Uzunlu 99 Nohut

ФИЗИОЛОГИЯ РАСТЕНИЙ, 2008, том 55, № 1, с. 64-72

ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНЫЕ СТАТЬИ

УДК 581.1

ВЛИЯНИЕ ЗАСУХИ ДО И ПОСЛЕ ЗАЦВЕТАНИЯ РАСТЕНИЙ НУТА НА РЯД ФИЗИОЛОГИЧЕСКИХ ПАРАМЕТРОВ - ВОЗМОЖНЫХ КРИТЕРИЕВ ЗАСУХОУСТОЙЧИВОСТИ

© 2008 г. А. Гунес*, А. Инал*, М. С. Адак**, Е. Г. Багци*, Н. Цицек*, Ф. Ераслан**

*Отдел почвоведения и питания растений, Факультет сельского хозяйства, Университет Анкары, Анкара, Турция **Отдел культурных растений, Факультет сельского хозяйства, Университет Анкары, Анкара, Турция

Поступила в редакцию 11.11.2006 г.

Засуха - один из самых важных факторов, лимитирующих урожай нута в засушливых и полузасушливых районах. Немногое известно о генотипических вариациях засухоустойчивости сортов нута (Cicer arietinum L.). Важность оценки их засухоустойчивости для последующего селекционного отбора определила направленность наших исследований: изучение физиологических механизмов засухоустойчивости. Мы провели опыты в оранжерее с 11 сортами нута. Растения выращивали или при оптимальном водоснабжении, или их подвергали засухе до или после зацветания. Для определения засухоустойчивости растений использовали индекс чувствительности к засухе (ИЧЗ). Этот индекс сопоставляли с относительной потерей воды (ОПВ) изолированными листьями, относительным содержанием воды (ОСВ) в тканях, проницаемостью мембран, перекисным окислением липи-дов и концентрацией перекиси водорода с тем, чтобы выяснить, можно ли использовать эти физиологические параметры в качестве генотипических критериев засухоустойчивости. Засухоустойчивые сорта характеризовались более высоким ОСВ, более высокой концентрацией аскорбиновой кислоты и пролина, а также меньшей потерей воды и меньшей проницаемостью мембран в сравнении с сортами, чувствительными к засухе. Между ИЧЗ и ОСВ, ОПВ, концентрацией аскорбиновой кислоты и пролина и проницаемостью мембран существовали четкие корреляции. Поэтому мы полагаем, что эти параметры можно использовать для оценки засухоустойчивости сортов нута.

Ключевые слова: Cicer arietinum - генотипы - аскорбиновая кислота - хлорофилл - засухоустойчивость - относительная потеря воды изолированными листьями - перекись водорода - пере-кисное окисление липидов - проницаемость мембран - пролин - относительное содержание воды.

ВВЕДЕНИЕ

Нут (Cicer arietinum L.) - древняя бобовая культура, по-видимому, произошедшая из юго-восточной Турции и примыкающих районов Сирии, является вторым по важности зернобобовым растением в мире. Им засевают 15% освоенных земель, и он дает до 14% (7.9 млн. т) мирового урожая зернобобовых (58 млн. т) [1]. В Турции нут в севообороте сменяет злаки, главным образом, пшеницу на орошаемых дождями землях. Недостаток воды во время вегетативного и/или репродуктивного развития - наиболее существенный фактор, лимитирующий урожай нута.

Сокращения: ИЧЗ - индекс чувствительности к засухе; МДА - малоновый диальдегид; ОПВ - относительная потеря воды изолированными листьями; ОСВ - относительное содержание воды; ОСХ - относительное содержание хлорофилла; ПЗ - поздняя засуха; РЗ - ранняя засуха. Адрес для корреспонденции: A. Gunes. Department of Soil Science and Plant Nutrition, Faculty of Agriculture, University of Ankara, 06100 Ankara, Turkey. Fax: +90-312-317-8465; e-mail: [email protected]

Известно, что примерно треть суши, потенциально пригодной для возделывания сельскохозяйственных растений, не может быть использована из-за нехватки воды, а на остальной территории, особенно в засушливых и полузасушливых районах, урожай периодически страдает от засухи [2]. Засуха оказывает огромное влияние на растения. Она подавляет рост, приводит к разрушению хлорофилла и накоплению перекиси водорода, которая вызывает перекисное окисление липидов и, следовательно, повреждение мембран, повышает концентрации аскорбиновой кислоты и пролина [3-5]. Эти параметры предположительно можно использовать при отборе засухоустойчивых растений. Засухоустойчивость связана с высоким относительным содержанием воды (ОСВ) и низкой относительной потерей воды (ОПВ) изолированными листьями, и эти показатели обычно расценивают как наиболее надежные параметры водного стресса [6-8]. Вышеперечисленные параметры по отдельности обычно применяли при скрининге разных культур, и их сравнительную

эффективность не определяли. Морфологические и физиологические особенности растений, обуславливающие их засухоустойчивость, чаще всего изучали на примере главной сельскохозяйственной культуры, пшеницы. Однако для сортов нута получено не так много информации об этих параметрах и их соотношении с индексом чувствительности к засухе (ИЧЗ).

В данном исследовании мы поставили перед собой следующие задачи: 1) охарактеризовать ге-нотипическую вариабельность засухоустойчивости нута, 2) идентифицировать наиболее засухоустойчивые сорта, 3) определить вызываемые засухой изменения некоторых физиологических параметров во время двух феноменологических стадий (до и после зацветания), 4) выявить связь между засухоустойчивостью и некоторыми физиологическими параметрами и, наконец, 5) определить, какие из этих параметров могут служить маркерами засухи.

МЕТОДИКА

В опытах использовали 11 сортов нута (Cicer arietinum L.): Menemen-92, Akcin, Aydin-92, Izmir-92, Kusmen, Canitez-87, Gokce, Sari, Uzunlu-99, Er-99 и ILC-195. Это выведенные для культивирования в Турции сорта, которые разводят фермеры. Растения выращивали в оранжерее летом 2004 г. в Отделе почвоведения и питания растений (Университет Анкары, Турция).

Горшки для выращивания растений содержали 3.5 кг воздушно-сухой почвы со следующими характеристиками: 24% полевой влагоемкости, суглинок, 5.48% CaCO3, pH 7.70 (после 2.5-кратного разведения водой), 0.76% органических веществ, 0.12% общего азота. Концентрации K, Ca и Na, экстрагируемых ацетатом аммония, были соответственно равны 389, 4800 и 60 мг/кг. Концентрация Р, экстрагируемого NaHCO3, была равна 14.50 мг/кг. Концентрации Zn, Fe, Cu и Mn, экстрагируемые диэтилен-триамин-пентаацетатом, были соответственно равны 0.57, 5.24, 0.48 и 33 мг/кг. В каждый горшок высевали по 15 семян, и всходы прореживали до 12 растений на горшок. Растения выращивали при естественном освещении (550-600 мкмоль/(м2 с), примерно при 28-32°C днем и относительной влажности воздуха 50-55%.

Горшки ежедневно перемещали на стеллажах оранжереи для выравнивания условий выращивания. Исходно в почву вносили N (в форме NH4NO3), K и P (в форме KH2PO4) соответственно 50, 50 и 62.5 мг/кг, и почву тщательно перемешивали.

В контроле влажность почвы поддерживали на уровне 60% от полной влагоемкости. Все растения в течение двух недель после появления

всходов росли при такой влажности. Затем часть растений подвергали засухе (ранняя засуха, РЗ), поддерживая влажность почвы на уровне 40% в течение трех недель. После этого растения снова начинали поливать, доведя влажность почвы до 60%. После окончания РЗ, когда появлялось 50% цветков, другие горшки переставали поливать в течение трех недель, поддерживая влажность почвы на уровне 40% (поздняя засуха, ПЗ). В конце этого периода проводили все анализы, для которых требовался свежий материал. Для этого собирали целые побеги, по одному растению из каждого горшка. После ПЗ растения продолжали расти при 60%-ной влажности почвы. В конце опыта растения собирали и взвешивали. Побеги промывали один раз водопроводной водой и дважды деионизованной водой, а затем высушивали до постоянного веса в печи при 60°С.

Индекс чувствительности к засухе (ИЧЗ) использовали как меру засухоустойчивости, а именно, как показатель наименьшего снижения урожая при неблагоприятных условиях. Для растений каждого сорта ИЧЗ был определен по формуле Бепсю с соавт. [4]: ИЧЗ = (1 - Гз/Гк)/(1 -

- Хз/Хк), где Уз - сухой вес растений данного сорта, подвергнутых засухе, Ук - сухой вес контрольных растений этого сорта, Хз - средний сухой вес растений всех сортов, подвергнутых засухе, и Хк -средний сухой вес контрольных растений всех сортов.

Потерю воды (ОПВ) изолированными листьями и относительное содержание воды (ОСВ) измеряли у всех растений в конце периода ПЗ. В каждом горшке отбирали самые молодые, но полностью выросшие листья и измеряли их сырой вес (Во). Затем листья помещали на 6 ч в камеру с контролируемой температурой 25°С и 50%-ной относительной влажностью воздуха. Листья взвешивали через 2, 4 и 6 ч (В2, В4 и В6) и помещали на 24 ч в печь с температурой 50°С, а затем снова взвешивали (сухой вес, Всух). ОПВ определяли по формуле: ОПВ = (Во - В2) + (В2 -

- В4) + (В4 - В6)/3Всух(Т2 - Т1), где (Т2 - Т1) - интервал между двумя последовательными измерениями (2 ч) [9]. Для определения ОСВ образцы взвешивали немедленно после отделения листьев (сырой вес, Всыр), а затем помещали плавать на 4 ч на дистиллированную воду. После этого поверхность тургесцентных листьев быстро обсушивали фильтровальной бумагой, и листья вновь взвешивали (тургорный вес, Втург). Затем листья помещали на 24 ч в печь при 60°С для определения В ОСВ определяли по формуле, приведенной в [7]: ОСВ (%) = (ВСыр - Всух)/(ВтУрг - Всух) х 100.

Аскорбиновую кислоту определяли по методу МикИефе и СИоиёИий [3]. Листья (250 мг) экстрагировали 10 мл 6%-ной ТХУ. Аликвоту экстракта (4 мл) смешивали с 2 мл 2%-ного динитрофенил-

гидразина (в кислой среде) и добавляли 1 каплю тиомочевины в 70%-ном этаноле. Смесь выдерживали 15 мин в кипящей водяной бане, и после охлаждения до комнатной температуры добавляли 5 мл 80%-ной ледяной (0°С) H2SO4. Регистрировали поглощение при 530 нм. Концентрацию аскорбиновой кислоты определяли по калибровочной кривой, построенной со стандартной аскорбиновой кислотой.

Пролин определяли, как описано Bates с соавт. [10]. Пробы листьев (250 мг) трижды промывали дистиллированной водой и помещали в закупоренные пробирки с 10 мл воды для горячей экстракции (в кипящей водяной бане) водорастворимых соединений. Аликвоту водного экстракта обрабатывали реагентом с нингидрином. Толуольную фазу декантировали, и измеряли поглощение при 520 нм. Концентрацию пролина определяли по калибровочной кривой, построенной со стандартным L-пролино

Для дальнейшего прочтения статьи необходимо приобрести полный текст. Статьи высылаются в формате PDF на указанную при оплате почту. Время доставки составляет менее 10 минут. Стоимость одной статьи — 150 рублей.

Aqrar Elm və İnnovasiya Mərkəzi

ISSN 2664-4037

Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun

ELMİ ƏSƏRLƏRİ
MƏCMUƏSİ

1 (30) CİLD
№2

“Müəllim” nəşriyyatı
BAKI – 2019
Министерство Сельского Хозяйства Азербайджанской Республики
Ministry of Agriculture of Azerbaijan Republic

Аграрный Научный и Инновационный Центр

СБОРНИК НАУЧНЫХ ТРУДОВ

PROCEEDINGS
of
Research Institute of Crop Husbandry

1 (30) Том
№2

1 (30) Volume
№2
KTN Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutunun Elmi Əsərləri
Məcmuəsi İnstitutun Elmi Şurasının qərarı ilə (19 dekabr 2019-cu il, 13 nömrəli protokol)
nəşr edilmişdir.

Baş redaktor
Cavanşir Mütəllib oğlu Təlai

Baş redaktorun müavini

Məsul katib
Sevinc Mehdi qızı Məmmədova

Redaksiya heyəti
Abdin Məhərrəməli oğlu Abdullayev
Abdulla Saparoviç Saparov (Qazaxıstan)
Aleksey İvanoviç Morqunov (Türkiyə)
Aleksey Petroviç Avdeenko (Rusiya)
İmralı Mahmud oğlu Hacıməmmədov
Qətibə Musa qızı Həsənova
Məzahir Yəhya oğlu Rzayev
Namilə Hacı qızı Əzizova
Sevda Kamal qızı Hacıyeva
Süleyman İfxan oğlu Allahverdiyev (Rusiya)
Tofiq İdris oğlu Allahverdiyev
Yakov Aronoviç Paçepski (ABŞ)
Yevgeni Viktoroviç Şein (Rusiya)

Texniki köməkçi
Güllü Murad qızı Əliyeva

Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Elmi Əsərləri Məcmuəsi. Cild 1 (30) № 2.

© ƏETİ, 2019

3
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Chief editor
Javanshir M. Talai

Deputy chief editor

Executive secretary
Sevinj M. Mammadova

Editorial board

Abdin M. Abdullaev
Abdulla S. Saparov (Kazakhstan)
Alexey I. Morgunov (Turkey)
Alexey P. Avdeenko (Russia)
Imrali M. Hajimammadov
Gatiba M. Hasanova
Mazahir Y. Rzayev
Namila H. Azizova
Sevda K. Hajiyeva
Suleyman I. Allahverdiyev (Russia)
Tofiq I. Allahverdiyev
Yakov A. Pachepsky (USA)
Yevgeny V. Shein (Russia)

Technical assistant

Gullu M. Aliyeva

4
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

MÜNDƏRİCAT

BAŞ MƏQALƏ
N.Q.Hümmətov, Ə.M.Əhmədova. Azərbaycan torpaqlarının reoloji xassələri................ 9

I. GENETİKA, SELEKSİYA VƏ TOXUMÇULUQ

II. FİZİOLOGİYA VƏ BİOTEXNOLOGİYA

III. BİTKİ MÜHAFİZƏSİ

IV. KEYFİYYƏT
Q.M.Həsənova, S.İ.Hüseynov, S.A.Əsədova. Yumşaq buğdalarda un çıxımı və natura
kütləsinin becərmə şəraiti və növmüxtəlifliyindən asılılığı................................................. 57
R.S.Mirzəyev, R.V.Əmirov, S.İ.Hüseynov. Müxtəlif noxud və mərcimək sort və
sortnümunələrinin dənində keyfiyyət göstəriciləri............................................................... 62
T.Y.Rüstəmova. Yonca otunun yemlik keyfiyyətinə inkişaf fazalarının və çalım
müddətlərinin təsiri.............................................................................................................. 66
Ü.R.Hüseynəlizadə, S.İ.Hüseynov. Adi mərcimək (Lens Culinaris Medik.)
sort və sort nümunələrində dənin keyfiyyət göstəricilərinin müqayisəli təhlili.................. 71

V. BECƏRMƏ TEXNOLOGİYASI
Ş.H.Əhmədov, P.M.Məmmədova, V.F.İbadov. Səpin və gübrə normalarının payızlıq
buğda sortlarının struktur gösrəricilərinə təsiri.................................................................... 77
Q.A.Kazımov. Virciniya tipli “Kokker -347” tütün sortunun şitillərinin inkişafına və
məhsuldarlığına becərmə üsullarının təsiri.......................................................................... 82
M.Y.Rzayev, R.М.Zamanova, N.M.İsmayılov. Müxtəlif səpin müddəti və üsullarının
soya və sorqo bitkilərinin tək və qarışıq səpinlərində struktur göstəricilərinə təsiri............ 87

5
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

VI. TORPAQŞÜNASLIQ VƏ AQROKİMYA

6
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

CONTENT

MAIN ARTICLE
N.G.Hummatov, A.M.Ahmadova. Rheological properties of soils of Azerbaijan............... 9

I. GENETICS, BREEDING, AND SEED GROWING

II. PHYSIOLOGY AND BIOTECHNOLOGY

III. PLANT PROTECTION

IV. QUALITY
G.M.Gasanova, S.I.Huseynov, S.A.Asadova. Dependence of flour output and test weight
on growing condition and species in bread wheat…………………………………………… 57
R.S.Mirzaev, R.V.Amirov, S.I.Huseynov. Grain quality parametres of different varieties
of chickpea and lentil............................................................................................................... 62
T.Y.Rustamova. Impact of developmental stages and mowing time on fodder quality of
alfalfa grass............................................................................................................................... 66
U.R.Huseynalizade, S.I.Huseynov. Comparative study of quality indices of grains in
common lentil (Lens culinaris Medik.) varieties and varietysamples...................................... 71

V. GROWING TECHNOLOGY
Sh.H.Ahmedov, P.M.Mammadova, V.F.Ibadov. Effect of sowing and fertilizer rates on
structural parametrs of winter wheat varieties.......................................................................... 77
G.A.Kazimov. The effect of cultivation methods on the development and productivity of
the virginia type "Kokker-347" tobacco variety seedlings...................................................... 82
M.Y.Rzayev, R.Zamanova, N.M.Ismailov. The effects of the different sowing date and
methods on the structural indicators of single and mixed sowing of soy bean and sorghum
plants………………………………………………………………………………………..... 87

7
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

VI. SOIL SCIENCE AND AGROCHEMISTRY

8
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019 , s. 9-20

BAŞ MƏQALƏ

UOT 631.43
AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ REOLOJİ XASSƏLƏRİ

N.Q.HÜMMƏTOV*, Ə.M.ƏHMƏDOVA
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, AZ 1098, Bakı, Pirşağı qəs., 2 №-li Sovxoz, Azərbaycan
[email protected]

RHEOLOGICAL PROPERTIES OF SOILS OF AZERBAIJAN

N.G.HUMMATOV*, A.M.AHMADOVA
Research Institute of Crop Husbandry, [email protected]

The rheological study of the soil allows to reveal the internal mechanism of its resistance to
mechanical stress or deformation and to evaluate the strength relations involved in the formation of soil
structure. The rheological properties of the soil are a functional appearance of the surface properties of its
solid phase. These properties depend on the soil mineralogy, the dispersity, the organic matter content, also
the amount and type of interactions between the soil particles, which determine the formation, degradation,
and strength of soil structure. In the modern situation where the soil-ecological environment is heavily
influenced by anthropogenic effects, almost all lands are subjected to some degree of physical degradation
at different structural levels. The soil's rheological behavior under different conditions allows to determine
its fundamental physical, and physicochemical properties, especially the organic matter content, to
characterize its strength properties, to conduct comparative analysis and to predict the impact of the
cultivated soil. The aim of the study was to investigate for the first time properties of the gray-brown
(chestnut) soil rheological behavior during mechanical stress (deformation) by modern rheological methods
in arid and irrigated regions of the Republic. Soil rheological properties (viscoelastic range, elastic
modulus, point destruction of structure, etc.) were determined on the module rheometr “MCR-302”,
particle-size distribution on laser-diffractometer “Analysette 22 comfort", organic matter content on express
analyzer"AH-7529". A number of physical characteristics of soils have determined by classical agrophysical
methods. A comprehensive study of the fundamental physical and physicochemical properties of soils shows
that they have a significant impact on the rheological behavior of the soil. Also, the results of the study show
that the arid soils have superior rheological properties depending on the organic matter content compared
to irrigation.

