edilir. Mastar hâlinde bir hareketin adı olurlar: "yürümek, olmak, düşünmek vs." Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 12

14 Fiil Çekimi Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine fiil çekimi denir. Fiil çekiminde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Fiil çekiminin daha iyi anlaşılabilmesi için kip ve kişi kavramları üzerinde durmak gerekir Fiillerde Kip Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir. Türkçede kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir Haber (Bildirme) Kipleri Çekiminde kesin bir zaman ifadesi olan fiiller haber kipindedir. Haber kiplerinin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim Bilinen Geçmiş Zaman: Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösteren kiptir. Bu kip "-dı, -di, -du, - dü; -tı, -ti,-tu, -tü.." eki ile yapılır. Türkçede üçü tekil, üçü çoğul olmak üzere altı kişi vardır. Bu kişilere göre örnek bir çekim yapalım. Kal-dı-m Kal-dı-n Kal-dı Kal-dı-k Kal-dı-nız Kal-dı-lar Görüldüğü gibi fiiller altı kişiye göre çekimlenir Öğrenilen Geçmiş Zaman: Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde anlatan kiptir. Bu çekimin eki "-mış, - miş, -muş, -müş"tür. Dal - mış - ım Dal - mış - sın Dal - mış Dal - mış - ız Dal - mış - sınız Dal - mış - lar Şimdiki Zaman: Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir. Bu çekimin eki "-yor"dur. Alış - (ı)yor - um Alış - (ı)yor - sun Alış - (ı)yor Alış - (ı)yor - uz Alış - (ı)yor - sunuz Alış - (ı)yor - lar Parantez içinde gösterilen yardımcı ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: "uyu - yor" Fiile şimdiki zaman anlamı veren bir diğer ek de "-makta, - mekte" dir. Mastar ekiyle "-de" hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor. Ver - mekte - y - im Ver - mekte - sin Ver - mekte Ver - mekte - y - iz Ver - mekte - siniz Ver - mekte - ler Gelecek Zaman: Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eden kiptir. Bu çekimin eki "-acak, -ecek"tir. Bul - acak - ım (bulacağım) Bul - acak - sın Bul - acak Bul - acak - ız (bulacağız) Bul - acak - sınız Bul - acak - lar Not : "k" sesinin "ğ"ye dönüştüğüne dikkat etmelisiniz Geniş Zaman: Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösteren kiptir. Bu çekimin eki "-r, -ar, -er"dir. Koş - ar - ım Koş - ar - sın Koş - ar Koş - ar - ız Koş - ar - sınız Koş - ar - lar Dilek (İsteme) Kipleri Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Bu kipler bir isteği, arzuyu vs. bildirir. Örneğin; "gitmeliyim" sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi vardır Gereklilik Kipi: Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Al - malı - y - ım Al - malı - sın Al - malı Al - malı - y - ız Al - malı - sınız Al - malı - lar Gereklilik kipi bazen cümleye ihtimal anlamı katar. "Soruları bir saatte çözmeliyiz." cümlesine gereklilik anlamı katan kip, "Soruları şimdiye kadar çözmüş olmalı." cümlesine ihtimal anlamı katmıştır Şart Kipi (Dilek-Koşul): Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir. Sor - sa - m Sor - sa - n Sor - sa Sor - sa - k Sor- sa - nız Sor - sa - lar Şart kipi cümleye bazı anlamlar da katar. "Şu işler bir bitse de rahatlasak." cümlesinde istek, "Balkona çıksa beni görecekti." cümlesinde koşul anlamı verir İstek Kipi: Fiillere "-a, -e" eki getirilerek yapılır. Sev - e - y - im (-eyim) Sev - e - sin Sev - e Sev - e - lim Sev - e - siniz Sev - e - ler Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır. "Sizinle sonra görüşelim." "Ben de sizinle geleyim." cümlelerinde bu kipi görüyoruz. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 13

15 Emir Kipi: Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi kişi ekleri ile yapılır. 1. tekil kişi tekil kişi Koş 3. tekil kişi Koş - sun 1. çoğul kişi çoğul kişi Koş - un (koş - unuz) 3. çoğul kişi Koş - sunlar Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur. "Bu soruları hemen çöz." "Gelin de yaptığınıza bir bakın." cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk Fiillerin olumlusu olduğu gibi olumsuzu da vardır. Fiillerin olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce "-ma, -me" olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır. Ara - dı m } ara - ma - dı - m Bil - miş sin } bil - me - miş - sin Bak acak } bak - ma - y - acak Koş - malı - y ım } koş - ma - malı - y - ım Not: Fiillerin olumsuz çekiminde geniş zaman farklı özellik gösterir. Geniş zaman çekiminde olumsuzluk eki, kaynaşmış