Açar sözlər: torpaq, qranulometrik analiz, lazer difraktometriya, reoloji xarakteristikalar, deformasiya,
mexaniki davamlılıq, torpağın xüsusi səthi, torpağın üzvi maddəsi
Ключевые слова: почва, гранулометрический анализ, лазерная дифрактометрия, реологические
характеристики, деформация, механическая устойчивость, удельная поверхность почв, органическое
вещество почв
Keywords: soil, particle-size analysis, laser diffractometry, rheological characteristics, deformation,
mechanical strength, specific surface of soil, soil organic matter

Giriş. Reologiya maddi cisimlərin deformasiyası, axını, struktur əlaqələrin keyfiyyəti və

9
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

xarakterik olub, yalnız zamandan asılıdır. Bu baxımdan, reoloji tədqiqatlarda gərginlik-deformasiya

10
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

nümunənin az tələb olunması (1-3 qram), təyinetmənin stabilliyi və s. kimi üstün cəhətlərə malikdir.
Üzvi karbonun miqdarı. Torpaqda üzvi karbonun miqdarı quru və yaş yandırılma metodları
ilə təyin edilir. Tədqiqatlarda ən çox Türin, Uolkli-Blek və Mebius yaş yandırılma metodlarından
istifadə olunur. Üzvi karbonun təyinində müxtəlif metodlarla alınmış nəticələr heç də həmişə eyni
olmur. Xrom qarışığının oksidləşməsinə əsaslanan Knop-Sabanin və Türin metodları daha çox
torpaqda müxtəlif birləşmələrin oksidləşməsini xarakterizə edir, bununla yanaşı üzvi maddənin
tərkibindən asılı olaraq yalnız 80-90% torpaq karbonu yanır (oksidləşir). Türin metodu ilə alınmış
nəticələr üzvi maddənin oksidləşmə dərəcəsindən asılı olduğundan, yaş və quru yandırılmadan
alınmış rəqəmlər eyni olmur.
Daha dəqiq nəticələr Qustavson və Peregilin quru yandırılma metodu ilə alına bilər. Bu metod
torpağın üzvi maddəsinin oksigen axınında yandırılmasına əsaslanır və proses zamanı əmələ gələn
karbon qazı (CO2) uducu vasitəsilə tutuluraq qatılığı təyin edilir [12]. Yandırılma zamanı əmələ
gələn CO2-nin qatılığının təyini metodları arasında geniş yayılanlardan biri də kulonometrik
titirləmə metodudur [3]. Kulonometrik titirləmə metodu xüsusi məhlul tərəfindən CO2-nin udulması
zamanı əmələ gələn turşunun neytrallaşdırılması üçün lazım olan elektrik miqdarının ölçülməsinə
əsaslanır.
Ümumi, üzvi və karbonatların tərkibindəki karbonun miqdarı “AH-7529” (Rusiya) avtomatik
ekspres analizatorunda oksigen axınında quru yandırılma (1050-1150 0C) metodu ilə təyin edil-
mişdir. Cihazın iş prinsipi pH-a görə avtomatik kulonometrik titirləməyə əsaslanmışdır. AH-7529
analizatorunda ümumi karbonun qatılığının geniş diapazonda (0.03-4.00%) təyininin yüksək səmə-
rəliliyi (bir iş günündə 100-150 nümunə, nümunənin kütləsi 0.25-2.00 qram, bir nümunənin
analizinə sərf olunan vaxt 3-5 dəqiqə) və nəticələrin dəqiqliyi bu metodun torpaq-aqrokimyəvi
praktikada tətbiqini zəruri edir.
Xüsusi səthin sahəsi. Torpaq çoxfazalı və çoxkomponentli dispers fiziki sistemdir. Toxunan
(təmasda olan) fazaların ayrıc səthində və fazalar daxilində maddənin vəziyyətinin fərqli olması
müxtəlif təbiətli quvvələrin təsiri ilə şərtlənir. Bu isə fazaların sərhəddində xüsusi səth hadisələrinin
yaranmasına səbəb olur. Demək olar ki, torpağın bütün xassələri, rejimləri və torpaqda baş verən
proseslər bu və ya digər dərəcədə səth hadisələri ilə əlaqəlidir. Torpağın dispersliyi təkcə müxtəlif
ölçülü hissəciklərin miqdarı ilə deyil (qranulometrik tərkib), həm də bu hissəciklərin forması və
səthinin keyfiyyəti ilə müəyyən edilir. Adətən hissəciklərin səthi müxtəlif maddələrin (su buxarı,
qazlar, kristal molekulları) sorbsiyası baxımından fərqli aktivliyə malik olur. Sorbsiya prosesinin
mexanizmi məlum olduqda disperslik xassəsini kəmiyyətcə qiymətləndirmək mümkündür.
Torpağın belə disperslik xarakteristikası məhz xüsusi səth adlanır və ən çox onun su buxarı ilə
münasibəti öyrənilir [6; 11]. Torpağın xüsusi səthi dedikdə onun vahid kütləsində olan torpaq
hissəciklərinin səthinin sahəsi başa düşülür (m2/q).
Torpağın xüsusi səthi avtomatik rejimli və proqram təminatlı “Sorbtometr-M” (Rusiya)
cihazında azotun aşağı temperaturda sorbsiyası (desorbsiyası) metodu ilə təyin edilmişdir [12].
Cihazın iş prinsipi adsorbat-azot qazının tədqiq olunan materialın səthi ilə dinamik şəraitdə istilik
desorbsiyasına əsaslanır. Son nəticədə tədqiq olunan materialın sınağı zamanı qızdırılma (istilik
desorbsiyası) və soyudulma (soyuma adsorbsiyası) proseslərində torpaq nümunəsinin udduğu qaz-
adsorbatın həcmi təyin edilir və avtomatik olaraq cihaz bu və ya digər standart metodikaya (BET
metodu və s.) əsasən tədqiq olunan nümunənin xüsusi səthinin hesabatını aparır.
Torpağın reoloji xarakteristikaları. Torpağın reoloji xassələri “MCR-302” (Avstriya)
modul reometrində təyin edilmişdir. Cihazın iş prinsipi onun paralel plastinkaları arasında

11
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

yerləşdirilən torpaq nümunəsinin mexaniki gərginliyə və ya deformasiyaya uğradılmasına əsaslanır.

Klassik mexanikadan məlumdur ki, ideal elastik materiallara Huk qanunu, ideal özülü mate-
riallara Nyuton qanunu, ideal plastik materiallara isə Sen-Benon-Kulon qanunu tətbiq olunur. Real
təbii obyektlərin özülü-elastik-plastik baxımdan özünu aparması bu ideal modellərə tabe olmur. O
cümlədən, tədqiqatlar nəticəsində torpaq deformasiyasının dönməyən qeyri-xətti xarakterdə olduğu
təsdiq edilmişdir [6; 11]. Bu baxımdan, fiziki cisim olaraq torpağa tətbiq edilə bilən və ideal
modellərin müxtəlif kombinasiyasını əks etdirən bir sıra reoloji modellər mövcuddur: özülü-plastik
cisim (Binqam-Şvedov modeli), özülü-elastik cisim (Barges modeli), elastik-kövrək cisim
(Poyntinq-Tompson modeli).
Reoloji tədqiqatlarda öyrənilən bəzi parametrlərin qısa xarakteristikasını verək:
1. Elastiklik modulu G' [Pa] (storage modulus) – yerdəyişmə prosesində nümunə tərəfindən
saxlanılan deformasiya enerjisinin ölçüsü olub, yaranan torpaq strukturunun möhkəm-
liyini xarakterizə edir.
2. Özülülük modulu G'' [Pa] (loss modulus) – yerdəyişmə prosesində nümunənin struktur
dəyişməsinə sərf olunan deformasiya enerjisinin ölçüsüdür.
3. Xətti özülü-elastiklik diapazonu (linear viscoelastic (LVE) range) – kiçik amplitudlarda
G' və G''-in deformasiyadan asılılığının paralellik oblastı.
4. Sönmə əmsalı (damping factor) – özülü-elastik deformasiya prosesində özülü və elastik
hissələrin nisbəti (G''/G').
Xətti özülü-elastiklik oblastında nümunənin reoloji baxımdan özünü aparmasını analiz etmək
üçün aşağıdakı nisbətlərdən istifadə etmək olar: a) G''/G' <1 – özülü-elastik gel (plastik bərk cisim),
b) G''/G' > 1 – özülü-elastik maye, c) G''/G' = 1 – özülü-plastik cisim (Сrossover – axma sərhəddi
Yp və ya strukturun dağılma nöqtəsi).
Nəticələr və onların təhlili. Lazer difraksiyası metodu ilə tədqiq olunmuş dəmyə (Qobustan
BTS) və suvarılan (Tərtər BTS) torpaqların qranulometrik tərkibinin və hissəciklərin ölçülərinə
görə paylanmasının (PSD) nəticələri cədvəl 1-də və şəkil 1-də verilmişdir. Tədqiqata torpaqların
şum və şumaltı qatlarından 2014-2016-cı illərdə müxtəlif bitkilər altından götürülmüş torpaq
nümunələri cəlb edilmişdir. Göründüyü kimi, dəmyə şəraitində 0-50 sm torpaq qatında qranulo-
metrik tərkib yüngül və orta gilli, suvarma şəraitində isə ağır gillicəli və yüngül gillidir. Belə ki,
tədqiq edilən bütün torpaq nümunələrində iri (0.05-0.01 mm), orta (0.01-0.005 mm) və xırda toz
(0.005-0.001 mm) fraksiyaları üstünlük təşkil edir və sonuncu fraksiya daha yüksək qiymətlərlə
xarakterizə olunur. Torpaqların qranulometrik tərkibi və ya hissəciklərin ölçülərinə görə paylan-
masının differensial əyrisi (şəkil 1) analizin nəticələrini daha əyani şəkildə göstərir.

12
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Cədvəl 1
Torpaqların qranulometrik tərkibi
№ Torpaq Qranulometrik fraksiyaların miqdarı (%), diametri (mm)
qatı, sm >0.25 0.25-0.05 0.05-0.01 0.01-0.005 0.005-0.001 <0.001 <0.01
1 0-25 0.0 6.7 34.4 9.3 39.6 10.0 58.9
25-50 0.0 7.4 39.9 11.8 33.4 7.5 52.7
2 0-25 0.0 4.5 27.8 14.7 43.6 9.4 67.7
25-50 0.0 3.3 36.5 13.1 38.1 9.0 60.2
3 0-25 0.0 1.7 35.0 14.7 39.4 9.2 63.3
25-50 0.0 0.0 19.9 17.4 48.4 14.3 80.1
4 0-25 0.0 0.0 38.1 17.7 36.3 7.9 61.9
25-50 0.0 0.0 27.9 21.3 41.2 9.6 72.1
5 0-25 0.0 0.0 19.2 16.7 52.6 11.5 80.8
25-50 0.0 0.0 17.2 18.5 52.0 12.3 82.8
6 0-25 0.0 0.0 27.6 17.5 45.2 9.7 72.4
25-50 0.0 0.0 19.4 18.5 49.3 12.8 80.6
7 0-25 0.0 0.0 19.9 15.4 51.8 12.9 80.1
25-50 0.0 0.0 15.5 18.3 52.7 13.5 84.5
Qeyd. 1 – suvarma (yonca) 2014; 2 – suvarma (buğda) 2014; 3 – dəmyə (arpa I) 2015; 4 – dəmyə (arpa II)
2015; 5 – dəmyə (buğda, '0' bec.) 2016; 6 – dəmyə (buğda, minimal bec.) 2016; 7 – dəmyə (buğda, ənənəvi
bec.) 2016.

Cədvəl 2
Torpaqların bəzi fiziki xarakteristikaları
№ Torpaq qatı, Struktur və suyadavamlı* aqreqatların Kstr ρb, ρs,
sm miqdarı (%), ölçüsü (mm) q/sm3 q/sm3
>10 <0.25 10-0.25 >0.25*
1 0-25 24.3 6.5 69.2 42.4 2.2 1.26 2.68
25-50 39.7 3.0 57.3 64.8 1.3 1.41 2.68
2 0-25 24.5 6.1 69.4 42.9 2.3 1.31 2.66
25-50 35.2 3.5 61.3 61.9 1.6 1.42 2.69
3 0-25 13.2 7.1 79.7 45.4 3.9 1.44 2.58
25-50 4.1 9.9 86.0 31.9 6.1 1.45 2.66
4 0-25 7.1 12.4 80.5 27.4 4.1 1.46 2.56
25-50 14.4 6.8 78.8 38.3 3.7 1.56 2.61
5 0-25 19.4 10.2 70.4 31.7 2.4 1.36 2.54
25-50 9.4 6.1 84.5 53.9 5.5 1.38 2.63
6 0-25 25.5 8.7 65.8 33.9 1.9 1.35 2.57
25-50 7.4 9.8 82.8 33.8 4.8 1.47 2.60
7 0-25 22.1 8.1 69.8 51.0 2.3 1.44 2.50
25-50 5.3 9.3 85.4 43.5 5.8 1.45 2.53
Qeyd. Kstr = ∑(10–0.25) / ∑(>10+<0.25) – strukturluq əmsalı, ρs – torpağın bərk fazasının sıxlığı, ρb –
torpağın sıxlığı.

13
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

0-25 sm, 1 0-25 sm, 2

0-25 sm, 3 0-25 sm,4

0-25 sm, 5 0-25 sm,6

0-25 sm, 7
6 25-50 sm, 7
5
4
3
2
1
0
0,1 1 10 100

Şəkil 1. Qranulometrik fraksiyaların ölçülərinə görə paylanması (PSD).

Torpaqların bəzi aqrofiziki xassələri cədvəl 2-də göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi
hər iki şəraitdə şum və şumaltı qatlarda torpaqlar aqronomik qiymətli aqreqatların miqdarına görə

14
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

əla və yaxşı, suyadavamlı aqreqatların miqdarına görə isə yaxşı və qənaətbəxş strukturla xarakterizə
olunurlar. Həmin torpaq qatlarında bərk fazanın sıxlığı əsasən 2.5-2.7 q/sm3, torpağın sıxlığı isə 1.3-
1.5 q/sm3 intervalında tərəddüd edir.

Cədvəl 3
Torpaqların bəzi fiziki-kimyəvi xassələri

№ Torpaq qatı, sm Cüm, % CCaCO3, % Cüz, % MCaCO3, % Sxüs, m2/q

Qeyd. Cüm, Cüz, CCaCO3 – ümumi, üzvi və karbonatların tərkibindəki karbonun miqdarı, MCaCO3 –
karbonatların miqdarı, Sxüs – torpağın xüsusi səthi; Cüz = Cüm – CCaCO3, MCaCO3 = CCaCO3 ‫ ׃‬0.119.