olarak karşımıza çıkar. Gül - er im Gül - er sin Gül er Gül - er iz Gül - er - sin iz Gül - er ler gül - me - m gül - mez - sin gül - mez gül - me - y - iz gül - mez - siniz gül - mez - ler Fiil Çekimlerinde Soru Fiil çekiminin soru şekli "mı, mi" soru eki ile yapılır. Fiil çekiminde "mi", bazen kip ekiyle kişi eki arasında, bazen kişi ekinden sonra gelir. Bildin Bilmişiz Biliyorsun Bilmeliyim Bilsek Bileyim bildin mi? bilmiş miyiz? biliyor musun? bilmeli miyim? bilsek mi? bileyim mi? Fiillerde Anlam (Zaman) Kayması Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri her zaman kendi anlamlarında kullanılmaz. Bu ekler birbirlerinin yerlerine de geçebilir. Bu durum sadece kip ekleriyle değil, cümlenin anlamıyla da ilgilidir. Cümlede yüklemin çekimlendiği kip veya zamanla işin yapıldığı kip veya zamanın farklı olmasına anlam kayması denir. "Babamlar geliyor." cümlesinde şimdiki zaman eki "-yor" kendi anlamında kullanılmıştır. Eylemlerin söylenme ve yapılma zamanı aynıdır. "Babamlar yarın geliyor."cümlesinde ise "-yor" eki kullanılmış, fakat ek kendi anlamında değildir. Çünkü eylem "şu an" yapılmıyor, "sonra" yapılacak. O hâlde bu cümlede şimdiki zaman, gelecek zamanın yerine kullanılmıştır. "Pazar günleri balık tutmaya gidiyor." cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş; ama yüklemin bildirdiği eylem her pazar yapılıyor yani tekrar ediyor. Öyleyse şimdiki zaman geniş zamanın yerine kullanılmıştır. "O, henüz çok küçük yaşta annesini kaybediyor." cümlesinde fiil şimdiki zamanla çekimlenmiş, iş geçmiş zamanda olmuş. "Bu soruları daha sonra çözeriz." cümlesinde fiil geniş zamanda çekimlenmiş, iş gelecek zamanda yapılacak. "Keloğlan&#;ın yolu bir gün bir kasabaya düşer." cümlesinde geniş zaman, geçmiş zaman yerine kullanılmış. Bazı cümlelerde ise haber kipleri dilek kiplerinin yerine kullanılır. "Bu cami de Selçuklulardan kalma bir eser olacak." cümlesinde gelecek zaman, gereklilik kipi (olmalı) anlamında kullanılmıştır Ek Fiil (Ek Eylem) Mastar olarak bir anlamı olmayan, isim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem olarak kullandıran ve çekimlenmiş fiillere gelerek bileşik çekimli fiiller oluşturan "imek" fiiline ek fiil denir. Ek fiilin iki görevi vardır: İsim soylu sözcükleri yüklem yapmak. Ek fiil, isim soylu sözcükleri yüklem yaparken dört kip ekinden yararlanır. Bu kip ekleri şunlardır: Bilinen geçmiş zaman (idi): İsimlere (-idi) eki getirilerek yüklem yapılır. Özneyi oluş üzerinde gördüğünü anlatır. Çalışkandım (çalışkan - i di - m) Çalışkandın Çalışkandı Çalışkandık Çalışkandınız Çalışkandılar "Metin çalışkandı." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin görülen geçmiş zamanı ile yüklem olmuştur Öğrenilen geçmiş zaman (imiş): Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu gösterir. Çalışkanmışım (çalışkan - i miş - ler) Çalışkanmışsın Çalışkanmış Çalışkanmışız Çalışkanmışsınız Çalışkanmışlar Bu da zamire, edata vs. eklenebilir. "Metin çalışkanmış." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanı ile yüklem olmuştur Şart kipi (ise): İsimlere getirilen (-ise) eki cümleye koşul anlamı katar. Çalışkansam (çalışkan - ise- m) Çalışkansan Çalışkansa Çalışkansak Çalışkansanız Çalışkansalar "Metin ya çok çalışkansa." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin şart kipi ile yüklem olmuştur Geniş zaman: Bu zaman çekiminde ek fiil diğer çekimlerinde olduğu kadar belirgin değildir. Diğerleri, eklendiği sözcükten "idi", "imiş", "ise" diye ayrılabildiği hâlde, geniş zamanda ayrılmaz. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 14

16 Çalışkan - ım Çalışkan - sın Çalışkan - dır Çalışkan - ız Çalışkan - sınız Çalışkan - dırlar "Metin daha çalışkandır." cümlesinde "çalışkan" sözcüğü ek fiilin geniş zamanı ile yüklem olmuştur Ek Fiilin Olumsuzu Ek fiille çekimlenmiş sözcüklerin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır. Çalışkandım Çalışkanmış Çalışkansa Çalışkanım çalışkan değildim. çalışkan değilmiş. çalışkan değilse. çalışkan değilim. Yukarıdaki örneklerde ek fiilin olumsuz çekimi görülmektedir. Diğer fiillerin "-ma, -me" ile ek fiilin "değil" ile olumsuz yapılması, ek fiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır. "Kısa sürede eve vardı." "Sınıfta on kişi vardı." cümlelerinde altı çizili sözcüklerden hangisinin ek fiil aldığını bulmak için cümleleri olumsuz yaparız. Birinci cümlenin yüklemi, "Kısa sürede eve varmadı." şeklinde olumsuz