Torpaq münbitliyinin inteqral göstəricisi olan üzvi maddənin miqdarı təbii və antropogen
amillərdən, o cümlədən torpaq-iqlim şəraitindən, torpaqdan istifadə vəziyyətindən, torpaqyaxşılaş-
dırıcı üzvi gübrələrin sistematik tətbiqindən və s. asılıdır. Bu baxımdan, tədqiq olunan torpaq
nümunələrində ümumi, karbonatların tərkibindəki və üzvi karbonun miqdarı təyin edilmişdir
(cədvəl 3). Cədvəldən göründüyü kimi qeyd edilən parametrlər becərmə şəraitindən, torpağın
karbonatlıq dərəcəsindən, profil üzrə torpaq qatlarının yerləşmə dərinliyindən və s. asılı olaraq çox
geniş intervalda dəyişir. Nəticələr suvarmanın əlavə deqradasiya amili olduğuna dəlalət edir.
Suvarma ilə müqayisədə dəmyə şəraitində torpağın şum qatında üzvi karbonun miqdarı nisbətən
yüksəkdir. Torpağın karbonatlıq səviyyəsindən asılı olaraq karbonatların tərkibindəki karbonun
miqdarı torpaqda ümumi və üzvi karbonun nisbətinin dəyişmə diapazonunu müəyyən edir.
Məlumdur ki, torpağın xüsusi səthi onun dispersliyini, mineraloji tərkibini, mübadiləvi kation
tutumunu, torpaq komponentlərinin (üzvi maddə, duzlar və b.) hidrofilliyini xarakterizə edir [11].
Ümumiyyətlə, hər iki şəraitdə torpağın şum və şumaltı qatlarında xüsusi səthin sahəsi kiçik
qiymətlərlə xarakterizə olunmasına baxmayaraq, bu parametrin nisbətən böyük qiymətləri dəmyə
şəraitində torpağın şum qatında (49-56 m2/q) müşahidə edilir (cədvəl 3). Məlum olduğu kimi
torpaqda üzvi maddənin toplanması xüsusi səthin artmasına səbəb olur [20].
Torpaq nümunələrini reoloji tədqiqatlara hazırlamaq üçün əvvəlcə onlar 1 sutka ərzində şişmə
müşahidə edilənə qədər kapilyar olaraq su ilə doydurulmuşdur. Bu halda nəmlik suvarma şəraitində
43.8-47.8 %, dəmyə şəraitində isə 50.3-58.3 % diapazonunda dəyişmişdir. Ən çox şişmə üzvi
15
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

maddənin miqdarı yüksək olan nümunələrdə müşahidə edilmişdir. Reoloji sınaqların aparılmasının
ilkin şərti nümunənin verilmiş qalınlığa (2–4 mm) malik olmasıdır ki, bu da reometrin paralel
plastinkaları arasındakı məsafəyə bərabərdir. Paralel plastinkalar arasında yerləşdirilən nümunənin
tələb olunan qalınlığını əldə etmək üçün reometr nümunəyə normal istiqamətdə qüvvə ilə təsir
etməklə onu sıxır. Torpaq xassələrindən asılı olaraq tətbiq olunan qüvvə müxtəlifdir (məsələn, 5,
10, 20 N və s.). Adətən normal təsir qüvvəsi nümunənin şişmə dərəcəsi ilə sıx əlaqədə olur və eyni
qalınlıqlı nümunələrdə müxtəlif sıxlıqlar müşahidə edilir. Belə ki, şişmə dərəcəsi və ya üzvi
maddənin miqdarı çox olan nümunəni verilmiş qalınlığa qədər sıxmaq üçün böyük təsir qüvvəsi
tələb olunur. Uyğun olaraq nümunənin sıxlığı böyük olduqca, hissəciklərarası qarşılıqlı təsir
qüvvəsi və elastiklik modulu da böyük olur. Şəkil 2 və 3-də reoloji sınaqdan keçirilmiş müxtəlif
şəraitli torpaq nümunələrinin xətti özülü-elastiklik diapazonu (LVE-range) və bu diapazonda
elastiklik modulu (G') göstərilmişdir.

Deformasiya, % Deformasiya, %
0,012
0,012
0,01 0,01
0,008 0,008
0,006 0,006
0,004 0,004
0,002 0,002
0 0
1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7
0,25 sm 25 -50 sm

Şəkil 2. Xətti özülü-elastiklik diapazonu (LVE-range)

G', kPa G', kPa

Şəkil 3. Xətti özlü-elastiklik diapazonunda elastiklik modulu

Torpaq nümunələrinin reoloji sınaqları nəticəsində xətti özülü-elastiklik diapazonu, elastiklik

16
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Deformasiya, % Deformasiya, %
3,5 3,5
3 3
2,5 2,5
2 2
1,5 1,5
1
0,5 1
0 0,5
0
1 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7
0-25 sm 25-50 sm

Şəkil 4. Strukturun dağılma nöqtəsi (G' = G'', Crossover və ya axma sərhəddi Yp).

Xətti özülü-elastiklik diapazonu – torpaq nümunəsinin özünü elastik cisim kimi aparması
oblastı olub, elastiklik və özülülük modulları əyrilərinin paralellik şərtini göstərir. Bu kəmiyyətin
böyük qiymətləri hissəciklərarası qarşılıqlı əlaqənin və strukturun davamlı olmasını əks etdirir [10;
17]. Modulların bərabərliyi isə sınaqdan keçirilən nümunənin deformasiyası zamanı özünü
aparmasının özülü-elastik cisim halından özülü hala keçməsi anında deformasiyanın qiymətini
göstərir.
Göründüyü kimi reoloji parametrlər torpaq-ekoloji şəraitdən, eyni şəraitdə becərmə
üsulundan, torpaq qatının yerləşmə dərinliyindən, üzvi maddənin miqdarından, maksimum şişmə
nəmliyindən və s. asılıdır. Belə ki, torpağın şum qatında xətti özülü-elastiklik diapazonu və ya
nümunənin maksimum şişmə nəmliyində özülü-elastik oblastda özünü aparması dəmyə şəraitində
daha böyük qiymətlərlə xarakterizə olunur (şəkil 2). Müşahidə olunan qanunauyğunluq üzvi
maddənin və xüsusi səthin paylanmasına tam uyğun şəkildə baş verir (cədvəl 3). Üzvi maddənin
miqdarından asılı olaraq xətti özülü-elastiklik oblastında oxşar qanunauyğunluq elastiklik modulu
və ya hissəciklərarası əlaqənin möhkəmliyi üçün də müşahidə edilir (şəkil 3). Nəmliyin azalması ilə
(məsələn, maksimum şişmə nəmliyindən kapilyar əlaqələrin kəsilməsi nəmliyinə (KKN) qədər)
üzvi maddənin rolu mürəkkəb xarakter alır və hissəciklərarası qarşılıqlı təsir üzvi maddənin kiçik
qiymətlərində daha böyük qiymətlərlə də xarakterizə oluna bilir.
Görünür ki, üzvi maddənin miqdarı yüksək olan nümunələr həm də çox su udaraq özündə
saxlayır, bu isə hissəciklərin yaxın məsafələrdə qarşılıqlı təsirdə olmasına maneçilik törətməklə
yanaşı, eyni zamanda hissəciklər arasında sürtgü maddəsi rolu oynayaraq yüksək nəmlənmə
şəraitində hissəciklərin bir-birinə nisbətən hərəkət etməsinə imkan yaradır. Nəmliyin kiçik qiymət-
lərində (KKN) isə üzvi maddə hissəciklərə sıx əlaqədə olmağa imkan vermir. Yuxarıda şərh edilən
qanunauyğunluqları bu və ya digər dərəcədə struktur-aqreqat analizinin nəticələri də təsdiq edir.
Şəkil 4-də reoloji sınaqdan keçirilən nümunələr üçün strukturun dağılma nöqtəsində
deformasiyanın (γ) qiymətləri göstərilmişdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi modulların bərabərlik
nöqtəsində müşahidə edilən deformasiyanın qiyməti sərhəd nöqtəsini göstərir ki, bu qiymətdən
böyük deformasiyalarda torpaq nümunəsi özülü hala keçir. Maksimum nəmlikdə deformasiyanın
daha böyük qiymətlərə malik olması, bu vəziyyətdə mexaniki gərginliyin təsirindən torpaq
nümunəsinin özünü reoloji baxımdan plastik cisim kimi aparması ilə əlaqədardır. Burada da dəmyə
torpaqları bir qədər fərqli reoloji xüsusiyyətlərə malikdir və maksimum şişmə nəmliyində ən yüksək
plastiklik üzvi maddənin miqdarı çox olan nümunələrdə müşahidə edilir. Bütövlükdə, demək olar
ki, qranulometrik, struktur-aqreqat tərkibi və s. fundamental xarakteristikalardan asılı olaraq üzvi

17
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

maddənin miqdarı torpağın özülü-elastiklik diapazonunun genişlənməsinə və torpaq strukturunun

Nəticə
İlk dəfə olaraq respublikanın suvarma və dəmyə bölgələrində əkinaltı boz-qəhvəyi (şabalıdı)
torpaqların qranulometrik və struktur-aqreqat tərkibindən, sıxlığından və üzvi maddənin miqda-
rından asılı olaraq reoloji xarakteristikaları (özülü-elastiklik diapazonu, elastiklik modulu, struk-
turun dağılma nöqtəsi və s.) müasir metodlarla tədqiq edilmişdir. Suvarma ilə müqayisədə dəmyə
şəraitində torpaqların maksimum nəmlənməsi şəraitində özülü-elastiklik diapazonu və plastikliyi
daha yüksəkdir. Dəmyə şəraitində torpağın şum qatında üzvi maddənin miqdarının nisbətən çox
olması ilə əlaqədar olaraq reoloji xassələr də üstünlük təşkil edir. Habelə, tədqiqatın nəticələri
göstərir ki, torpaqların reoloji baxımdan özünü aparması müəyyən dərəcədə üzvi maddənin miqdarı
ilə təyin edilir. Torpağın yüksək nəmlənmə dərəcəsində üzvi maddə strukturəmələgətirən hissə-
ciklər arasında əlaqələndirici agent rolunu oynayır və eroziyaya qarşı funksiyanı həyata keçirir.
Üzvi maddənin miqdarı yüksək olan torpaq nümunələri həm mexaniki gərginliyə davamlılığı, həm
də özünü plastik cisim kimi aparması ilə fərqlənirlər.

Ədəbiyyat

1. Абрукова В.В. Связь реологических свойств почв со структурными характеристи-

18
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

10. Хайдапова Д.Д., Честнова В.В., Шеин Е.В., Милановский Е.Ю. Реологические
свойства черноземов типичных (Курская область) при различном землепользовании //
Почвоведение, 2016. № 8. С. 955-963
11. Шеин Е.В. Курс физики почв. M.: Изд-во МГУ, 2005. 432 с.
12. Шеин Е.В., Милановский Е.Ю., Хайдапова Д.Д., Поздняков А.И., Тюгай З., Початкова
Т.Н., Дембовецкий А.В. Практикум по физике твердой фазы почв. М.: «Буки Веди»,
2017. 119 с.
13. Шрамм Г. Основы практической реологии и реометрии. М.: Колос, 2003. 312 с.
14. Eshel G., Levy G.J., Mingelgrin U., Singer M.J. Critical evaluation of the use of laser
diffraction for particle-size distribution analysis // Soil Sci. Soc. Am. J., 2004. 68: 736-743
15. Horton R., Horn R., Bachmann J., Peth S. Essential soil physics: an introduction to soil
processes, functions, structure and mechanics. Stuttgart: Schweizerbart Sci. Pub., 2016.
391 p.
16. Markgraf W., Horn R. Rheological invesigations in soil micro mechanics: measuring
stiffness degradation and structural stability on a particle scale. In: Gragg L.P., Cassell J.M.,
eds. Progress in management engineering. NewYork: Nova Sci. Pub., 2009. P. 237-279
17. Markgraf W., Horn R., Peth S. An approach to rheometry in soil mechanics: structural
changes in bentonite, clayey and silty soils // Soil Till. Res., 2006. 91: 1-14
18. Markgraf W., Watts C.W., Whalley W.R., Hrkac T., Horn R. Influence of organic matter on
rheological properties of soil // Appl. Clay Sci., 2012. 64: 25-33
19. Mezger T.G. The rheology handbook. For users of rotational and oscillatory rheometers.
Hanover: Vincentz Network GmbH & Co.KG, 2014. 434 p.
20. Yukselen Y., Kaya A. Comparison of methods for determining specific surface area of soils
// J. Geotech. Geoenvir. Eng., 2006. 132: 931-936

AZƏRBAYCAN TORPAQLARININ REOLOJİ XASSƏLƏRİ

N.Q.Hümmətov*, Ə.M.Əhmədova
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, [email protected]

Məqalədə respublikanın dəmyə və suvarma bölgələrində ilk dəfə olaraq əkinaltı boz-qəhvəyi (şabalıdı)
torpaqların mexaniki gərginlik (deformasiya) zamanı özünü reoloji baxımdan aparmasının xüsusiyyətlərinin
müasir reoloji metodlarla tədqiqinin nəticələri verilmişdir. Torpaqların reoloji xassələri (özülü-elastiklik
diapazonu, elastiklik modulu, strukturun dağılma nöqtəsi və s.) “MCR-302” modul reometrində,
qranulometrik tərkibi “Analysette 22 comfort” lazer-difraktometrində, üzvi maddənin miqdarı “AH-7529”
ekspres analizatorunda təyin edilmişdir. Torpaqların bir sıra fiziki xarakteristikaları isə klassik aqrofiziki
metodlarla təyin edilmişdir. Torpaqların fundamental fiziki və fiziki-kimyəvi xassələrinin kompleks şəkildə
tədqiqi, onların torpağın reoloji baxımdan özünü aparmasına nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir etdiyini
göstərir. Habelə, tədqiqatın nəticələri suvarma ilə müqayisədə üzvi maddənin miqdarından asılı olaraq
dəmyə torpaqlarının üstün reoloji xüsusiyyətlərə malik olduğunu göstərir.

19
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

РЕОЛОГИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ПОЧВ АЗЕРБАЙДЖАНА

Н.Г.Гумматов*, А.М.Ахмедова
Научно-Исследовательский Институт Земледелия, [email protected]

В статье приведены результаты исследования впервые в богорных и орошаемых регионах

Minnətdarlıq

Müəlliflər elmi əməkdaşlıq çərçivəsində eksperimental tədqiqatların aparılmasına şərait yaratdıqları

20
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019, s. 21-27

I. GENETİKA, SELEKSİYA VƏ TOXUMÇULUQ

UOT 633.1:631. 52:575 (479.242)

YÜKSƏK MƏHSULDARLIQ POTENSİALINA MALİK

X.N.RÜSTƏMOV
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, AZ 1098, Sovxoz 2, Pirşağı qəs. Bakı, Azərbaycan;
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, AZ 1106, Azadlıq prospekti, 155, Bakı, Azərbaycan
[email protected]

ABOUT BREEDING OF NEW WHEAT VARIETIES (Triticum spp.)

Kh.N.RUSTAMOV
Research Institute of Crop Husbandry Azerbaijan; Genetic Resources Institute of ANAS
[email protected]

The article is devoted to the results of the study of new accessions of durum and bread wheat, selected
from local hybrids and International nurseries in irrigated conditions Terter RES the Research Institute of
Crop Husbandry. In the nursery of competitive variety testing (50 m2, 4 replications) were studied 26
varieties of durum wheat and 15 varieties of braed wheat. In recent years, in the context of global climate
change, the region climate was different from those that have been for many years. Mild weather conditions
in winter and early spring strongly influenced morphobiological and agronomic characteristics, indicators
of height and disease resistance in the studied wheat genotypes. In wheat genotypes was observed an
acceleration of phenological stages, including the heading stage.In wheat genotypes with medium and high
productivity - intensive and semi-intensive type, the growth amplitude was low: in durum wheat 85.0-98.0
cm, and in braed wheat 90.0-102.5 cm. It was analyzed agrobiological characteristics and features of grain
quality parameters in the new accessions studied in the competitive variety testing. The abrupt climate
change over the years has created the conditions for the selection of varieties with a wide reaction rate -
have adaptive characteristics, with high yield and grain quality. Plant height, productive tillering, number of
spikelet’s, spike density, number and weight of grains per spike, and grain size - the weight of 1000 grains
were the main elements of the high-yield structure of durum and bread-wheat varieties. The new intensive
durum wheat cultivar “Jomerd-90”, selected from the ICARDA program (37thIDON-MD 2013-2014 - Mgnl3
/ Ainzen1 / 3Bcr / Gro1-1 // Mgnl3) for the stability, by long-term indicators a stable yield and grain quality
characteristics for the State variety testing, was transferred to the Agency of Agrarian Services.

Giriş. Azərbaycanın əksər bölgələrinin torpaq-iqlim şəraiti, xüsusən bol günəş insolyasiyası
yüksək keyfiyyətli bərk və yumşaq buğda dəninin alınması üçün əlverişlidir. Emal müəssisələrinin
xammalla tam təmini və ixrac imkanlarının genişləndirilməsi üçün məqsədəuyğun elmi seleksiya
aparmaq, yeni sortların adaptiv məhsuldarlığına və dənin keyfiyyət göstəricilərinə diqqət yetirmək

21
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

lazımdır. Elmi və texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin geniş, hərtərəfli tətbiqi olmadan məhsuldarlığın
yüksəldilməsi mümkün deyil. Burada seleksiya, yeni sortların yaradılması və becərmə texnolo-
giyalarının optimallaşdırılması aparıcı yeri tutur. Faktiki məhsul potensial məhsuldarlıqla əlverişsiz
mühit şəraiti arasında kompromisin nəticəsidir. Vegetasiya ərzində çoxlu sayda mühit faktoru
bitkilərə birbaşa, yaxud dolayısı yolla təsir göstərir. Bəzi amillər yüksək məhsuldarlıq potensialının
reallaşdırılmasına şərait yaradır, digərləri, əksinə maneəçilik törədir. Stres şəraitlərinə davamlılıq
yüksəldikcə məhsuldarlıq aşağı düşərək sabitləşir. Dünya seleksiyaçılarının nailiyyətlərinin təhlili
göstərir ki, yalnız zəngin və genetik müxtəlif ilkin materiallardan, həmçinin seleksiyanın bütün
mərhələlərində proqressiv, elmi əsaslandırılmış seçmə metodlarından istifadə etməklə böyük uğur
qazanmaq olar [4; 5; 9].
Yüksək və sabit dən məhsulu sortun becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən maksimum istifadə
etmə imkanlarından, həmçinin böyümə və inkişafı pisləşdirən əlverişsiz meteoroloji amillərin
təsirinə uyğunlaşma qabiliyyətindən asılıdır. Ona görə də yeni sortlar konkret becərilmə şəraitinə
adaptivliyi təmin edən biokimyəvi, fizioloji və qiymətli təsərrüfat əlamət və xüsusiyyətlərinin
mürəkkəb sistemi ilə səciyyələnməlidirlər [8].
Məhsuldarlıq mürəkkəb əlamət olmaqla ontogenezdə əsas bar elementlərinin ardıcıl forma-
laşması prosesinin nəticəsidir. Bütün dövrlərdə vahid sahədən məhsuldarlıq sortun əsas göstəricisi,
müəyyən aqrotexnologiyalara cavab reaksiyası, xəstəlik, zərərvericilərə, yatmaya və digər əlverişsiz
mühit amillərinə davamlılıq əsas şərt olmuşdur. Morfogenez, davamlılıq, bar elementlərinin sayı və
ölçüləri ontogenezin ayrı-ayrı mərhələlərinin uzunluğu potensial məhsuldarlığın formalaşmasına
təsir göstərir [9].
Kənd təsərrüfatında istehsalın intensivləşdirilməsi müxtəlif torpaq iqlim şəraitlərində yüksək
və sabit məhsul verən yeni sort və hibridlərin yaradılmasını tələb edir. Bioloji və aqrar elmlərin
başlıca vəzifəsi intensiv sortların yaradılması strategiyasının həllidir. Konkret şərait üçün “sort
modeli” anlayışı sortotipin yüksək və sabit məhsul vermək üçün hansı qiymətli təsərrüfat əlamət və
xüsusiyyətlərin cəminə malik olmasının elmi proqnozu və ya əsaslandırması kimi izah edilir.
Hazırlanmış “sort modeli” proqnozu mütləq, dəyişilməz qalmır. Modelin parametrlərinin hazırlan-
masında genotipin konkret mühit şəraitində inkişafını məhdudlaşdıran bütün limitləşdirici amilləri
nəzərə almaq lazımdır [7; 8].
Respublikamızın tələbatını nəzərə almaqla bərk buğdanın əkin sahələrinin genişlənməsinin
aktuallığı nəticəsinə gəlmək olar. Bunun üçün ana valideyn forması kimi qədim xalq seleksiyası və
ata forma kimi isə müasir sortlardan istifadə etməklə yaradılmış ilkin seleksiya materialını müxtəlif
bölgələrdə sınaqdan keçirməklə yumşaq buğdalarla rəqabətə qabil, yüksək adaptiv potensiala malik
bərk buğda sortları yaratmaq olar.
Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu (ƏETİ) Tərtər BTS-
də öyrənilən bərk və yumşaq buğdaların yüksək məhsuldarlıq və keyfiyyət göstəricilərinə malik
sortlarının qiymətləndirilməsinin nəticələri, yeni, yüksək aqrofona tələbkar intensiv tipli və adaptiv
sortların yaradılması istiqamətində aparılan elmi-tədqiqat işləri təhlil edilmişdir. Tədqiqat işində
əsas məqsəd dəyişkən mühit şəraitində biotik və abiotik stres amillərinə davamlı, yüksək məhsul-
darlığa və dən keyfiyyətinə malik buğda sortlarının yaradılması üçün bərk və yumşaq buğda sortlar-
ının plastikliyinin və məhsuldarlığın stabilliyinin qiymətləndirilməsi olmuşdur.
Material və metodlar. Son illərdə, ƏETİ-də seleksiya proseslərinin intensivləşməsi ilə
yanaşı, CIMMYT, ICARDA və s. Beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq nəticədə genofondun poten-
sial məhsuldarlıq, xəstəliklərə davamlılıq əlamətlərinin daşıyıcıları olan genotiplərlə zəngin-

22
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

ləşməsinə şərait yaratmışdır [2-3].

23
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Cədvəl 1
Müsabiqəli sort sınağı pitomnikində öyrənilən perspektiv buğda genotiplərinin
bəzi aqrobioloji və məhsuldarlıq göstəriciləri (Tərtər, 2017/2018)
Məhsuldarlıq,

Kollanma tipi, bal

Tam yetişmə
Sünbülləmə

Boy, sm

Qonur pas

Gövdə pası
Sort, nümunə

Sarı pas
St.
s/ha
fərq

Bərk buğda
Qarabağ (Standart) 2 27.IV 18.VI 106,0 10MR 5MS 5S 51,9 0,0
Bərəkətli-95 (Standart) 2 20.IV 15.VI 105,0 20MR 0 20S 45,5 -6,4
Zəngəzur 2 28.IV 18.VI 114,0 10MR 0 20S 58,2 +6,3
Korifey-88 2 28.IV 17.VI 90,0 30S 5MS 0 57,9 +6,0
NP 187/2013 hibr. (22) 2 13.IV 18.VI 94,0 R 0 0 57,6 +5,7
Maci 115 2 18.IV 13.VI 100,0 10MR 5MS 0 56,1 +4,2
ICD01-0251-T-8AP-0AP-5AP-0AP-3AP-0AP-3AP-0AP 2 19.IV 13.VI 107,0 R 0 0 60,1 +8,2
Comərd-90 2 21.IV 12.VI 85,0 20MR 5MS 0 60,9 +9,0
Mgnl3/Ainzen-1//Ammar-1 2 19.IV 15.VI 100,0 0 0 0 59,4 +7,5
ICD06-0230-BLMSD-0AP-12AP-OTr-5AP-
1 20.IV 18.VI 96,0 5MR 5MS 0 62,2 +10,3
OTr-4AP-OTHT-0AP-OTR
Yumşaq buğda
Qırmızıgül-1 (Standart) 3 29.IV 15.VI 91,0 5MR 40S 5S 53,3 0,0
Əsgəran (Standart) 2 26.IV 15.VI 108,0 10MR 10S 0 55,8 +2,5
Əsəd-80 2 25.IV 15.VI 105,0 30MS 10MS 0 56,9 +3,6
1-C-17647 2 26.IV 12.VI 95,0 10MR 10S 0 58,3 +5,0

Öyrənilən yumşaq buğda genotiplərinin məhsuldarlıq amplitudası daha fərqli olmaqla 46,4-
58,3 s/ha arasında dəyişmiş, orta göstərici 51,7 s/ha olmuşdur. Yüksək məhsuldarlığı ilə seçilən
yumşaq buğda nümunələrinin böyük əksəriyyəti standart sortlarla eyni vaxtda, yaxud 2-6 gün tez
sünbülləmişdir. Yalnız 4 sortnümunənin məhsuldarlığı standartdan (53,3 s/ha) və orta göstəricidən
(51.7 s/ha) 1-5 s/ha yüksək olmuşdur (Cədvəl 1).
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yaz fəslinin soyuq və rütubətli olması, may ayının sonlarından
kəskin istilərin başlanması bərk və yumşaq buğda genotiplərinin morfobioloji və aqronomik
əlamətlərinə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərmişdir. Tez sünbülləyən sortnümunələrdə dəndolma
dövrü uzun olduğundan məhsuldarlığa görə seçilən nümunələrin böyük əksəriyyətini onlar təşkil
etmişlər (Сədvəl 2).
Buğda sortlarında məhsuldarlığın struktur elementləri çox fərqli olmuşdur. Bərəkətli 95 və
Korifey-88 bərk buğda sortlarında məhsuldarlıq sünbülcük və dənlərin sayı, uyğun olaraq dənlərin
kütləsinin yüksək olması ilə bağlıdır. Digər sortlarda bitkinin boyu, məhsuldar kollanma,sünbülün
sıxlığı, dənin iriliyi-1000 dənin kütləsi yüksək məhsuldarlığın əsas zəmini olmuşdur. Yumşaq
buğda sortları da struktur elementlərinə görə çox fərqlənirlər. Burada da boy, kollanma,sünbülün
sıxlığı, dənin sayı və kütləsi məhsuldarlığın əsas elementi olmuşdur (Cədvəl 2).
Torpaq-iqlim şəraitinin orta çoxillik normadan kəskin fərqlənməsi MSS-də öyrənilən buğda-
ların keyfiyyət göstəricilərinə də mənfi təsir etmişdir. Məhsuldarlıq ötən illərə nisbətən yüksək olsa
da dənin keyfiyyət göstəriciləri bütün sortlarda kəskin aşağı düşmüşdür. Burada ilin meteoroloji
göstəriciləri ilə yanaşı torpaqda üzvi və mineral maddələrin çatışmazlığı və suvarma rejimi də mənfi

24
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Сədvəl 2
MSS-də öyrənilən bərk və yumşaq buğda nümunələrinin məhsuldarlığı və struktur elementləri.
Tərtər, 2017/2018
Sünbüldə

Sünbülün sıxlığı,
Sünbülcüklərin
kollanma, ədəd

Məhsuldarlıq,
uzunluğu, sm
dənlərin

1000 dənin
Məhsuldar

sayı, ədəd
Sünbülün

kütləsi, q
Boy, sm

ədəd

q/m2
sayı, ədəd
Sort, nümunə

kütləsi, q
Bərk buğda
Qarabağ (Standart) 106,0 3,3 8,5 24,4 28,7 69,6 4,15 50,8 51,9
Bərəkətli-95 (Standart) 105,0 3,2 8,2 20,1 24,5 75,0 4,28 47,0 45,5
Zəngəzur 114,0 3,7 9,0 24,4 27,1 66,3 3,95 50,4 58,2
KSI 12/20008 x 4thFAWWON IR [52] 110,0 3,2 9,35 21,7 23,2 67,8 4,10 55,4 61,3
Korifey-88 90,0 3,8 11,7 27,4 23,4 101,8 6,16 51,2 57,9
Mgnl13/Ainzen//Maamouri-3 100,0 3,1 6,0 19,4 32,3 50,4 2,76 51,0 56,9
Icarhani 92,0 3,3 6,7 20,3 30,3 59,5 3,61 50,0 56,1
Maci 115 100,0 3,4 6,4 19,6 30,6 48,3 2,92 51,8 56,1
ICD01-0251-T-8AP-0AP-5AP-0AP-
107,0 3,1 6,67 20,8 31,2 57,5 4,00 60,4 60,1
3AP-0AP-3AP-0AP
Comərd-90 85,0 3,4 8,0 22,6 28,3 66,3 3,1 47,2 60,9
Mgnl3/Ainzen-1//Ammar-1 100,0 3,3 6,8 20,6 30,3 60,0 3,30 48,4 59,4
Mgnl3/Ainzen-1Mgnl3/Ainzen-1 100,0 3,43 7,1 21,4 30,1 63,0 3,54 51,4 54,2
ICD06-0230-BLMSD-0AP-12AP-OTr-
96,0 3,1 6,6 20,6 31,2 60,7 3,33 52,8 62,2
5AP-OTr-4AP-OTHT-0AP-OTR
Yumşaq buğda
Qırmızıgül-1 (Standart) 91,0 3,5 7,1 18,6 26,2 55,0 2,12 36,0 53,3
Əsgəran (Standart) 108,0 3,5 9,5 21,0 22,1 61,6 3,2 47,4 55,8
Əsəd-80 105,0 3,1 8,7 19,4 22,3 56,0 2,5 43,8 56,9
KP 396 100,0 3,5 10,4 23,4 22,5 66,8 3,53 49,8 54,3
KR11-9015 102,0 3,1 8,3 18,2 21,9 51,4 2,3 44,2 52,2
1-C-17647 97,0 3,0 9,1 20,2 22,2 56,1 2,17 39,8 58,3

təsir göstərmişdir. Buna baxmayaraq, bəzi bərk buğda genotipində həm məhsuldarlıq, həm də
zülalın, kleykovinanın miqdarı kimi keyfiyyət göstəriciləri standarta yaxın olmuşdur.
Beləliklə, müsabiqəli sort sınağı pitomniklərindən kompleks aqronomik göstəricilərə görə
standartdan müsbət fərqlənən bərk və yumşaq buğda sortnümunələri seçilmişdir. Kompleks
morfobioloji və aqronomik əlamətlərə görə seçilmiş genotiplər növbəti seleksiya mərhələsində
öyrənilir.
Yekun. Qlobal iqlim dəyişkənliyi geniş reaksiya normasına malik, adaptiv aqrobioloji
əlamətlərə, yüksək məhsuldarlığa və dən keyfiyyətinə malik yeni bərk və yumşaq buğda sortları-
nınn yaradılmasını aktuallaşdırır.
Son illərdə kompleks morfobioloji və aqronomik əlamətlərə görə standartdan müsbət
fərqlənən bərk və yumşaq buğda sortnümunələri seçilmişdir. Bitkinin boyu, məhsuldar kollanma,
sünbülcüklərin sayı, sünbülün sıxlığı, dənlərin sayı və kütləsi, dənin iriliyi-1000 dənin kütləsi buğda
sortlarının məhsuldarlığının əsas zəmini olmuşdur.
25
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Çoxillik göstəricilərə görə Beynəlxalq pitomnikdən (ICARDA 37thIDON-MD 2013-2014

Ədəbiyyat

1. Musayеv Ə.C., Hüsеynоv H.S., Məmmədоv Z.A. Dənli taхıl bitkilərinin sеlеksiyası sahəsində
tədqiqat işlərinə dair tarla təcrübələrinin mеtоdikası. Bakı: Müəllim, 2008, 88 s.
2. Rüstəmov X.N., Təlai C.M., Həsənova Q.M., İbrhimov E.R., Əhmədova G.Q., Musayev Ə.C.
Düzən Qarabağ şəraitində intensiv tipli bərk buğda sortlarının yaradılma perspektivləri //
Əkinçilik ETİ Elmi əsərləri məcmuəsi, XXVIII cild, Bakı: Müəllim, 2017, s. 86-91
3. Rüstəmov X.N., Təlai C.M., Həsənova Q.M., Ibrhimov E.R., Əhmədova G.Q., Musayev Ə.C.
Suvarma şəraitində (Tərtər BTS) bərk və yumşaq buğdaların seleksiyasına dair. // Əkinçilik
Elmi-Tədqiqat İnstitutunun Elmi Əsərləri Məcmuəsi, XXIX cild, Bakı: Müəllim, 2018, s. 133-
138
4. Гасанова Г.М., Талаи Дж.М., Гумматов Н.Г., Рустамов Х.Н. Агроэкологические факторы
и качество зерна пшеницы мягкой / Материалы VIІІ Международной научной
конференции «Селекционно-генетическая наука и образование (Парийские чтения)»,
Уманский национальный университет садоводства, 2019, с. 45-48
5. Гасанова Г.М., Талаи Дж.М., Гумматов Н.Г., Рустамов Х.Н. Проблемы формирования
показателей качества зерна у сортов пшеницы твёрдой и мягкой / Материалы ІІ
Международной научно-практической конференции “Основные, малораспространенные
и нетрадиционные виды растений – от изучения к внедрению”. Том 1, Круты 2019, c. 99-
109
6. Дувеиллер Е., Сингх П.К., Мецциалама М., Сингх Р.П., Дабабат А. Болезни и вредители
пшеницы. Руководство для полевого определения (2-ое издание). Перевод с английского
под общей редакцией Х.Муминджанова (ФАО СЕК), Анкара, 2014, 156 с.
7. Некрасова, О.А. Типы наследования высоты растений у гибридов F1 мягкой озимой
пшеницы. // Аграрный вестник Урала, 2014, № 11 (129), c. 12-15
8. Некрасова О.А., Костылев П.И., Некрасов Е.И. Модель сорта в селекции озимой
пшеницы (обзор). // Зерновое хозяйство России, № 5, 2017, с. 59-67
9. Рустамов Х.Н. Генофонд пшеницы (Triticum L.) в Азербайджане / LAP LAMBERT
Academic Publishing, 2016, 164 p.

26
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

YÜKSƏK MƏHSULDARLIQ POTENSİALINA MALİK BUĞDA (Triticum spp.)

X.N.Rüstəmov
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu
AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu
[email protected]

Məqalə son illərdə yerli və beynəlxalq pitomniklərdən seçilmiş yeni bərk və yumşaq buğda
sortnümunələrinin Əkinçilik ETİ Tərtər Bölgə Təcrübə Stansiyasında, suvarma şəraitində tədqiq olun-
masının nəticələrinə həsr olunmuşdur. Məqalədə müsabiqəli sort sınağı pitomnikində öyrənilmiş yeni bərk və
yumşaq buğda sortnümunələrinin aqrobioloji əlamət və xüsusiyyətləri analiz edilmişdir. Qlobal iqlim
dəyişkənliyi geniş reaksiya normasına malik, adaptiv aqrobioloji əlamətlərə, yüksək məhsuldarlığa və dən
keyfiyyətinə malik yeni bərk və yumşaq buğda sortlarınınn seçilməsinə şərait yaratmışdır. Bitkinin boyu,
məhsuldar kollanma, sünbülcüklərin sayı, sünbülün sıxlığı, dənlərin sayı və kütləsi, dənin iriliyi-1000 dənin
kütləsi buğda sortlarının məhsuldarlığının əsas zəmini olmuşdur. Çoxillik göstəricilərə görə Beynəlxalq
pitomnikdən (ICARDA 37th IDON-MD 2013-2014 Mgnl3/Ainzen1/3Bcr/Gro1-1//Mgnl3) seçilmiş yeni,
yarımpayızlıq “Comərd-90” bərk buğda sortu Dövlət sınağının aparılması üçün Aqrar Xidmətlər Agentliyinə
təqdim edilmişdir.