yapılabilir. İkinci cümlenin yüklemi, "Sınıfta on kişi varmadı." şeklinde söylenemeyeceğine göre, ikinci cümle ek fiil almıştır Ek fiilin Soru Şekli Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi "mi" ile yapılır. "mi" sözü isimle ek fiil arasına girerek kullanılır. Çalışkanım Çalışkanmış Çalışkandım çalışkan mıyım? çalışkan mıymış? çalışkan mıydım? Ek fiilin ikinci görevi birleşik zamanlı fiillerin oluşmasını sağlamaktır Birleşik Zamanlı Fiiller Basit zamanlı fiil, fiilin tek bir zaman veya kip bildirecek şekilde çekimlenmesiydi. Bileşik zamanlı fiil ise, fiilin birden çok kip ve zaman bildirecek biçimde çekimlenmesiyle oluşur. Basit çekimli fiillere ek fiilin getirilmesiyle yapılır. Birleşik zamanlı fiiller üç grupta incelenir Hikâye Birleşik Zaman: Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "idi" şekli getirilerek yapılır. gel - miş - idi - m } gelmiştim örneğinde, fiilin çekimini adlandırırken "gelmek fiilinin öğrenilen geçmiş zamanının hikâyesi" deriz. Biliyorduk (bilmek fiilinin şimdiki zamanının hikâyesi) Bildiydik Bilmiştik Bilirdik Bildiydik Bilmeliydik (bilmek fiilinin gereklilik kipinin hikâyesi) Bilseydik Bileydik Rivayet Birleşik Zaman: Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "imiş" şekli getirilerek yapılır. gel - ecek - imiş - m gelecekmişim Biliyormuşum (bilmek fiilinin şimdiki zamanının rivayeti) Bilecekmişim Bilmişmişim Bilirmişim Bilmeliymişim (bilmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti) Bilseymişim Bileymişim Şart Bileşik Çekim: Fiilin basit çekiminden sonra ek fiilin "ise" şekli getirilerek yapılır. Bil - ecek - ise } bilecekse Biliyorsanız (bilmek fiilinin şimdiki zamanının şartı) Bildiyse Bilmişse Bildiyse Bilirse Bilmeliyse (bilmek fiilinin gereklilik kipinin rivayeti) Fiilimsiler Fiillerden türemiş olmakla birlikte bir fiil gibi çekimlenemeyen olumlu, olumsuz şekilleri yapılabilen ve cümlede isim, sıfat, zarf gibi görevlerde kullanılan sözcüklerdir. Fiilimsiler üç grupta incelenir İsim - fiil: Fiillere "-mak, -mek", "-ma, -me", "-ış, -iş, - uş, -üş" eklerinin getirilmesiyle yapılır. "Kitap okumayı severim." "Soru çözmek zevkli bir uğraş." "Onun şiir okuyuşunu görmeliydiniz." cümlelerindeki altı çizili sözcükler isim - fiildir. Bazı sözcükler aslında isim-fiil ekleriyle türediği hâlde, zamanla isimleşmiş, yani fiilimsi özelliğini kaybetmiş olabilir. "Biraz daha yemek alabilir miyim?" "Bu kazmayı içeri götür." "Derste yağış türlerini inceledik." cümlelerinde altı çizili sözcükler isim-fiil değildir. Artık bir kalıcı isim oluşturmuştur Sıfat - fiil: Fiillere "-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, - miş" eklerinin getirilmesiyle yapılır. Sıfat fiiller çoğunlukla sıfat görevinde kullanılır. "Görünen köy kılavuz istemez." "Öpülesi elleri vardı analarımızın." "Bu şehirde anlaşılmaz olaylar oluyor." "Görür gözüm görmez oldu." "Size biraz bilinmedik fıkralar anlatayım." "Çözülecek soruları da yanında getir." "Kızarmış ekmekler ne güzel kokuyor." cümlelerinde altı çizili sözcükler sıfat-fiildir. Kimi zaman sıfat-fiiller çekimli fiillerle karışabilir. "Gideceğim bu şehirden artık." "Gideceğim herkes tarafından biliniyor." cümlelerinde altı çizili sözcüklerin yazılışları aynıdır. Ancak birincisinde, "Ben gideceğim" ifadesi olduğundan çekimli fiildir. İkincisi ise "Benim gideceğim" anlamında olduğundan, yani fiilin sonunda iyelik eki kullanıldığından fiil, sıfat-fiildir Bağ - Fiil (zarf - fiil) : Fiillere, bağ-fiil eki dediğimiz eklerin getirilmesiyle yapılır. Bağ - fiiller cümlede genellikle zarf olarak kullanılır. "Çalışınca elbette başarılı olursun." "Gittikçe artıyor yalnızlığımız." "Okumadan nasıl karar verebilirim?" "Eve gidip gelecekti." "Kitap okurken sanki kendinden geçerdi." "İçeri girer girmez konuşmaya başladı." Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 15