О СЕЛЕКЦИИ НОВЫХ СОРТОВ ПШЕНИЦЫ (Triticum spp.) С ВЫСОКИМ

Х.Н.Рустамов
НИИ Земледелия; Институт генетических ресурсов НАНА
[email protected]

Статья посвящена результатам изучения новых сортообразцов пшеницы твёрдой и мягкой,

27
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019 , s. 28-32

UOT 633.1; 632.9

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI ŞƏRAİTİNDƏ

THE STUDY OF HYBRID LINES OF WHEAT IN THE CONDITION OF

S.K.HACIYEVA1*, M.H.FATULLAYEVA2, F.A.HASANOV2

The article presents results of the study of innerspecific hybrid lines of 52 bread and 10 durumwheat
which were investigated in the Experimental Field of the Araz Industrial Science Union named by
Academician Hasan Aliyev of the Nakhchivan Autonomous Republic in irigation condition during 2017-2018
years. There were given some productivity indicators of hybrid lines of bread wheat in comparison with
standard Gobustan, and durum wheats with standard Barakatli 95 varities.
The height of the standard variety Gobustan was 95,8 cm and the height of 11 (21,2 %) investigated
hybrid lines was shorter on 1,3-40,2 cm than standard, and 41 (78,8 %) was higher 6,2-40,2 cm than
standard during research. The height of standard durum wheat variety Barakatli 95 was 85,5 cm and the
heightof hybrid lines was higher on 10,8-13,1 cm (96,3-98,6 cm) than standard.
The yield of 49 hybrid lines of bread wheat which were investigated in breeding experiments were
(52,5 centnere /hectare) 0,8-17 cent/hectare more than standard variety Gobustan but 3 of them had lower
yield on 7,5-10,3 sent/hectare. The highest productivity was at Olviya (Odessa) x Ugur (Azerbaijan),
S.H.2011/26 (69,5 sent/hectare), Azamatli-95 (Azerbaijan) x TSXA.PUAN 1 ha 76 (Darband), S.H.2011/19
(69,4 sent/hectare), Renan (France) x Gobustan (Azerbaijan), S.H.2011/13 (68,3 sent/hectare), Gobustan
(Azerbaijan) x 17th FAWWON-IR, P-4, N37 (CIMMYT), S.H.2011/20 (68,3 sent/hectare) etc. The 8 hybrid
lines of durum wheat had (44,3) 11,3-20,7 sent/hectare more yield than standard Barakatli-95, but 2 of
them had 4,8-10,1 sent/hectare lower yield. The highest yield was at Zatino (France) x Terter (Aerbaijan),
S.H.2011/4 (65 sent/hectare), Zatino (France) x Barakatli-95 (Azerbaijan), S.H.2011/8 (61,3 sent/hectare)
and etc.
The 12 (19,3%) of 62 constant hybrid lines of bread and durum wheat were lodged, and there was not
observed an infection by any diseases.
As the result of icarried out nvestigation the innerspecific hybrid lines of 52 bread wheat according to
their different signs and features - such as Olviya (Odessa) x Ugur (Azerbaijan), Azamatli-95 (Azerbaijan) x
TSXA.PUAN 1 ha 76 (Darband), Renan (France) x Gobustan (Azerbaijan), Gobustan (Azerbaijan) x 17th
FAWWON-IR, P-4, N-37 (CIMMYT) and others and 10 combinations from the hybrids of durum wheat such
as Zatino (France) x Tartar (Azerbaijan), Zatino(France) x Barakatli-95 (Azerbaijan) lines have been
chosen for use in creation of new wheat varieties on resistance to diseases and pests, high yield and quality.
It is recommended to use as an initial material the hybrid lines such as Azamatli-95 (Azerbaijan) x
TSXA. PUAN1 ha 76 (Darband), S.H.2013/110 with 55,6 cm height for creation of new short height
varieties.

28
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019
Açar sözlər: seleksiya, yumşaq buğda, bərk buğda, hibrid xətlər, məhsuldarlıq göstəriciləri
Ключевые слова: селекция, мягкая пшеница, твердая пшеница, гибридные линии, показатели
урожайности
Keywords: breeding, bread wheat, durum wheat, hybrid lines, productivity parameters

Giriş. İnsanların gündəlik tələbatının ödənilməsində bitki mənşəli məhsulların payı 90%
təşkil edir. Bunun 60%-i taxıl məhsullarının payına düşür ki, bunun da 47%-ni buğda təşkil edir.
Dünya əhalisinin qidaya olan tələbatının 75%-i buğdanın hesabına ödənilir. Buğda bitkisi iqlim
şəraitinə uyğunlaşma qabiliyyətinə malik olduğuna görə dünyanın əksər yerlərində əkilir [1].
Dünyada baş verən qlobal iqlim dəyişikliyi mövcud sortların məhsuldarlığının azalmasına səbəb
olur. Bu problemi qismən aradan qaldırmaq məqsədi ilə respublikanın bölgələrinə uyğun, biotik və
abiotik stres amillərinə davamlı, daha plastik yüksək dən keyfiyyətinə və məhsuldarlığa malik yeni
buğda sortlarının yaradılması aktualdır [2; 3; 4].
Aparılmış araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Naxçıvan Muxtar Respublikasında
kənd təsərrüfatına 162391 ha əkinə yararlı torpaq sahəsinin cəmi 60019,5 hektarı (37%-i) əkin
altında istifadə olunur. Lakin qalan 63% torpaqlardan istifadə olunmur. Ərazisinin xeyli hissəsini
dağlıq və dağətəyi sahələr tutduğu üçün burada erroziya prosesləri daha geniş yayılmaqla ərazinin
75%-ə qədərini təşkil edərək, ümumi ərazinin 61,4%-i zəif, 31%-i orta, 7,6%-i isə şiddətli dərəcədə
eroziyaya uğramışdır. Muxtar respublikada taxılayararlı torpaqlar bütün inzibati rayonlarda
yayılmışdır [5].
Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində havanın minimum və maksimum göstəriciləri
arasında fərq çox kəskindir. İllik yağıntılar Arazboyu düzənliklərdə 200-300 mm, yüksək dağlıq
yerlərdə 300-800 mm-dir. Yay aylarında havanın temperaturu bəzən müsbət 40 və daha yüksək
olmaqla, qış aylarında isə bəzən mənfi 25-30 dərəcəyə qədər aşağı düşür [6]. Bitkilərin biotik və
abiotik stres amillərinə qarşı davamlılığı genotipdən, inkişaf fazasından və xarici mühit şəraitindən
asılıdır [7]. Bu cür kontinental iqlim şəraitində kənd təsərrüfatının aparıcı sahələrindən biri olan
bitkiçiliyin davamlı inkişafı üçün regionda xarici mühitin əlverişsiz amillərinə davamlı yeni bitki
sortlarının yaradılmasına ehtiyac vardır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının torpaq-iqlim xüsusiyyət-
lərinə uyğun, kompleks təsərrüfat qiymətli əlamətlərə malik yeni buğda sortlarının yaradılması və
fermer təsərrüfatlarında tətbiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Muxtar Respublikanın kəskin kontinental iqlim şəraiti üçün mütəlif mənşəli sort və
formalardan ibarət genofondun toplanması, öyrənilməsi və yerli torpaq-iqlim şəraiti üçün daha
məhsuldar, adaptiv xüsusiyyətli başlanğıc materialların seçilməsi və onlar üzərində seleksiya
işlərinin aparılması vacibdir. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində Naxçıvan Muxtar
Respublikasında bir çox müsbət əlamətlərə malik yeni payızlıq çoxcərgəli “Qılçıqlı-85”, “Arpaçay”
arpa sortları yaradılmışdır [8; 9].
Material və metodlar. Qeyd edilənləri nəzərə alaraq Naxçıvan Muxtar Respublikası
Akademik Həsən Əliyev adına Araz Elm İstehsalat BirliyininTəcrübə Təsərrüfatında 2017-2018-ci
illərdə suvarma şəraitində 62 kombinasiya sabitləşmiş hibrid xətlər tədqiq edilmişdir ki, bunlardan
52-si yumşaq, 10-u isə bərk buğda olmuşdur. Səpin sələf tərəvəz bitkiləri olmaqla, noyabr ayının
birinci ongünlüyündə əllə aparılmaqla, hər bir nümunə 2m2 sahəyə səpilmiş, kütləvi çıxış noyabr
ayının ikinci ongünlüyündə müşahidə edilmişdir. Təcrübə sahəsinə səpin qabağı şum altına hektara
100 kq fiziki çəkidə kompleks gübrə (nitrofoska), 15 ton üzvi gübrə, erkən yazda kollanma
fazasında hektara təsiredici maddə hesabı ilə 90 kq azot gübrəsi (NH4NO3) verilmişdir. Vegetasiya
müddətində nümunələr boruyaçıxma, sünbülləmə və süd yetişmə fazalarında suvarılaraq təcrübə

29
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

sahəsində bölgə üçün nəzərdə tutulmuş aqrotexniki qulluq işləri həyata keçirilmişdir.
Tədqiqat illərində məhsuldarlıq göstəricilərinin təhlili dənli-taxıl bitkilərinin seleksiya sahə-
sində tədqiqat işlərinə dair tarla təcrübələrinin metodikasına uyğun olaraq aparılmışdır [10].
Nəticələr və onların müzakirəsi. Aparılan seleksiya işlərinin əsas məqsədi biotik və abiotik
stres amillərinə davamlı, alçaqboylu, yüksək dən keyfiyyətinə malik, məhsuldar yumşaq və bərk
buğda sortlarının yaradılmasıdır. Yerli və introduksiya olunmuş bərk buğda sortları arasında apa-
rılan növdaxili hibridləşmə nəticəsində yaradılmış hibrid xətlərin məhsuldarlıq göstəriciləri tədqiqat
illərində öyrənilmiş, yumşaq buğdalar standart Qobustan, bərk buğdalar isə standart Bərəkətli-95
sortu ilə müqayisə edilərək quruplaşdırılmış və cədvəldə verilmişdir (cədvəl).
Cədvəl
Bəzi yumşaq və bərk buğda sortnümunələrinin məhsuldarlıq göstəriciləri
(2017-2018-ci illər, orta)
S/s Sortnümunələrin adı və Bitkinin St. Məhsuldarlıq, St.
kataloq nömrəsi boyu, sm fərq ± s/ha fərq ±
Yumşaq buğda hibridləri
1. Qobustan (standart) 95,8 - 52,5 -
2. Renan (Fransa) x Qobustan (Azərb.), S.H.2011/13 93,5 -2,3 68,3 +15,8
3. Sanzor-4 (Özbəkistan) x Murov-2 (Azərb.) S.H.2011/16 94,5 -1,3 54,6 +2,1
4. Əzəmətli-95 (Azərb.) x TSXA.PUAN1 h a 76 (Dərbənd), 115 +19,2 69,4 +16,9
S.H.2011/19
5. Əzəmətli-95 (Azərb.) x TSXA.PUAN 1 h a 76 (Dərbənd), 55,6 -40,2 42,2 -10,3
S.H.2013/110
6. Qobustan (Azərb.) x 17th FAWWON-IR, P-4, N37 110 +19,2 68,3 +15,8
(SİMMİT), S.H.2011/20
7. Olviya (Odessa) x Uğur (Azərb.), S.H.2011/26 130 +34,2 69,5 +17
8. Olviya (Odessa) x Uğur (Azərb.), S.H.2011/27 125 +29,2 58,3 +5,8
9. Sanzor-4 (Özbəkistan) x Qobustan (Azərb.), S.H.2011/29 90,5 -5,3 65,6 +13,1
th
10. 11 FAWWON KN149-193 (SİMMİT) x Murov-2 (Azərb.), 110 +14,2 64,2 +11,7
S.H.2011/30
11. Aran x Murov 2 (Azərb.), S.H.2013/64 92,5 -3,3 53,3 +0,8
th
12. 17 FAWWON-IR, P-4, N37 (SİMMİT) x Əzəmətli-95 87,3 -8,5 65,4 +12,9
(Azərb.), S.H.2011/25
13. Fərəhim x Fatimə (Azərb.), S.H.2013/83 102 +6,2 66,8 +14,3
Bərk buğda hibridləri
1. Bərəkətli- 95 (standart) 85,5 - 44,3 -
2. Zatino (Fransa) x Şiraslan-23 (Azərb.), S.H.2011/1 98,3 +12,8 34,2 -10,1
3. Bərəkət (Dağıstan) X Əlincə-84 (Azərb.), S.H.2011/3 98,6 +13,1 39,5 -4,8
4. Zatino (Fransa) X Tərtər (Azərb.), S.H.2011/4 96,7 +11,2 65,0 +20,7
5. Zatino (Fransa) X Bərəkətli-95 (Azərb.), S.H.2011/8 96,3 +10,8 61,3 +17
6. Zatino (Fransa) X Bərəkətli-95 (Azərb.), S.H.2011/10 98,4 +12,9 55,6 +11,3
Qeyd: ST- Standart

Cədvəldən göründüyü kimi 2016-2017-ci illərdə yumşaq buğdalardan standart Qobustan sor-
tunun boyu 95,8 sm olmuş və tədqiq edilən hibrid xətlərin 11-nin boyu (21,2%-i) standartdan 1,3-
40,2 sm qısa, 41-i (78,8%-i) 6,2-40,2 smstandartdan hündür olmuşdur. Bərk buğdalardan standart
Bərəkətli-95 sortunun boyu 85,5 sm olmuş və hibrid xətlərin boyu standartdan 10,8-13,1 sm (96,3-
30
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

98,6 sm) hündür olmuşdur.

Ədəbiyyat

1. Bigonah H.H. Study of stability and Drought Tolerance in Promising Lines of Whinter and
Facultative Wheat (Triticum aestivum) // Thesis for (M.Sc) Degree of plant Breeding, Islamic Azad
University of Karaj. Iran, 2005, p. 120
2. Абдуллаев А.М. Оценка адаптационной ценности перспективных сортов озимой
мягкой пшеницы в условиях Карабахской низменности // Международная Научная
конференция «Селекция и генетика сельско-хозяйственных растений: Традиция и
перспективы» Одесса, 2012, с. 5-6.
3. Hacıyeva S.K. Buğdanın Triticum aestivum və Triticum durum növlərarası hibridlərində
formaəmələgəlmənin tədqiqi // ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi, XXIX cild, Bakı, 2018, s. 69-72.
4. İbrahimov E.R., Ş.F.Sadıqov, X.Ç.Təmrazov, K.K.Aslanova. Respublikamızda buğda
bitkisində gövdə pası xəstəliyinin törədicisinin (Puccicina Graminis F.SP.Tritici Pers) müşahidəsi
və inkişafı // AzETƏİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi, XXVI cild, Bakı, 2015, s. 228-233.
5. Əmirov R., HacıyevS. Naxçıvan Muxtar Respublikasınıт müasir torpaq xəritəsinin
əkinçilik sistemində rolu // Naxçıvan, 2013 (175 s.) s. 100-121.
6. Naxçıvan ensiklopediyası, II cild, Naxçıvan, 2005, 376 s.
7. Linghe Z., William T. Combining ability heritability and genotypic correlations for lint
yield and fiber quality of Upland cotton in delayed planting//Field Crops Research, 2015, v.171,

31
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

p.176–183
8. ТалыбовТ.Г., Фатуллаев П.У., Пашаев Т.Ю. Изучение мировой коллекции пшеницы с
Азербайджана // Бюллетень наука и практики, 2017, №8, с. 79-85.
9. Talıbov T.H., Z.A.Məmmədov, R.V.Əmirov, P.Ü.Fətullayev. Adi arpanın (Hordeum
vulgare L) yeni “Qlçıqlı-85” sortu // ADAU-nun Elmi Əsərləri, Gəncə, 2018, №8, s. 9-13.
10. Musayev Ə.C, Hüseynov H.S., Məmmədov Z.A. Dənli-taxıl bitkilərinin seleksiyası
sahəsində tədqiqat işlərinə dair tarla təcrübələrinin metodikası.: “Müəllim nəşriyyatı" Bakı, 2008,
88 s.

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI ŞƏRAİTİNDƏ

S.K.Haciyeva1*, M.H.Fətullayeva2, F.Ə.Həsənov2

Məqalədə Naxçıvan Muxtar Respublikası Akademik Həsən Əliyev adına Araz Elm İstehsalat Birliyinin
Təcrübə Təsərrüfatında 2017-2018-ci illərdə suvarma şəraitində tədqiq edilmiş 52 yumşaq 10 bərk
buğdanın növdaxili hibrid xətlərinin tədqiqinin nəticələri verilmişdir. Kompleks müsbət əlamətlərə malik
hibrid xətlər seçilərək, məhsuldar, yüksək keyfiyyət göstəricilərinə malik olan, xəstəlik və zərərvericilərə
davamlı yeni buğda sortlarının yaradılması üçün istifadə olunacaqdır.

ИССЛЕДОВАНИЕ КОНСТАНТНЫХ ГИБРИДНЫХ ЛИНИЙ ПШЕНИЦЫ

С.К.Гаджиева1*, М.Г.Фатуллаева2, Ф.А.Гасанов2

В статье представлены результаты исследования 52 мягких и 10 твердых гибридных линий

32
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019, s. 33-38

UOT 633.631

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ AT PAXLASI

S.S.CAMIYEVA1*, C.M.TƏLAİ1, A.İ.ƏSƏDOVA2

EVALUATION OF INTRODUCED FABA BEAN SAMPLES FOR

S.S.JAMIYEVA1*, J.M.TALAI1, A.I.ASADOVA2

The article describes the experiments, carried out in the nurceries on the samples of faba bean,
resistant to ascochytose and chocolate spot, siutable for mechanical collection and selection of source
materials with complex features for the purpose of creation of new varieties in vegetation year. FLİP17-
022FB; FLİP17-016FB, FLİP16-191, FLİP16-199, Rebeya 40, FLİP17-055FB, FLİP16-202FB, FLİP 17-
033FB, FLİP17-047FB varietysamples can be used in future breeding works and concidered valuable
sourceas donor form.