17 "Gözlerimin içine bakarak konuşuyordu." "Bu şehre geleli tam altı yıl olmuştu." "Kardeşim yanımıza koşa koşa gelmişti." cümlelerinde altı çizili sözcükler bağ - fiildir. Görüldüğü gibi yüklemin durumunu ya da zamanını bildirerek onun zarfı olmuşlardır Fiilde Çatı Çekimli bir fiilden oluşan yüklemin nesne ve özneye göre gösterdiği durumlara çatı denir. Bundan hareketle, yüklemin isim soylu sözcüklerden oluştuğu cümlelerde çatının aranmayacağını söyleyebiliriz. Çatı; yüklemin nesne ve özneyle ilgisi olduğundan, sorularda karşımıza çoğu kez, nesne-yüklem ve özne-yüklem ilişkisi olarak çıkar Nesne - Yüklem İlişkisi Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır. Bunları dört grupta inceleyebiliriz Geçişli Fiil Nesne alabilen fiillerdir. Bir fiilin nesne alıp almadığının nasıl anlaşılacağını cümle ögelerinde "nesne" konusunda işlemiştik. Buna göre, fiil nesne alıyorsa geçişli olacaktır. Örneğin; "Öğretmen konuyu çok güzel anlattı." cümlesinde "anlattı" yüklemdir; "öğretmen" öznedir. Nesneyi bulmak için "Öğretmen neyi anlattı?" diye soruyoruz. "Konuyu" cevabı geliyor. Öyleyse yüklem nesne almıştır; "anlatmak" fiili geçişli bir fiildir. Fiilin geçişli olması için cümlede mutlaka nesnesinin bulunması gerekmez. Bazen fiil geçişli olduğu hâlde cümlede nesne kullanılmamış da olabilir. Örneğin; "Durakta tam iki saat beklemiş." cümlesinde "bekledim" yüklemine "Neyi beklemiş?" diye sorduğumuzda cümlede herhangi bir ögenin cevap vermediğini görüyoruz. Ancak biz cümleye "onu" gibi bir nesne ilâve edebiliriz. Öyleyse bu cümlenin yüklemi geçişlidir, ancak cümlede nesne yoktur. Böyle cümlelerde bir tür "gizli nesne" nin varlığı söz konusudur. Bu durumun görüldüğü cümleleri daima "onu" sözüyle kontrol edin, çünkü bu söz yalnızca nesne olabilir Geçişsiz Fiil Nesne almayan fiillerdir. Bu fiillerin yüklem olduğu cümlelere dışarıdan da herhangi bir nesne getirilemez. Örneğin; "Küçük çocuk bütün gün uyudu." cümlesinin yüklemine "Neyi uyudu, kimi uyudu?" diye sorduğumuzda mantıklı bir soru olmadığını görüyoruz. Çünkü bu fiil nesne almaz; yani geçişsizdir Oldurgan Fiil Fiiller değişik eklerle çatı özelliğini değiştirebilir. Bu durumda "oldurganlık, ettirgenlik" durumu ortaya çıkar. Filin bazı ekleri alarak geçişsiz durumdan geçişli duruma gelmesine "oldurganlık" diyoruz. "Yemek pişti." cümlesinde "yemek" özne, "pişti" ise yüklemdir. Nesne almadığı için "pişti" eylemi geçişsizdir. "Yemeği pişirdi." cümlesinde "o" gizli özne, "yemeği" nesne, "pişirdi" ise yüklemdir. Bu cümlede "pişmek" eylemi, "-ir" ekini alarak "pişirmek" şekline gelmiş ve geçişli olmuş. İşte bu örnekte olduğu gibi fiillerin "-r,-t,-dır, -tır" eklerini alarak geçişsiz durumdayken geçişli olmalarına oldurganlık denir Ettirgen Fiil Bu tür fiillerde işi özne bir başkasına yaptırır. Ayrıca geçişli bir fiilin tekrar geçişli hâle gelmesi söz konusudur. "Köpeği üzerimize saldırttı." cümlesinde "saldırma" işini yapan "köpektir", özne ona işi yapmasını söylemiştir. Ayrıca geçişli olan "sal" fiili "-dır ve -t" eklerini alarak tekrar tekrar geçişli yapılmış, geçişlilik derecesi artırılmıştır. "Odayı güzelce temizletti." "Babam kendisine koltuk yaptırdı." "Bütün ışıkları kapattırdı." cümlelerinde altı çizili filer "-t,tır,-dır" eklerinden birini alarak geçişlilik derecesini artırmış ve ettirgen fiil olmuştur. Ettirgenlik daha çok öznenin durumuyla ilgilidir Özne - Yüklem İlişkisi Öznenin yüklemle ilişkisi dört grupta incelenir Etken Fiil Yüklem durumundaki fiilin bildirdiği işi, öznenin kendisi yapıyorsa fiil etkendir. Örneğin; "Elbiselerini dolaba güzelce yerleştirdi." cümlesine "Yerleştiren kim?" diye sorduğumuzda "o" cevabı geliyor. Yani özne, yüklemin bildirdiği işi kendisi yapmıştır. Öyleyse fiil etkendir. "Sokaklar bir bir sessizleşti." "Camı çocuklar kırmış." "Türkiye geleceğe emin adımlarla yürüyor." "Gençlik çok iyi yetişmeli." "Ülkemizi çok seviyoruz." "Annem bize börek yaptı." "Ayva çiçek açtı." cümlelerinin yüklemleri de etken fiildir. Çünkü bu cümlelerin hepsinde işi yapan, gizli veya açık bir özne vardır Edilgen Fiil Fiilin bildirdiği işi özne değil de başkası yapıyorsa, özne bu işten etkileniyorsa, fiil edilgendir. Bu fiiller, etken fiillere "-l-" ve "-n-" eklerinin geti-rilmesiyle yapılır. Etken fiilin nesnesi olan öge, fiil edilgen yapıldığında özne durumuna geçer ve bu öznelere "sözde özne" adı verilir. Örneğin etken fiilde örnek verdiğimiz cümleyi edilgen yapalım; "Elbiseler dolaba güzelce yerleştirildi." cümlesini incelersek; "yerleştirildi" yüklemdir. "Yerleştirilen ne?" diye sorduğumuzda "elbiseler" öznesi cevap veriyor. "İşi yapan kim?" diye sorduğumuzda, "başkası" cevabı gelir. Yani işi yapan özne değil, başkasıdır. Çünkü dolaba kendi kendisine yerleşmez. Öyleyse fiil edilgendir, öznesi de sözde öznedir. "Sokaklar temizlendi." "Öğrenciler tiyatroya götürüldü." "Seçim sonuçları açıklandı." "Futbol maçı ertelendi." "Alt yapı çalışmaları kısa sürede bitirildi." cümlelerinde filler "-l veya -n" eklerinden birini alarak türemiş ve edilgen olarak kullanılmıştır Dönüşlü Fiil Fiilin bildirdiği işi özne kendi üzerinde yapıyorsa, yani özne hem işi yapan, hem de yaptığı işten etkilenense, bu anlamı Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 16