Açar sözlər: at paxlası, seleksiya, başlanğıc material, sort, seleksiya əhəmiyyətli əlamətlər
Ключевые слова: конские бобы, селекция, исходный материал, сорт, селекционнo ценные
признаки
Keywords: Fababean, selection, initial material, variety, valuable breeding traits

Giriş. Son zamanlar dünya əhalisinin zülala olan ehtiyacının ucuz və səmərəli yolla
ödənilməsi imkanları axtarılır. Bu problemin həllini isə digər bitkilərlə yanaşı mövcud dənli-paxlalı
bitkilərində görünür. Bu səbəbdən də ərzaq paxlalı bitkiləri müasir dövr üçün prioritet bitkilərdən
sayılımaqla əhalinin istehlak səbətinin əsas tərkib hissəsi olub gündəlik protein ehtiyacının
ödənilməsində əsas alternativ qidalardan hesab olunur. Heyvani zülaldan maksimum az istifadə,
onu əvəzləyən bitki zülalı ilə zəngin paxlalı bitkilərin geniş istifadəsi heyvandarlıq məhsullarına
tələbatın azalamasına gətirib çıxarar. Bu da ölkədə digər kənd təsərrüfatı bitkiləri ilə yanaşı ərzaq
paxlalılarının əkin sahələrinin genişləndirilməsini aktuallaşdırır. Buna nail olmaq üçün ilk növbədə
müasir seleksiyanın prioritetlərinə uyğun yeni sortların yaradılması tələb olunur.
Paxlalılar fəsiləsinin növlərindən biri də at paxlasıdır. At paxlası qiymətli ərzaq və yem
bitkisidir. Onu hələ qədimdə Misirdə, Yunanıstanda və Romada becərirdilər [3]. Bir çox alimlərin
fikrinə görə Çində və Aralıq dənizi sahili ölkələrində at paxlasından qida məhsulu kimi istifadə
olunması eramızdan əvvələ təsadüf edir. At paxlası Avropa və Afrikanın Aralıq dənizi sahilində,
Amerikada, Əfqanıstanda, Hindistanda və s. ölkələrdə də becərilir [10; 11]. Paxla bitkisinin ən azı

33
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

5000 il yaşı vardır. Onun izləri Çində, qədim Misirdə və hətta Troyanın xarabalıqlarında tapılıb [5].
At paxlasının dənində 35%-ə qədər zülal, 55%-qədər karbohidrat, 0.8-1.5%-qədər yağ, yaşıl
kütləsində isə 76.4% su, 3.6% zülal ,0.8% yağ, 7% sellüloza, 20.5 % azotsuz ekstraktiv maddə və
1.4% kül olur. Yaşıl kütlənin 1 sentneri 16 yem vahidi və 15000 qram həzm olunan zülala malikdir.
At paxlası həmçinin, müxtəlif mineral duzlar, vitamin və fermentlərlə də zəngindir. Tərkibində olan
zülal insan orqanizmi tərəfindən asanlıqla mənimsənilir. Zülalın tərkibində olan arginin, histidin,
metionun, lizin və bu kimi digər əvəzolunmaz aminturşular insan orqanizmində sintez olunmur və
buna görə də paxla qida rasionunda mühüm əhəmiyyət kəsb edir [6]. Paxla dəninin kimyəvi
tərkibini bir çox Rusiya, Misir, Türkiyə və İspaniya alimləri də tədqiq etmişlər. Amerika mənşəli,
geniş yayılmış paxla dənlərində zülal, yağ və alkaloidlərin kimyəvi tərkibini təşkil edən göstəricilər
Heyzer, Bekolit və Ulrixinin tədqiqatlarında da öz əksini tapmışdır [12; 13]. At paxlasının hər 100
qramında 88 kalori var [12]. Paxla tərkibinin zənginliyi ilə əti əvəz edir. Tərkibi karbohidrat,
aminturşuları, B qrup vitaminlər və C vitamini, natrium, kalium, kalsium mineralları ilə zəngindir.
Bundan başqa o, orqanizmdə maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır [7]. Alimlərin fikirincə at
paxlasının kimyəvi tərkibinin müxtəlif olması hər bir ölkənin torpaq iqlim şəraitinin müxtəlif olması
ilə əlaqədardır.
Çiçəkləmə fazasında biçilmiş paxla çox qidalı yem bitkisidir. Əlverişli şəraitdə at
paxlasından hektara 35-50 sen. dən, 250-300 sen. isə yaşıl kütlə məhsulu almaq olur [4]. Eyni
zamanda da yaxşı bal verən bitkidir. Belə ki, arılar 1 hektardan 20-25 kq bal toplayırlar.Əsasən
Republikamızın cənub bölgəsində becərilir [1].
Tədqiqatın əsas məqsədi at paxlası bitkisinin biomorfoloji xüsusiyyətlərinin və təsərrüfat
qiymətli əlamətlərinin öyrənilməsi, seleksiyada başlanğıc material kimi istifadəsi, müxtəlif
torpaq-iqlim şəraitinə uyğun bölgələr üçün dənlik və tərəvəz istiqamətlərində model sortların
yaradılmasıdır.
Material və metodlar. Tədqiqat işi 2017-2018-ci illərdə Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitu-
tunun Abşeron Yardımçı Təcrübə Təsərrüfatında (YTT) aparılmışdır. Tədqiqat işində kolleksiya
materiallarının öyrənilməsi ÜRBİ metodikası (1980), Vicia faba-nın mədəni növlərinin beynəlxalq
klassifaktoru SEB (1985), kənd təsərrüfatı bitkilərinin dövlət sort sınağının metodikası (1989),
Beynəlxalq Biomüxtəliflik İnstitutunun at paxlasına aid qəbul edilmiş “Methodology for the
definition of a key set of characterization and evaluation descriptors for faba bean (Vicia faba)”
metodikası (2011) əsasında həyata keçirilmişdir [8; 9].
Tədqiqat materialı olaraq 2017-2018- ci illər ərzində Beynəlxalq Mərkəz ICARDA-dan
alınmış 3 beynəlxalq pitomnikə aid (FBIABN 18 - At paxlasının askoxitoza davamlılıq, FBICSN
18 – At paxlasının mexaniki yığıma yararlılıq, FBIMHN 18 – At paxlasının qəhvəyi ləkəlilik
xəstəliyinə davamlılıq) 234 at paxlası sortnümunələri götürülmüşdür. Tədqiqat müddətində bitkilər
üzərində fenoloji müşahidələr aparalmış, nümunələr kəmiyyət və keyfiyyət əlamətlərinə görə
qiymətləndirilmişdir.
Nəticələr və onların müzakirəsi. Ərzaq paxlalılarının məhsuldarlığı mürəkkəb əlamət olub
bitkidə paxlanın və dənin sayı, paxlada dənin sayı, bitkidə dənin kütləsi, 1000 dənin kütləsi ilə
müəyyən edilir. At paxlası becərildiyi ərazinin torpaq-iqlim şəraitinin dəyişməsinə yüksək ekoloji
həssaslıq göstərir, əsasən də iqlim, torpaq, su və qida rejiminin dəyişməsinə tez reaksiya verir.
Apardığımız fenoloji müşahidələr zamanı öyrənilən at paxlası nümunələrinin vegetasiya
müddətində və onu təşkil edən fazalararası dövrlərin uzanmasında əsaslı fərqlərin olmadığı
müəyyən edilmişdir. Belə ki, hər üç pitomnikin nümunələrində səpin yazda 16.03.18-ci il tarixində

34
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

aparılmış, çiçəkləmə may ayının ilk ongünlüyünə təsadüf etmişdir. Vegetasiya müddəti 79-90 gün
arasında dəyişmişdir. Tədqiq olunan pitomniklərdəki nümunələrin əsas məhsuldarlıq ölçüləri
standartla (VIFA-2-93) müqayisədə fərqlənən nümunələrə dair təsərrüfat göstəriciləri şəkil 1-3-də
öz əksini tapmışdır.
FBIABN-18 pitomnikinin sortnümunələrində bitkinin boyu 70-115 sm, 100 dənin kütləsi 72-
123 q, məhsuldarlıq isə 200-378 q/m2 intervalında dəyişilmişdir. FBIABN-18 pitomnikdəki 4
sortnümunə (FLİP17-022FB; FLİP17-016FB; FLİP16-191; FLİP16) standartla müqayisədə daha
məhsuldar olmuşdur. Onlarda məhsuldarlığı 209-378 q/m2 tərtibində dəyişmişdir (şəkil 1).

FLİP17-022FB
400
300
200 Bitkinin boyu, sm
VIFA 2-93(st) 100 FLİP17-016FB
0 Məhsuldarlıq, q/m2
100 dənin kütləsi, q
FLİP16-199 FLİP16-191

Şəkil 1. FBIABN-18 pitomnikindən seçilmiş sortnümunələrin məhsuldarlıq göstəriciləri

FBICSN-18 pitomnikinin sortnümunələrində bitkinin boyu 80.0-115,0 sm, 100 dənin kütləsi
70-123 q, məhsuldarlıq isə 100.2-372 q/m2 intervalında dəyişmişdir. FBICSN-18 pitomnikdə 7
sortnümunə (Rebeya 40-372 q/m2; FLİP17-022FB-321 q/m2; FLİP17-055FB-318q/m2 q; FLİP17-
005FB-281 q/m2; FLİP16-202-261q/m2; FLİP 17-033FB-260 q/m2; FLİP17-047FB-246 q/m2)
standartla müqayisədə daha məhsuldar olmuşdur (şəkil 2).

Rebeya 40
400
VIFA 2-93(st)300 FLİP17-022FB Bitkinin boyu, sm
200
100
FLİP17-047FB 0 FLİP17-055FB Məhsuldarlıq, q/m2

FLİP 17-033FB FLİP17-005FB 100 dənin kütləsi, q

Şəkil 2. FBICSN-18 pitomnikindən seçilmiş sortnümunələrin məhsuldarlıq göstəriciləri

FBIMHN-18 pitomnikindəki sortnümunələrdə bitkinin boyu əsasən 80-100 sm, 100 dənin
kütləsi 72-90 q, məhsuldarlıq isə 101.4-335,0 q/m2 intervalında dəyişilmişdir. FBIMHN-18
pitomnikindəki 4 sortnümunə (Elizar-335 q/m2; FLİP16-205-254 q/m2; FLİP16-214-198 q/m2;
FLİP16-210-131 q/m2) standartla müqayisədə daha məhsuldar olmuşdur (şəkil 3).

35
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

1. Elizar
400
300
200
5. St.VIFA2-93 100 2. FLİP16-205 Bitkinin boyu, sm
0 Məhsuldarlıq, q/m2
100 dənin kütləsi, q

4. FLİP16-210 3. FLİP16-214

Şəkil 3. FBIMHN-18 pitomnikindən seçilmiş sortnümunələrin məhsuldarlıq göstəriciləri

Tədqiqat ilində Beynəlxalq Seleksiya Mərkəzi ICARDA-dan introduksiya olunmuş 3 pitom-

Cədvəl
İntroduksiya olunmuş pitomniklərdən seçilmiş nümünələrin keyfiyyət göstəriciləri
Sortnümunənin adı Nəmlik, % Yağ, % Zülal, % Yağ çıxımı, Zülal çıxımı,
s/ha s/ha

FBIABN-18
FLİP 17-022FB 4.09 4.65 21.8 1.76 8.24
FLİP17-016 FB 11.7 4.30 25.3 1.26 7.41
FLİP16-199 11.5 4.55 25.5 0.95 5.33
FLİP16-191 12.1 3.90 26.9 0.98 6.78
FLİP17-039FB 11.0 4.55 26.0 0.74 4.24
FLİP17-032FB 11.2 5.43 24.9 0.99 4.56
FLİP17-045FB 13.9 6.90 24.9 1.00 3.61
FLİP17-007FB 12.3 6.25 25.8 1.03 4.25
st.VİFA2-93 12.5 4.45 27.8 0.85 5.33
FBICSN-18
FLİP17-058FB 11.8 7.0 27.0 2.24 8.64
FLİP16-202 12.0 4.20 26.4 1.09 6.89
FLİP17-004 FB 11.7 3.72 27.3 1.00 7.17
FLİP17-035FB 12.7 4.12 26.2 1.28 8.29
FLİP17-031FB 11.6 5.00 26.6 1.6 8.51
FLİP17-021FB 12.0 4.03 26.6 1.25 8.27
Rebeya 40 12.0 8.17 25.5 3.07 9.58
FLİP17-003FB 11.5 4.60 25.5 1.37 7.62
FLİP17-043FB 11.4 5.00 25.3 1.23 6.27
st.VİFA2-93 11.9 3.45 26.9 1.26 9.81
FBIMHN-18
ELİZAR 12.2 5.93 24.0 1.98 8.04
FLİP16-214 12.1 4.84 27.8 0.95 5.50
FLİP 16-205 12.3 4.61 25.5 1.17 6.47
FLİP16-013 12.0 6.09 26.4 1.26 5.49
FLİP16-014 12.0 4.54 26.4 1.06 6.17
st.VİFA 2-93 12.0 4.80 23.0 0.88 4.25

36
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Tədqiq etdiyimiz sortnümunələrdə zülal 23.0-27.8 %; nəmlik 4.09-13.9%; yağ 3.45-8.17%

Ədəbiyyat

1. Fətəliyev H.K. Bitkiçilik məhsullarının saxlanması və emalı texnologiyası. Bakı: Elm,

37
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

биологической ценности для пищевых концентратов первых и вторых обеденных блюд и их

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ İNTRODUKSİYA OLUNMUŞ AT PAXLASI NÜMUNƏLƏRİNİN

S.S.Camiyeva1*, C.M.Təlai1, A.İ.Əsədova2

Məqalədə 2017-2018-ci vegetasiya ilində askoxitoz və qəhvəyi ləkəlilik xəstəliklərinə davamlı,

ОЦЕНКА ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ ОБРАЗЦОВ КОНСКИХ БОБОВ

С.С.Джамыева1*, Дж.М.Талаи1, А.И.Асадова2

В статье описываются эксперименты, проведенные в вегетационном году в питомниках на

38
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019, s. 39-43

UOT 633/635:631.52

XƏSTƏLİKLƏRƏ DAVAMLI ARPA SORTLARININ YARADILMASI ÜÇÜN

A.M.LABAZANOVA
Əkinçilik ET İnstitutu, AZ 1098, Bakı ş. Pirşağı qəs., Sovxoz № 2,
e-mail: [email protected]

SELECTION OF INITIAL MATERIALS FOR CREATION OF DISEASE

A.M.LABAZANOVA
Research Istitute of Crop Husbandry
e-mail: [email protected]

The article provides information on the evaluation of the resistance of more than 600 barley germ
plasm to rust, powderu mildew and helmintosporiosis diseases that were studied at the RICH’s Absheron
Subsidiary Experimental Station (SES) and Kurdamir Experimental Station (ES). 51.8% of the barley
genotypes studied in the 2016-2019 were moderately resistant to the rust (Puccinia graminis Pers.
HordeiEricss. Et henn) and 32.2% were weakly resistant. The number of higly resistant and resistant
accessions were 3.2–5.7% and 8.2–11.5%, respectively.
41.7% of the accessions were resistant to powdery mildew (EruciphegraminisDSL.cp.
HordeuMarchal), and 11.0% had high resistance. Net blotch (helminthosporium teres.) and stripe disease
(helminthosporium gramineum Rabh) in barley germ plasm were 17-24 and 39-67%, respectively.

Açar sözləri: arpa, sortnümunə, genotip, seleksiya, seçmə, başlanğıc material, xəstəliklərə davamlılıq,
məhsuldarlıq
Ключевые слова: ячмень, сортообразец, генотип, селекция, отбор, исходный материал,
устойчивость к болезням, урожайность
Keywords: barley, variety, genotype, breeding, selection,initial material, disease resistance, yield

Giriş. Arpa respublikada ən geniş becərilən dənli-yemlik bitki olub, əkin sahəsinə görə
buğdadan sonra ikinci yeri tutur. Dəninin tərkibində heyvan mənşəli zülalın əsasını təşkil edən
lizin, triptofan və digər aminturşularının çoxluğu, onun dəyərini daha da artırır [1; 10].
Aparılan statistik araşdırmalar göstərir ki, əkin sahəsinin kifayət qədər olmasına baxmayaraq
arpaya olan tələbat ödənilmir və bunun ən başlıca səbəblərindən biri ayrı-ayrı stres amillərin, o
cümlədən xəstəliklərin təsiri nəticəsində məhsuldarlığın xeyli azalmasıdır. FAO-nun məlumatlarına
əsasən, müxtəlif virus və göbələk xəstliklərinin təsiri nəticəsində məhsul itkisi 30-35 % təşkil edir
[3; 5; 6; 7].
Araşdırmalar göstərir ki, respublikada arpanın ən geniş yayılan xəstəlikləri unlu şeh, helmin-
tosporioz, sürmə, pas xəstəlikləri və rinxosporiozdur. Qeyd olunur ki, bu xəstəliklərlə yoluxmanın
səviyyəsindən asılı olaraq məhsuldarlıq 7,8-15 %, hətta helmintosporiozla 70-80 % sirayətlənmə
nəticəsində 10-34 % azalır, məhsulun keyfiyyəti və texnoloji göstəriciləri aşağı düşür [4; 8; 11; 12].