18 veren fiil dönüşlüdür. Dönüşlü fiiller de etken fiillere "-l-" ve "- n-" ekleri getirilerek yapılır. "Her sabah ılık suyla yıkanır." cümlesinde "yıkama" işini öznenin kendi üzerinde yaptığı bellidir. Dolayısıyla fiil dönüşlüdür. "Aynanın karşısında saatlerce taranmış." "Yazılıdan zayıf alınca üzüldü." "Toplantıdaki sözümden alındın mı?" "Okulu bitirince hayata atıldım." cümlelerindeki altı çizili filler "-l veya -n "ekerini alarak dönüşlü fiil olarak kullanılmıştır İşteş Fiil En az iki özne tarafından yapılabilen fiillerdir. Bu fiiller, fiillere "-ş-" eki getirilerek türetilir. Bazı fiiller ise kök olarak "-ş-" ile bitmiştir ve işteş özellik gösterir. İşteş fiiller işin yapılışına göre iki grupta incelenir. Karşılıklı yapılma bildirir: Yüklem durumundaki fiilin anlamında öznelerin işi birbirlerine karşı yaptıkları görülür. "İki yıldır yazışıyoruz." cümlesine baktığımızda "yazışmak" eyleminin kişilerin karşılıklı yaptıkları bir iş olduğunu görürüz. İki kişi birbirine yazmaktadır. "Ülkeler sonunda anlaştı." "Gereksiz yere şoförle tartışmış." "Rehber öğretmenimle görüşeceğim." cümlelerindeki altı çizili yüklemler karşılıklı yapılan işteş fiillerdir. Birlikte yapılma bildirir: Bunlarda özneler işi birbirlerine karşı değil hep birlikte yaparlar. Yani karşıdan bir hareketin olduğu görülmez. "Kuşlar yem kabının başına üşüştü." cümlesinde "üşüşme" işini kuşlar hep birlikte yapmışlardır. "Kelebekler özgürce uçuşuyor." "Analar şehitlere ağlaşıyor." "Çocuklar kırlarda koşuşuyor. cümlelerindeki yüklemler birlikte yapılma bildiren işteş fiillerdir. "Çocuklar servise son anda yetiştiler." cümlesinde de yüklem birlikte yapılma bildirir, ancak biz buna işteş diyemeyiz. Çünkü işteş fiiller, tek özne tarafından gerçekleştirilemez. "Bir çocuk servise son anda yetişti." cümlesinde olduğu gibi bir özne tek başına yüklemdeki işi yapabiliyorsa orada işteşlik yoktur. 6. ÖĞRETİCİ ANLATIM ZARF (BELİRTEÇ) Öğretici Anlatım Öğretici anlatımla oluşturulan metinler, açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır. Bu metinlerde söz sanatlarına, dilin bünyesine mal olmamış yan anlam ifade eden kelime ve kelime gruplarına yer verilmez. Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir. Öğretici anlatımın kullanıldığı metinlerde anlatım nesnel özellik taşır, açıklık ve kesinlik önemlidir. Alanında gerekli bilgi birikimine sahip kimseler tarafından hemen anlaşılacak şekilde metinler oluşturulur. Yazar, konuyu duygularını işe karıştırmadan açıklamaya çalışır. Grafik, plan, çizelge, tablo vb. dil dışı öğeler ve konu ile ilgili terimlerin kullanılması da söz konusudur. Türk Edebiyatında "Taziyetname" Türk edebiyatında ölüm temasının işlendiği belli başlı edebî türler; "sagu", "ağıt" ve "mersiye"dir. Bununla beraber ölümle ilgili olduğu hâlde üzerinde pek fazla durulmayan bir tür daha vardır ki o da "taziyetnâme&#;dir. Taziyetnâme bir mektup türüdür; vefat eden birinin yakınına, akrabasına başsağlığı dilemek amacıyla yazılır. Muhtevalarına bakıldığında bir çeşit mensur mersiye niteliğindedir. (Dr. Ömer Çakır) Bir makaleden alınan bu metinde yazar, edebiyatımızda "taziyename" diye bir tür olduğunu söylüyor ve bu türün özellikleri ile ilgili bilgiler veriyor. Bu bilgiler ansiklopedik bilgiler olarak değerlendirilir. Metine yazarın kendi bakış açısı hâkim değildir. Metinde yazar, "Taziyenameler&#;le ilgili yalnızca kanıtlanabilir yani nesnel bilgiler vermektedir. Metinde dil, göndergesel işlevde kullanılmıştır. Amacı bilgi vermek olan edebiyat türleri öğretici, didaktik sözcükleriyle açıklanır. Türk edebiyatında öğretici eserlerin ilk örneklerini Uygur metinlerinde görürüz. Daha sonra Yusuf Has Hacip&#;in "Kutadgu Bilig", Edip Ahmet Yükneki&#;nin "Atabetü&#;l-Hakayık" adlı eserleri öğretici nitelikler taşır. Orta Asya döneminde Ahmet Yesevi&#;nin "Hikmetleri de öğretici eserler arasına girer. XIII. yüzyıl Anadolu&#;sunda yazılmış eserlerin hemen hepsi öğretici niteliktedir. İçlerinde en ünlü örnek Mevlana Celaleddin-i Rumi&#;nin "Mesnevi" adlı eseridir. Osmanlı dönemi Türk edebiyatında Ahmediyye, Muhammediyye gibi eserler, Kâbusname benzeri ahlak kitapları öğretici bir amaca dayanır. Tanzimat&#;tan sonra ise edebiyatın toplumu, insanları eğitmek için bir araç olduğu kabul edilir. İlk çeviri roman olan "Telemak" bile öğretici niteliğinden dolayı Türk okuruna sunulur. Öğretici Anlatımın Özellikleri Dil, "göndergesel" işlevde kullanılır. Söz sanatlarına, dilin bünyesine mal olmamış yan anlam ifade eden kelime ve kelime gruplarına yer verilmez. Verilen bilgiler örneklerle ve tanımlarla pekiştirilir. Daha çok nesnel cümleler kullanılır. Açıklama, aydınlatma, bilgi verme amaçlarıyla yazılır. Öğretici metnin anlaşılması ve yorumlanması için okuyucunun verilen bilgiyi kavrayabilecek birikime sahip olması gerekir. Gereksiz söz tekrarı yapılmaz. Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur. Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür. Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir. Bu anlatım türü daha çok ansiklopedilerde ve ders kitaplarında kullanılır. Tarihî metinler, felsefi metinler, bilimsel metinler ve diğer öğretici metinlerde kullanılır. 7. AÇIKLAYICI ANLATIM Açıklayıcı yazılarda bir sorun ortaya konur. Bu yazılar, sorunu ortaya koyan cümle veya cümlelerle başlar. Sorunu çözümleyen açıklamalar, örnekler, karşılaştırmalar ile devam eder. Özetleyip veya yargı bildiren ifadelerle sonuçlanır. Açıklayıcı anlatımla oluşturulan metinlerde, dilin göndergesel işlevinde ve kelimelerin gerçek anlamlarında kullanılmasına özen gösterilir. Açıklayıcı anlatımda kesin ve açık ifadenin önemi büyüktür. Tanımlama, açıklayıcı betimleme, sınıflandırma; örneklendirme, benzerlik ve karşıtlıklardan yararlanılarak metinler düzenlenir. Bu metinlerde ifadenin açık olması gerekir. Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 17

19 Açıklayıcı anlatımda konunun iyi kavranması ve yazının ana düşüncesinin iyi tespit edilmesi çok önemlidir. Edinilen bilgilerin doğru ve düzenli olarak verilmesi gerekir. Gerektiğinde istatistik, levha, grafik, resim gibi gereçlerden; konu ayrıntılarıyla açıklanırken örneklerden ve karşılaştırmalardan yararlanılır. Açık, anlaşılır, sade ve süssüz bir anlatım seçilir. Günlük hayatımızda sık sık başvurduğumuz açıklama öğretmek amacıyla kaleme alınan fıkra, makale, deneme, sohbet, eleştiri vb edebî yazılarda kullanılan bir anlatım türüdür. Herhangi bir konuyu geliştirmek ve anlaşılır hâle getirmek istiyorsak mutlaka açıklama yapmak gerekir. Açıklama sonucunda "niçin" ve "nasıl" sorularına cevap bulunarak üzerinde durulan konu aydınlığa kavuşturulur. Açıklama anlaşılır ve inandırıcı bir ifadeyle anlatılmalıdır. Bir eserde okuyucuya yararlı olan bir şeyler yoksa okur ondan uzaklaşır. Bu noktadan hareket edersek yararlılık bir esere estetik yani sanatsal bir değer katar. Güzellik, sanat eserlerinin içeriği ile ilgilidir. Okur, bir eserden okudukları ile hayata bakar, bu bakışını genişletir. Bu sayede ondan yarar sağlar. Bu parçada yazar, sanat eserlerinde yararlılık konusu hakkındaki düşüncelerini açıklıyor. Sözlerini "yapıtlara sanatsal nitelik kazandıran şeyin faydacılık olduğu" düşüncesinde birleştiriyor. Bu düşünceyi en net şekilde "yararlılık bir esere estetik yani sanatsal bir değer katar." sözleriyle ortaya koyuyor. Sanatta yararlılığın ise içerikle ilgili olduğunu söylüyor. Bu parçada yazar dili, göndergesel işlevde kullanmıştır. Metne yazarın bakış açısı yansımıştır. Yazar, metinde bir konuda bilgi vermenin yanında, bir ana düşünce etrafında cümlelerini sıralamıştır. Cümleleri kurallıdır. Anlaşılır bir dil kullanmıştır. Açıklayıcı Anlatımın Özellikleri Dil, "göndergesel işlev"de kullanılır. Söz sanatlarına, sözcüklerin mecaz ve yan anlamlarına yer verilmez. Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür. Yazarın bakış açısı metne yansır. Daha çok, fıkra, makale, deneme, sohbet, eleştiri vb. edebî yazılarda kullanılır. 8. TARTIŞMACI ANLATIM Tartışmacı anlatımda düşünce ve kanıları değiştirmek söz konusudur. Anlatıcı öne sürülen düşünce, duygu ve kanılara katılmıyorsa onları inceler, değiştirmek ister. Karşı çıkış, değiştirmek isteyiş, değiştirmek istediklerinin yerine ileri süreceği görüşler yeni bir anlatım biçimini gerektirir. Tartışmacı anlatım biçiminde düşünceyi geliştirirken ilişki kurma, karşılaştırma, kanıtlama ve tanık gösterme gibi yöntemlerden birine ya da birkaçına başvurulur. Metinlerde birbirine karşıt iki düşünce ele alınabileceği gibi bir düşüncenin iki yönü de ele alınıp işlenebilir. Bir düşüncenin doğrulanması, savunulması ya da bir düşünceye karşı çıkılması amaçlanan metinlerde iki görüş vardır. Bunlar tez ve