39
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Tədqiqatlar göstərir ki, xəstəliklərə qarşı mübarizədə ən sərfəli metodlardan biri, seleksiya
yolu ilə davamlı sortların yaradılmasıdır. Odur ki, apardığımız tədqiqatın məqsədi introduksiya
olunmuş arpa sortnümunələrinin təbii fonda xəstəliklərə davamlılığının qiymətləndirilməsi və yeni
sortların yaradılması üçün başlanğıc materialın seçilməsidir.
Material və metodlar. Material olaraq İKARDA-dan daxil olmuş 600-dən artıq arpa rüşeym
plazması götürülmüşdür. Tədqiqatlar Əkinçilik ETİ-nun Abşeron YTT və Kürdəmir TS-da
aparılmışdır. Sortnümunələr tədqiqatın metodikasına uyğun olaraq hər biri 1 kv.m-lik ləklərdə
əkilmişdir [2]. Təcrübədə bitkilərin ayrı-ayrı inkişaf fazalarının (çıxış, kollanma, boruyaçıxma,
sünbülləmə və yetişmə), eyni zamanda xəstəliklərə yoluxmasının qeydiyyatı aparılmışdır [2; 9].
Xəstəliklərin qiymətləndirilməsi müvafiq metodikaya uyğun olaraq 9 ballı şkala ilə
aparılmışdır.
Təcrübədə xəstəliklərlə yanaşı, digər təsərrüfat-qiymətli əlamətlərin də qiymətləndirilməsi
aparılmışdır.
Nəticələr və onların müzakirəsi. Tədqiqatlar 2016-2019-cu illərdə aparılmışdır. Fenoloji
müşahidələr zamanı təcrübələrdə əsasən pas xəstəlikləri (qonur və cırtdan), unlu şeh və
helmintosporioz xəstəliklərinə (zolaqlı və torvari) rast gəlinmişdir.
Arpanın pas xəstəlikləri Basidiomycetes sinfinə daxil olan göbələklər tərəfindən törədilir və
Puccinia cinsinə daxildir. Bu göbələklər mürəkkəb inkişaf tsiklinə malikdir. Arpa pasının ən geniş
yayılan və zərərverən növləri gövdə (və ya xətvari) pası (Puccinia graminis Pers f. hordei Ericss. Et
henn) və cırtdan pasıdır (Puccinia hordei otth. = P.simplex ericss.et henn = Puccinia anomala
rostr).
Bizim tədqiqatda gövdə pası bitkilərin gövdəsində, yarpaq ayalarında və sünbüllərdə meydana
gəlmişdir. Göbələklər ilk öncə uredopustıl şəklində müşahidə olunsa da sonradan epidermis
hissəsini dağıdaraq yarpaq üzərində vegetasiyanın sonunadək qalmışdır. Xəstəliyin ilk əlamətləri
südyetişmə fazasının əvvəlində meydana gəlməsinə baxmayaraq uredosporlar, həmin dövrdə yarpaq
qını, yarpaq ayası və bitkinin gövdəsini də yoluxdurmuşdur. Aparılan fenoloji müşahidələr zamanı
davamsız sortnümunələrdə cırtdan pasına da rast gəlinmişdir. Nümunələrin qiymətləndirilməsi
göstərdi ki, xəstəlik törədicisi bitkinin yarpaq ayasını və yarpaq boğazını zədələyir və onların
üzərində sarı, sarı-qonur rəngdə kiçik uredopustullar əmələ gətirir. Daha sonra bu uredopustullar
qara rəngli kiçik teleytesporlara çevrilir.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, qiymətləndirilən seleksiya materialında tolerantlığı yüksək
olan genotiplərin sayı çox deyil, lakin xəstəliyin növündən asılı olaraq bu göstərici dəyişir. Belə ki,
öyrənilən seleksiya materialının 51,8 %-i gövdə pasına ortadavamlı, 32,2 %-i isə zəifdavamlı
olmuşdur. Cırtdan pası isə müvafiq olaraq 43,4 və 31,7 % təşkil etmişdir. Gövdə və cırtdan
paslarına çox davamlı və davamlı olan sortnümunələrin miqdarı müvafiq olaraq 3,2-5,7 % və 8,2-
11,5 % olmuşdur. Pas xəstəliklərinə çox davamsız olan arpa nümunələrinin miqdarı isə 4,6-7,7 %
olmuşdur.
CWB117-77-9-7//Roho/ Mazurka/3/ Supie/4/Sararood ICB06-1680-0AP-3AP -0AP;
CWB117-77-9-7//Roho/Mazurka/3/Supie/4/SararoodICB06-1680-0AP-5AP -0AP;
Sararood/3/YEA3893/YEA475-4//Victoria/10/Excelle//CWB117-77-9-
7/SİS/9/38P18/8/1/10ICB06-2158-0AP-6AP0AP; Pamir147/Sonata/8/Alpha/Durra
/7/P101/5/3896/1-15/3/3896/28//584/ 28/4/50 50/6/Tipper ICB06-2011-49AP-0AP-0AP;
Hispanic/Sararood ICB06-2099-20AP-0AP-0AP; ICNBF8-616/6/Cel/WI
2269//Ore/3/AthsNew/4/Mcu59/Mcu1//Moch/5/Rta'SICB01-1217-28AP-14AP-0 AP;

40
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

TRADITIQN/6/PSTO/3/LBIRAN/ UNA80//LIGNEE640/4/BLLU/5/
PETUNIA1/7/LEGACY//PENO/CHEVRON-BARCBSS04M00295T-2M-0Y-0M-0Y-2M-0AP;
6B95.2482//PENCO/ CHEVRON-BAR /3/LEGACYCBSS01Y 008 90T-A-0Y-1M-1M-2Y-0M-
0AP; PENCO/CHEVRON-BAR/3/LEGACY// PENCO/CHEVRON-BARCBSS04Y00048S-23Y-
2M-0Y-0M-0Y - 0AP və s. sortnümunələri qonur və gövdə paslarına davamlı olmuşdur.
Unlu şeh xəstəliyi bitkilərin sünbülləmə fazasına qədər olan dövrdə müşahidə edilmişdir.
Xəstəliyin törədicisi Eruciphe graminis DSL.cp. Hordeu Marchal göbələyidir. Tədqiqatın
nəticələrinə görə öyrənilən genotiplərin 63,5 faizi müxtəlif dərəcədə unlu şeh xəstəliyinə tutulmaqla
fərqli tolerantlıq göstərmişdir. Nümunələrin 47,3 %-i zəif və orta dərəcədə, 41,7 %-i davamlı, 11,0
%-i isə yüksək davamlılıq göstərmişdir. Ən yüksək davamlılığa
Pamir147/Sonata/8/Alpha/Durra/7/P101/5/3896/1-15/3/3896/28//584/28/4/5050/6/ TipperICB06-
2011-49AP-0AP-0AP; CWB117-77-9-7//Roho/ Mazurka/3/ Supie/4/ Sararood ICB06-1680-0AP-
3AP-0AP; CWB117-77-9-7// Roho/ Mazurka/3/ Supie /4/SararoodICB06-1680-0AP-5AP-0AP;
Sararood/3/YEA3893/ YEA 475-4// Victoria/10/Excelle//CWB117-77-9-
7/SİS/9/38P18/8/1/10ICB06-2158-0AP6AP0 AP; Libya/F6NB7ICB02-0178-OAP-10TR-OAP;
SHENMAI N0.3/MSEL// CANELACBSS04Y00367T-A-2Y-2M-0Y-0M-0Y;
SHENMAIN0.3/MSEL// CANELA CBSS04Y00367 T-A-2Y-2M-0Y-0M-0Y; Atahualpa/lraqi
BlackICB96-0286-0AP-1AP-0AP-OAP-42AP-0AP sortnümunələri malik olmuşdur.
Helmintosporioz arpanın ən geniş yayılan xəstəliklərindən biridir və öyrənilən
sortnümunələrdə torvari və zolaqlı forması, kifayət qədər yayılmışdır. Torvari helmintosporioz
(Helminthosporium teres.) vegetasiyanın bütün dövrlərində qeydə alınmışdır və əsasən bitkinin
yarpaqlarını yoluxdurur. Havanın temperaturu 20-25oC olduqda proses daha da sürətlənmişdir.
Xəstəliyin ilkin əlamətləri bitkilərin kollanma fazasında müşahidə olunmuşdur və dənin mum
yetişmə fazasına qədər davam etmişdir. Patogenin intensiv inkişafı üçün əlverişli şərait olduqda,
davamsız genotiplərdə bitkilərin bütün yarpaqları məhv olmuşdur.
Zolaqlı helmintosporioz xəstəliyi (Helminthosporium gramineum Rabh) bitkilərin kollanma
və sünbülləmə fazasının əvvəlindən müşahidə olunmağa başlamışdır və mum yetişmə fazasının
sonunda başa çatmışdır. Temperatur 25-30oC olduqda xəstəliyin yayılması sürətlənmişdir.
Araşdırma zamanı müəyyən olunmuşdur ki, xəstələnən bitkilərin sünbülündə dən əmələ gəlmir və
ya tamamilə məhv olur. Alınan nəticələrin təhlili göstərir ki, tədqiqat illərində (2016-2019)
sortnümunələrin 17-24 %-i torvari, 39-67 %-i isə zolaqlı helmintosporiozla sirayətlənmişdir, lakin
aparılan qiymətləndirmələr nəticəsində seleksiyada praktiki istifadə üçün davamlı mənbələr seçmək
mümkün olmuşdur: TRADITIQN/6/PSTO/3/LBIRAN/ UNA
80//LIGNEE640/4/BLLU/5/PETUNIA1/7/LEGACY//PENO/CHEVRON-BAR CBSS04M00295T-
2M-0Y-0M-0Y-2M-0AP; 6B95.2482//PENCO/ CHEVRON-BAR/3/LEGACYCBSS01Y00890T-
A-0Y-1M-1M-2Y-0M-0AP; PENCO/CHEV RON-BAR/3/LEGACY//PENCO/CHEVRON-
BARCBSS04Y00048S-23Y-2M0Y -0M-0Y-0AP, ESTANZUELA JACARANDA/ND19098-
1//CANELA CBSS04Y 00330T-C-3Y-2M-0Y-0M-OY;
SUMBARD400/BERMEJO//SEN/3/TOCTE/4/ SUMBARD400/BERMEJO//SEN/3/SUMBAR
CBSS95M00990D-Y-1M-3Y-0M, Avt/Attiki//M-Att-73-337-1/3/Aths/Lignee686/4/HB42ICB02-
0055-1PTH-3PTH-1 PTH-0PTH və s.
Beləliklə, aparılan tədqiqatın nəticələrinə əsasən xəstəliklərə tolerantlığına və müsbət
təsərrüfat-qiymətli əlamətlərinə görə seçilmiş arpa genotipləri pas, unlu şeh və helmintosporioz
xəstəliklərinə davamlı olub, seleksiyada praktiki istifadə üçün olduqca perspektivlidir.

41
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Ədəbiyyat

1. Musayev Ə.C., Hüseynov H.S., Həşimov C. Arpanın seleksiyası və onun perspektivləri // K/t
elmi xəbərləri.- Bakı, 1979. – 6. S. 61-63
2. Musayev Ə.C., Hüseynov H.S., Məmmədov Z.A. Dənli-taxıl bitkilərinin seleksiyası
sahəsində tədqiqat işlərinə dair tarla təcrübələrinin mrtodikası. Bakı, 2008, 87 s.
3. Q.A.Novruzlu, N.H.Əzizova. Arpanın xəstəlik və zərərvericiləri, onlara qarşı mübarizə.
ƏETİElmi Əsərləri Məcmuəsi, 2016, XXVII cild, s. 216-219
4. Təmrazov X.Ç., Əhmədov S.A., İbrahimov E.R., Kərimova Ş.R. Azərbaycanda arpa
bitkisinin yarpaq xəstəliklərinin yayılması və inkişafı // Azərbaycan Aqrar Elmi. Bakı, 2012,
№ 3, s. 91-92
5. Афанасенко О.С., Трофимовская А.Я. Дифференциация мировой коллекции ячменя на
устойчивость к болезням // Бюллетень ВИЗР, 1980, № 47, с. 8-10
6. Гусейнов Г.С. Селекция ячменя на устойчивость к грибным заболеваниям в условиях
Карабаха // Вестник с/х науки. – 1978.- 2.- С. 16-19
7. Гаваре Л.А. Вредоносность мучнистой росы ячменя в Латвийской ССР // Микология и
фитопатология. – М., 1979. – 13. – 5. – С. 339-401
8. Ершова Л.А., Велибекова Е.И. Исходный материал в селекции ярового ячменя на
устойчивость к болезням // Генетические ресурсы ржи, ячменя и овса: Труды по
приклад. бот.,ген. и селекции. СПб.: ВИР, 2009, Т.165, с. 116-118
9. Методические указания по изучению мировой коллекции ячменя и овса // Сост.
М.В.Лукьянова., Н.А.Рононова,. А.Я.Трофимовская/. –Л., 1981. – 31 с.
10. Мусаев А.Д., Бабаев А.М. Оценка местных образцов ячменя как исходный материал
для селекции на устойчивость к основным заболеваниям в условиях Карабахской
низменности //Az ETƏİ, EƏM, XXI cild, Bakı, 2005, s. 48-53
11. Новрузлу Г.А. Устойчивость ячменя к стеблевым (Puccinia graminis Pers f. Hordei
ericss. Et henn) и карликовым (Puccinia hordei otth., син. P.simplex erikss et henn;
P.anomala rostr) ржавчинным болезням // «Вестник БГСХА», 2014, № 4, с. 82-86
12. Парий И.Ф. Гельминтоспориоз ячменя и меры борьбы с ними // Селекция и
семеноводства. – 1973. –2. - С. 55

XƏSTƏLİKLƏRƏ DAVAMLI ARPA SORTLARININ YARADILMASI ÜÇÜN

A.M.Labazanova
Əkinçilik ET İnstitutu
[email protected]

Məqalədə Əkinçilik ET İnstitutunun Abşeron YTT və Kürdəmir TS öyrənilən 600-dən çox arpa rüşeym
plazmasının pas, unlu şeh və helmintosporioz xəstəliklərinə qarşı davamlılığının qiymətləndirilməsi barədə
məlumat verilmişdir. 2016-2019-cu tədqiqat illərində öyrənilən arpa genotiplərinin 51,8 %-i gövdə pasına
(Puccinia graminis Pers f. hordei Ericss. Et henn) ortadavamlı, 32,2 %-i isə zəifdavamlı olmuşdur.
Çoxdavamlı və davamlı nümunələrin miqdarı illər üzrə müvafiq olaraq 3,2-5,7 % və 8,2-11,5 % olmuşdur.
Sortnümunələrin 41,7 %-i unlu şeh xəstəliyinə (Eruciphe graminis DSL.cp. Hordeu Marchal)

42
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

davamlılıq, 11,0 %-i isə yüksək davamlılıq göstərmişdir. Arpa rüşeym plazmalarında müşahidə olunan
torvari (Helminthosporium teres) və zolaqlı (Helminthosporium gramineum Rabh.)helmintosporioz
xəstəlikləri müvafiq olaraq 17-24 və 39-67 % olmuşdur.

ОТБОР ИСХОДНОГО МАТЕРИАЛА ДЛЯ СОЗДАНИЯ СОРТА ЯЧМЕНЯ

В статье представлена информация об оценке устойчивости более 600 зародышевых плазм

43
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019, s. 44-49

II. FİZİOLOGİYA VƏ BİOTEXNOLOGİYA

UOT 633.1

BƏRK VƏ YUMŞAQ BUĞDALARA AİD İNTRODUKSİYA

F.Ə.ƏHMƏDOVA*, G.V.MİRZƏYEVA, S.A.ABDULBAQİYEVA

THE STUDY OF INTRODUCED DURUM AND BREAD WHEAT

F.A.AHMADOVA*, G.V.MIRZAYEVA, S.A.ABDULBAGIYEVA

The article provides information on International Maize and Wheat Improvement Center (CIMMYT)
and International Center for Agricultural Research in Dry Areas- ICARDA and long-term collaboration
between these organizations and the Research Institute of Crop Husbandry of Azerbaijan Republic.
A primary ecological test of the genetic material introduced from ICARDA and CIMMYT, for wheat
breeding were carried out, wheat genotypes were comprehensively assessed according to their life style,
morphological features, productivity and resistance to diseases. From the studied experimental material the
varieties recommended for hybridization were selected for further physiological studies.
Samples were classificated according to their life style as winter, semi-spring and spring types. The
heading period in winter wheat coincided mainly in the first decade of May, whereas in spring and semi-
spring wheat in the third decade of April. The third decade of April and the first decade of May was the
optimal period of heading for introduced winter wheat samples in Absheron. The results of the monitoring
showed that among the studied samples, the powdery mildew was the most common (in the range of 2-8),
yellow rust (5-10S), stem rust (10-80S), leaf rust (10-40S) partially spread. Among durum wheat, the number
of infected samples was less than that of bread wheat. Bread wheat had the highest number of high-yielding
(>600g/m2) samples, while durum wheat had the highest number of low-yielding (<300g/m2) and medium-
yielding (300-500 g/m2) samples. During the growing season, as a result of the primary ecological testing of
the introduced durum and bread wheat samples in Absheron, 106 promising wheat samples were chosen, 86
of them belong to bread wheat, 20 belong to durum wheat.