antitez olarak tanımlanır. Tez, karşı çıkılan görüştür. Antitez ise yazarın bu düşünceye karşı ortaya koyduğu görüştür. Yazar iki görüşü birbirine bağlamak için. "ama, fakat, lakin, ancak, yalnız, oysa" gibi karşıtlık bağlaçlarından faydalanır. Metin savunma amaçlıysa önce savunulan görüş ortaya konur. O hâlde, çünkü, öyleyse gibi destekleme, açıklama bağlaçları kullanılır. Tiyatro mu, yoksa orta oyunu mu üstün? Bence tiyatro orta oyunundan üstün bir sanattır. Orta oyununda sadece güldürü vardır. Amaç seyirciyi sadece güldürmektir. Bu da söz oyunları ile yer yer kaba sözlerle gerçekleştirilir. Seyirci kulağa hoş gelen sözlerle sadece güler, eğlenir. Tiyatro öyle değildir. Çünkü tiyatro çok boyutlu bir sanattır. O kimi zaman güldürür, kimi zaman ağlatır. Güldürürken de ağlatırken de seyirciyi eğitir, ona bir şeyler verir. Çünkü amacı insana bir şeyler katmaktır. Bu da onun orta oyunundan üstün olduğunu göstermektedir. Bu parçada yazar, tiyatronun ortaoyunundan daha üstün olduğunu anlatırken tartışmacı anlatımdan yararlanmıştır. Yazar, önce kendi görüşünü vermiş, daha sonra da bu görüşü kanıtlayıp düşüncelerini sıralamıştır. Tartışmacı Anlatımın Özellikleri Dil, "göndergesel" işlevde kullanılır. Düşünce ve duygular kısa ve kesin ifadelerle dile getirilir. Tartışmacı anlatımda okurla sohbet ediyormuş gibi bir dil kullanılır. Yazar düşüncelerini soru cevaplarla ortaya koymaya çalışır. Açıklayıcı anlatımda bir düşünce verilir. Tartışmacı anlatımda ise düşünceye okurun inandırılmasına çalışılır. Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür. Gereksiz ifadelere yer verilmez. Karmaşık ve anlaşılması güç cümleler kullanılmaz. Ses akışını bozan, söylenmesi güç sesler ve kelimeler yoktur. Savunulan ve karşı çıkılan görüşlere yer verilir. İki farklı bakış açısının olduğu konular bu türde işlenmeye daha elverişlidir. Fıkra, deneme, makale, röportaj gibi öğretici metinlerde kullanılır. Yeteneğe, bilgi ve deneyime göre yöntem belirlenir. Eleştirici bir bakış açısı kullanılır. 9. KANITLAYICI ANLATIM Kanıtlayıcı Anlatım Ortaya atılan herhangi bir konu, düşünce, görüş veya yargının okuyucu veya dinleyiciye kanıtlama (ispatlama) yolu ile anlatılması için uygulanan bir anlatım türüdür. Genellikle makale, eleştiri, röportaj gibi yazılı; konferans, açık oturum, münazara gibi sözlü anlatımlarda kullanılır. Bu tür anlatımda, önce ortaya atılmış ve kanıtlanması gereken bir konu bulunmalıdır. Bu konu bütün yönleriyle tanıtılır ve sonra konunun kanıtlanmasına geçilir. Bu safhada elde bulunan her türlü belge, başkalarının konu ile ilgili görüşleri, eğer yapıldıysa deney ve gözlem sonuçları birer kanıt olarak ortaya sürülür. Kısaca kanıtlayıcı anlatım inandırma, aydınlatma, bir başkasına kendi görüşünü kabul ettirmenin bir toplamıdır. Konuşan ve yazan kişi, konuyu, sınırlandırarak ve bakış açısını belirleyerek ortaya koyar. Kanıtlayıcı metinlerde kavramların tanımlanması ve açıklanması önemlidir. Okuyucuyu veya dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve yazıda üzerinde durulmak istenen konudan uzaklaşmamak için bazı kelime, kelime öbeği veya cümleler aralıklarla tekrar edilir. Konuşmacı ve yazar, üzerinde durduğu konuyu aydınlatmak ve düşüncelerini kabul ettirmek için örneklere başvurur; konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı kişilerin düşüncelerine müracaat eder. Öteden beri tartışılagelmiştir şiirin başka bir dile çevrilip çevrilmeyeceği. Kendine özgü bir yapısı olduğundan zordur şiir çevirmek. Anlamlamanın okur merkezli olması, bir dildeki Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 18

20 ses ve biçemin diğer dilde yakalanmasının çok zor olması, dillerin sözcüklerinin her zaman birbirini karşılayamıyor olması şiir çevirisini zorlaştıran etkenlerdir. Jean Cocteau, "Şiir öyle ayrı bir dildir ki başka hiçbir dile çevrilemez hatta yazılmış göründüğü dile bile." sözüyle bu gerçeği ortaya koyuyor. Bu parçada yazar, "şiirin, yapısı gereği, çevirisinin zor olduğu" düşüncesini ileri sürmüştür. Bunu inandırıcı kılmak için de kendisiyle aynı doğrultuda düşünen Jean Cocteau adlı sanatçının sözünden yararlanmış, yani onu tanık olarak göstermiştir. Yazar, kimi zaman da örneklere de başvurarak düşüncesini inandırıcı kılar. Sanatçı, güzelliği yaratan değil, keşfeden adamdır. Çünkü sanat zaten var olan bir niteliği, güzelliği araştırmaktır. Sözgelişi güzel bir ağacın resmini yaparak yahut kelimelerle tasvir ederek güzele ulaşılamaz. Ağaç sadece bir işarettir. Güzelliğe bu işaretten hareketle ulaşmak gerekmektedir. Duyularımızla kavradığımız güzel ağaç, biz farkında değilizdir ama, sürekli değişme hâlindedir. Gerçek güzellik, ağacın değişen niteliklerinde değil, değişmeyen özündedir. (Beşir Ayvazoğlu) Bu parçanın ilk cümlesinde yazar, sanat konusunda bir düşünce ileri sürmüştür. Yazar bu cümlede sanatçının yeni bir güzellik ortaya koymadığını, yani güzelliği yaratmadığını, aksine bir güzelliği keşfettiğini, dolayısıyla sanatın bir çeşit "güzelliği keşfetmek" olduğunu söylüyor. Bunu da ağaç örneğini vererek kanıtlamaya çalışıyor. Kanıtlayıcı Anlatımın Özellikleri İnandırma, aydınlatma, kendi görüşünü kabul ettirme amaçlanır. Kavramları tanımlama ve açıklama önemlidir. Okuyucu ve dinleyiciyi ikna etmek, düşündürmek ve üzerinde durulan konudan uzaklaşmamak için bazı kelime, kelime gruptan ve cümleler tekrar edilir. Konuşmacı ve yazar konuyu aydınlatmak maksadıyla farklı kişilerin düşüncelerine başvurur. Sözcükler ve sözcük grupları gerçek anlamında kullanılır. Dil, "göndergesel" işlevde kullanılır. "Tanımlama, örneklendirme, karşılaştırma, tanık gösterme, sayısal verilerden yararlanma" gibi düşünceyi geliştirme yollarından faydalanılır. Kanıtlayıcı anlatımda hitap edilen toplumun kültür düzeyi ve beklentileri önemlidir Zarf (Belirteç) İsimlerin varlıkları ya da kavramları karşılar. Fiillerin ise hareketleri, oluşları karşılar. Varlıkların nasıl belli nitelikleri varsa, fiillerin de belli nitelikleri vardır. İsmin niteliğini bildiren sözcüklere sıfat demiştik. Fiillerin niteliğini bildiren sözcüklere de zarf denir. "Güzel bir kitap okuyorum." cümlesinde "güzel" sözcüğü "kitap" isminin niteliğini bildiriyor, onun nasıl olduğunu açıklıyor. Öyle ise bu sözcük sıfat görevindedir. Aynı sözcük; "Bu kitap daha güzel görünüyordu." cümlesinde "görünmek" fiilinin nasıl olduğunu bildiriyor. İşte bu durumda "güzel" sözü zarftır. Zarflar kendi içinde beşe ayrılarak incelenir: Durum Zarfları Fiilin durumunu yani nasıl yapıldığını bildiren sözcüklerdir. Fiile sorulan "nasıl" sorusuna cevap verir. Kardeşim, hızlı koşardı. Bu cümlede "hızlı" sözcüğü "koşmak" eyleminin durumunu anlatmaktadır. Bunu eyleme sorduğumuz "nasıl" sorusu ile bulabiliriz. "Mobilyalar çok yeni görünüyordu." Nasıl görünüyor? Yeni görünüyor. "Derdini iyi anlatırsan çözüm bulursun." "Neden çok sessiz konuşuyorsun?" cümlelerinde altı çizili sözler durum bildiren zarflardır Zaman Zarfı Fiilin yapılma zamanını bildiren sözcüklere zaman zarfı denir. Zaman zarfları fiile sorulan "ne zaman" sorusuna cevap verir. "İzmir&#;den dün geldim." cümlesinde "dün" sözcüğü, "Bu konuyu akşam konuşalım." cümlesinde "akşam" sözcüğü, "O erken kalkar, geç yatardı." cümlesindeki "erken ve geç" sözcükleri fiile sorulan "ne zaman" sorusuna cevap veren zaman zarflarıdır Yön Zarfı Fiilin yöneldiği yeri bildiren sözcüklere yön zarfı denir. Yön zarfları ek almadan kullanılır ve fiile sorulan "nereye" sorusuna cevap verir. Bunlar "aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri, öte, beri" sözcükleri eylemin yönünü belirttiğinde yön zarfı olur. "İsterseniz aşağı inelim." cümlesinde, fiile "Nereye inelim?" diye sorarsak, "aşağı" cevabı gelir. Bu sözcük ek almadan da kullanıldığına göre yön zarfıdır. Eğer cümle, "İsterseniz aşağıya inelim." şeklinde olsaydı, sözcük isim görevinde kullanılmış olacaktı. Çünkü ikinci cümlede sözcük, çekim eki alarak kullanılmıştır. aşağı - aşağıya Aşağı inecek misiniz? Öte git de rahatlayalım. Geri gelmeyi düşünüyorlar mı? Beri gel de ne ezdiğine bak. İleri git, sonra tekrar gelirsin. Dışarı çıkarsan üşürsün. İçeri gir de, biraz konuşalım. cümlelerinde altı çizili sözcükler yön zarflarıdır Miktar Zarfları Fiilleri miktar bakımından sınırlandıran sözcüklerdir. Miktar zarfları diğer zarflardan farklı olarak fiilin, sıfatın, zarfın miktarlarını da bildirir. Miktar zarfları fiile sorulan "ne kadar" sorusuna cevap verir. "İstanbul&#;da çok gezdiniz mi?" cümlesinde "gezmek" fiiline "ne kadar" sorusunu sorarsak "çok" cevabı gelir. İşte fiilin miktarını bildiren bu sözcük zarftır. Bu tür zarflar sıfata sorulan "ne kadar" sorusuna da cevap verebilir. Örneğin; "Çok güzel bir evi vardı." cümlesinde "ev" isimdir. "Nasıl ev?" diye sorarsak "güzel" sıfatı cevap verir. "Ne kadar güzel?" diye sorarsak "çok" Türk Edebiyatı Dil ve Anlatım Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 19

Daha göster