Açar sözlər: buğda, introduksiya, beynəlxalq pitomniklər, sort, seleksiya, məhsuldarlıq, pas
xəstəlikləri
Ключевые слова: пшеница, интродукция, международные питомники, сорт, селекция,
урожайность, ржавчинные болезни
Keywords: wheat, introduction, international nurseries, variety, breeding, productivity, rust diseases

Giriş. Buğda çox mühüm strateji əhəmiyyətli bitki olaraq hər bir ölkənin, o cümlədən,
Azərbaycan Respublikası əhalisinin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında başlıca yer tutur. Son
dövrlərdə Yer kürəsində anomal iqlim dəyişmələri fonunda quraqlıq, torpaqların deqradasiyası və

44
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

səhralaşması kimi təbii fəlakətlər daha geniş əraziləri əhatə edir. Belə şəraitdə kənd təsərrüfatı
bitkilərinin becərilməsində böyük çətinliklər yaranır. Mühitin əlverişsiz faktorları (şaxta, istilik,
rütubət, quraqlıq) buğdanın məhsuldarlığına və keyfiyyətinə ciddi təsir edir. Bu baxımdan əlverişsiz
mühit amillərinin zərərli təsirinə qarşı dayanıqlı sortların yaradılması ilə yanaşı, buğdanın quraq,
suvarılmayan ərazilərdə becərilməsini yaxşılaşdırmaq da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. ICARDA və
CIMMYT kimi Beynəlxalq Mərkəzlərin yaradılması bu səbəblərdən zəruri olmuşdur. Hər iki
təşkilat 1971-ci ildə FAO-nun Beynəlxalq Kənd Təsərrüfatı Tədqiqatları bölməsində məsləhətçi
qrup kimi fəaliyyətə başlamışdır. Bu gün CIMMYT qlobal ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək,
yoxsulluğu azaltmaq üçün qarğıdalı və buğdanın məhsuldarlığını yaxşılaşdırmağa, eyni missiyanı
daşıyan ICARDA isə buğda, arpa, və paxlalı bitkilərin qeyri-tropik quraq ərazilərdə becərilməsinə
yönəlmiş tədqiqat işləri aparır. Beynəlxalq Mərkəzlər CIMMYT və ICARDA ilə Əkinçilik ET
İnstitutu arasında 1996-cı ildən başlayaraq bu günə qədər davam edən çoxillik elmi əməkdaşlıq
mövcuddur. Bu günə qədər də institut Beynəlxalq Mərkəzlərlə buğda seleksiyası sahəsində genetik
materialların introduksiyası və mübadiləsini həyata keçirir [1; 9; 10; 11]. Hər il bu mərkəzlərdən
Əkinçilik ET İnstitutuna müxtəlif təyinatlı (suvarılan, quraq, yarım-quraq, yağıntılı ərazilər üçün,
istiliyə tolerant və s.) pitomniklərdə toplanmış çoxlu sayda buğda toxum nümunələri daxil olur. Bu
nümunələr təyinatı üzrə həm Abşeronda, həm də uyğun bölgələrdə ilkin ekoloji sınaqdan keçirilir,
onların bir sıra aqronomik və morfofizioloji əlamətləri öyrənilir.
Tədqiqatın məqsədi CIMMYT və ICARDA-dan introduksiya olunmuş müxtəlif təyinatlı bərk
və yumşaq buğda genotiplərinin ilkin ekoloji sınaqlarının keçirilməsi, onların həyat tərzinə,
morfoloji əlamətlərinə, məhsuldarlığına, xəstəliklərə davamlılığına görə qiymətləndirilməsi və
öyrənilən təcrübə materialından hibridləşmədə istifadəsi tövsiyə olunacaq sortnümunələrin sonrakı
fizioloji tədqiqatlar üçün seçilməsidir.
Material və metodlar. Tarla təcrübələri Əkinçilik Elmi Tədqiqat İnstitutunun Abşeron YTT-
da 2016-2017-ci illərdə 12 pitomnikdə toplanmış 943 bərk və yumşaq buğda sortnümunəsindən
ibarət introduksiya materialı üzərində aparılmışdır. Tarla şəraitində fenoloji müşahidələr çıxışdan
başlayaraq tam yetişmə fazasına qədər Kupermana görə aparılmışdır [3; 7]. Xəstəliklərlə sirayət-
lənmənin qiymətləndirilməsi Beynəlxalq mərkəzlərin metodikaları əsasında aparılmışdır [8]. Tarla
təcrübələri ICARDA beynəlxalq seleksiya təşkilatının tövsiyələrində nəzərdə tutulan sxem əsasında
qoyulmuşdur [6]. Bitkilərin həyat tərzləri vizual olaraq təyin edilmiş, məhsuldarlıq vahid sahədən
dərz çıxımına görə hesablanmışdır.
Nəticələr və onların müzakirəsi. Tədqiq olunan buğda nümunələrinin həyat tərzləri,
qışlaması, sünbülləmə müddətləri (yanvarın1-dən sünbülləmə tarixinə qədər olan günlərin sayı)
müəyyən edilmiş, boyları ölçülmüş, yatmaya və xəstəliklərə qarşı davamlılığı öyrənilmişdir.
Xəstəliklərdən sarı və qonur pas, unlu şehə görə qiymətləndirmə aparılmışdır. Əkilmiş nümunələrin
məhsuldarlıq ğöstəriciləri təyin eldilmişdir. Öyrənilən təcrübə materialından respublikanın müxtəlif
aqroekoloji şəraitli bölgələrinə müvafiq yeni sortların yaradılması üçün hibridləşmədə istifadəsi
tövsiyə olunan sortnümunələr seçilmişdir. Nümunələr həyat tərzinə görə payızlıq, yarımyazlıq,
yazlıq tipli olmuşlar. Sünbülləmə müddəti payızlıq buğdalarda əsasən may ayının I, yazlıq və
yarımyazlıqlarda aprel ayının III və may ayının I ongünlüklərinə təsadüf etmişdir. Optimal
sünbülləmə müddəti digər amillərlə yanaşı, məhsuldarlığa təsir edən mühüm faktorlardan biri sayıla
bilər. Əsasən yazlıq və yarımyazlıq tipli nümunələrdə müşahidə olunan çox erkən sünbülləmə
soyuq havalarda sünbülcüklərdə mayalanmanın normal getməsinə mane olmaqla, tipik payızlıq
nümunələrdə müşahidə olunan gec sünbülləmə isə dəndolma fazasının kəskin yaz-yay quraqlığına

45
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

təsadüf etməsinə və qısalmasına səbəb olmaqla məhsuldarlığa ciddi təsir edir [11]. Aprel ayının III
və may ayının I ongünlüyü Abşeronda introduksiya olunmuş payızlıq yumşuq buğda sortnü-
munələri üçün optimal sünbülləmə müddəti hesab olunur. Yazlıq yumşaq buğdalarda isə bu müddət
bir qədər tezləşərək aprel ayının II və III ongünlüyünü əhatə edir. Bu zaman sünbülləmə kəskin
soyuqların arxada qaldığı və quraqlığın hələ yetişmədiyi bir dövrə təsadüf etdiyindən, bitki
orqanizmində fizioloji proseslərin normal gedişi üçün əlverişli şərait yaranır.
Buğda bitkisində boy, məhsuldarlıqda müəyyən qədər rol oynayan mühüm morfoloji
əlamətlərdən biridir. Yüksək məhsuldar intensiv sortların yaradılmasında qısa boyluluq mühüm
amildir. Qısaboylu sortlar çox suvarılan və çox azot gübrəsi verilən münbit sahələrdə belə, yatmır.
Hündür və qısa boylu sortların ayrılıqda yaratdıqları ümumi biokütlənin miqdarı bir-birinə
yaxındır. Lakin hündür boylu sortlarda fotosintez məhsullarının nisbətən çox hissəsi gövdəyə, azı
isə dənə sərf olunur. Qısa boylu sortlarda bu əksinədir [4]. Azərbaycan şəraitində buğda bitkisinin
ən optimal boyu 80-100 sm hesab edilə bilər [4]. Bu tədqiqat işində əlverişli genoptiplərin
seçilməsində boyun optimallığı nəzərə alınmışdır.
İntroduksiya materialının ilkin qiymətləndirilməsində xəstəliklərə davamlılıq əlaməti mühüm
göstəricilərdəndir. Azərbaycanın torpaq-iqlim şəraiti və bitki örtüyü dənli taxıl bitkilərində yayılan
bir cox göbələk xəstəliklərinin əmələ gəlməsi və yayılması üçün əlverişlidir. Burada iqlim şəraiti
xəstəlik törədicilərinin qışlaması, erkən yazda inkişafı və yayılmasına imkan verir [2]. Azərbay-
canda buğdanın sarı pas xəstəliyinin güclü inkişafı müşahidə edildiyi illərdə məhsul itkisi təxminən
30-40% təşkil edir [5]. Ona görə tədqiq edilən introduksiya materialının xəstəliklərlə sirayətlən-
məsinin öyrənilməsi və həmin fonda xəstəliyə davamlı nümunələrin seçilməsi mühüm məsələdir.
Unlu şeh cox geniş (2-8 intervalında), sarı pas (5S-10S), gövdə pası (10S-80S) və qonur pas (10S-
40S) qismən yayılmışdır. Bərk buğdalar içərisində xəstəliklərlə sirayətlənən nümunələrin sayı
yumşaq buğdalarda olduğundan azdır.
Yazlıq və payızlıq yumşaq buğdalarda məhsuldarlıq 200-740 q/m2, bərk buğdalarda 280-740
q/m2 intervalında olmuşdur. Yumşaq buğdalarda yüksək (600 q/m2-dan yuxarı), bərk buğdalarda isə
aşağı (300 q/m2-na qədər) və orta məhsuldarlığa malik (300-500 q/m2) nümunələrin sayı daha
çoxdur.
Cədvəl 1
İntroduksiya olunmuş payızlıq yumşaq buğda pitomniklərinin
bir sıra aqromorfoloji xüsusiyyətləri

Göstəricilər 20th IWWYT-IR 19th IWWYT-SA 24rd FAWWON-SA 24rd FAWWON-İR

46
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

1-ci cədvəldə payızlıq yumşaq buğda pitomniklərinin bir sıra aqromorfoloji xüsusiyyətləri
verilmişdir. Buraya payızlıq buğdanın yaxşılaşdırılması Beynəlxalq proqramı (IWWIP) əsasında
tərtib olunmuş 4 pitomnik: quraq və suvarılan ərazilər üçün nəzərdə tutulmuş fakultativ və payızlıq
buğdanın 2 müşahidə pitomniki (24th FAWWON-SA və 24nd FAWWON-IR) və payızlıq buğdanın
2 beynəlxalq məhsuldarlıq pitomniki (quraq və suvarılan ərazilər üçün uyğun olaraq 19th IWWYT-
SA və 20th IWWYT-IR) daxildir. Cədvəldən göründüyü kimi, sünbülləmə müddəti əsasən may
ayının I ongünlüyünə təsadüf edir.
24th FAWWON-IR pitomnikində nisbətən tez sünbülləyən nümunələrə rast gəlinir. IWWIP
pitomniklərində bitkinin boyu 85-120 sm intervalında dəyişir. Unlu şeh xəstəliyi geniş (2-8 inter-
valında), sarı pas cüzi yayılmışdır. 24th FAWWON-IR pitomnikində gövdə pası (10S-80S interva-
lında) və qonur pasa (10S-40S intervalında) yoluxmuş nümunələrə də rast gəlinmişdir. Məhsul-
darlıq 260-850 q/m2 intervalında dəyişmiş, yüksək məhsuldar nümunələrin sayı daha çox olmuşdur.
2-ci cədvəldə yazlıq yumşaq buğda pitomniklərinin bir sıra aqromorfoloji xüsusiyyətləri
verilmişdir. Bura Mərkəzi və Qərbi Asiya, Şimali Afrika əraziləri (CWANA) üçün ICARDA və
CIMMYT tərəfindən Buğdanın Yaxşılaşdırılması Proqramına (ICWIP) əsasən tərtib edilmiş 5
yazlıq yumşaq buğda pitomniki aiddir – 17th SBW-ON – Yazlıq yumşaq buğdanın 17-ci müşahidə
pitomniki, 17th SBWON-HT-İstiliyə tolerant yazlıq yumşaq buğdanın 17-ci müşahidə pitomniki,
17th DSBWYT – Quraq ərazilər üçün yazlıq yumşaq buğdanın 17-ci məhsuldarlıq pitomniki, 17th
SBWYT-HT- İstiliyə tolerant yazlıq yumşaq buğdanın 17-ci məhsuldarlıq pitomniki və 17th
ESBWYT-Elit yazlıq yumşaq buğdanın məhsuldarlıq pitomniki.Yazlıq yumşaq buğda pitomnik-
lərində əsasən tez sünbülləyən (aprel ayının III və qismən may ayının I ongünlüyü) nümunələr
toplanmışdır. Bitkilərin boyu 80-120 sm intervalında dəyişsə də, hündür boylu nümunələr az
olmuşdur. Unlu şeh geniş yayılmışdır (2-8 intervalda). Pitomniklərdə qonur pas 5S-70S intervalında
yayılmışdır. 17thESBWYT pitomnikində 5-20S intervalında gövdə pasına sirayyətlənmiş nümunələr
olmuşdur. Məhsuldarlıq 180-950 q/m2 intervalında dəyişmişdir.
Cədvəl 2
İntroduksiya olunmuş yazlıq yumşaq buğda pitomniklərinin
bir sıra aqromorfoloji xüsusiyyətləri

Göstəricilər 17thDSBWYT 17thESBWYT 17th 17th 17th

Bitkinin boyu, sm 90-105 85-107 86-107 92-120 80-110

47
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Yekun. 2016-2017-ci ildə Beynəlxalq mərkəzlərdən alınmış bərk və yumşaq buğdalara aid
introduksiya materialının Abşeronda ilkin ekoloji sınağının nəticəsi kimi, 106 perspektiv buğda
nümunəsi seçilmişdir ki, bunlrdan 86-sı yumşaq, 20-si isə bərk buğdalara aiddir. Seçilmiş material
sahəsi genişləndirilərək əkilməklə daha geniş fizioloji tədqiqatlara və seleksiya işlərinə cəlb
edilmək üçün tövsiyə olunmuşdur.

Ədəbiyyat

1. Алиев Дж.А., Талаи Дж.М. и др. Итоги изучения и использования интродуциро-

BƏRK VƏ YUMŞAQ BUĞDALARA AİD İNTRODUKSİYA MATERİALININ

F.Ə.Əhmədova*, G.V.Mirzəyeva, S.A.Abdulbaqiyeva

Məqalədə Qarğıdalı və Buğdanın yaxşılaşdırılması üzrə Beynəlxalq Mərkəz – CIMMYT, Quraq

48
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

keçirilmiş, buğda genotipləri həyat tərzinə, morfoloji əlamətlərə, məhsuldarlığa, xəstəliklərə davamlılığına
görə kompleks qiymətləndirilmişdir. Öyrənilən təcrübə materialından hibridləşmədə istifadəsi tövsiyə
olunacaq sortnümunələr sonrakı fizioloji tədqiqatlar üçün seçilmişdir.

ИЗУЧЕНИЕ ИНТРОДУЦИРОВАННОГО МАТЕРИАЛА ТВЕРДОЙ И

Ф.А.Ахмедова*, Г.В.Мирзоева, С.А.Абдулбагиева

В статье представлена информация о международных центрах, таких как Международный

49
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019, s. 50-56

III. BİTKİ MÜHAFİZƏSİ

UOT 633.1; 632.1; 632.3.4

YUMŞAQ BUĞDA SORTLARINDA BƏRK SÜRMƏ İNFEKSİYASI İLƏ

S.M.MƏMMƏDOVA1,3* E.R.İBRAHİMOV3, T.İ.NİZAMOV2, Ə.İ.İSAYEV2

EFFECTIVENESS OF OZONIZATION FOR CONTROL OF COMMON

S.M.MAMMADOVA1,3*, E.R.IBRAHIMOV3, T.I.NIZAMOV2, A.I.ISAEV2

Effectiveness of treatment of an ozone-air mixture to common bunt infection on local winter bread
wheat varieties Markhal and Girmizy gul-1 was studied in artificially inoculated with a different mixture of
isolates from different region of Azerbaijan field trials in the 2018 and 2019 years. In trials with common
bunt, seeds of each experimental series were inoculated and treated with different regimes of ozone-air
mixture - 5000 ppm x 20 min. (11,5 mg x 20 min.) - 15000 ppm x 20 min. (34,5 mg x 20 min.). It was
revealed that tested regimes showed resistant and intermediate reaction to the disease and the variant with
ozone dose10000 ppm, 20 min. were showed high resistance to the infection.
The sowing quality indicators of seeds of Markhal were changed significantly, in the experimental
variants compared with the control, the viability was constituted - 61,0% and compared to control (41,3%)
increased by 32,3%, germination reached its maximum value (96,8%) and compared to control (90,8%)
increased by 6,2 %. A similar result was obtained at Girmizy gul-1, where control was constituted 44,4 and
89,9 %, the viability and germination increased by 28,7 and 8,1%, was constituted 62,3 and 97,8% in the
Inoculation + Ozone High variant.
In this variant, the number of plants and their height were stably higher than in the control. Resistance
to common bunt of the tested varieties at high regimes of ozone air mixture was confirmed.

Açar sözlər: buğda, bitki, toxum, xəstəlik, Bərk sürmə, infeksiya, səpin qabağı işlənmə, ozon-hava
qarışığı
Ключевые слова: пшеница, растение, семя, болезнь, Твердая головня, инфекция, пред-посевная
обработка, озоно-воздушная смесь
Keywords: wheat, plant, seed, disease, Common bunt, infection, pre-sowing treatment, ozone-air
mixture.

Taxıl bitkilərinin məhsuldarlığının artırılması əksər ölkələrdə olduğu kimi respublikamızda da

siya bitki xəstəliklərinə qarşı mübarizə tədbirlərinin nəzəri və iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmasıdır.
İqlim şəraitindən və bitkilərin yoluxmasından asılı olaraq taxıl bitkilərində potensial itki
ümumi məhsulun 25%-ni təşkil edir (Novojilov K.V., Tuterev S.L. 1993; Novojilov K.V. 2003).
Məhsul itkisinin qarşısını almaq üçün toxumların səpin qabağı işlənməsi xəstəliklərlə
mübarizədə səmərəli və iqtisadi metodlardan biridir.
Toxum işlənməsi - onların müəyyən fiziki, kimyəvi və ya bioloji amillərə məruz qalması,
toxumların yalnız xəstəlik və zərərvericilərdən azad olunmasına deyil, həmçinin cücərmə, körpə
bitkilərin əmələ gəlməsi və bitkilərin erkən inkişafı zamanı ehtiyac duyulan xəstəlik və
zərərvericilərə nəzarətin təmin edilməsinə aiddir (Forsberg və b., 2003).
Hazırda xarici və daxili fitopatogen mikrofloranı məhv etmək, toxumların həyati proseslərini
intensivləşdirmək və səpin qabağı toxum materialının işlənməsi üçün müsbət təsirləri ilə yanaşı
mənfi ekoloji təsirləri olan çox sayda kimyəvi maddələrdən istifadə olunur.
Toxum materialının kimyəvi maddələrlə işlənməsi təhlükəsiz deyil (Mcmanus, P.S.,
Ravenscrovft, A.V. və Fulbight, D.W.1993). Səpin qabağı işlənmə aparmadan xəstəliklərə həssas
sortların becərilməsi halında məhsul itkisi 70%-ə qədər çata bilir (Al-Baldawi, AA, Raddy, HA,
Hassan, MS, ODA, MM və Bandar, AH 1983; Al-Maaroof, EM, Ibrahim, IF, və Hammed, MH
2003).
Dezinfeksiya və səpin keyfiyyətini artırmaq məqsədi ilə toxumların səpin qabağı işlənməsi
üçün yeni texnologiyaların işlənib hazırlanmasında onların ekoloji təmizliyi vacibdir. Ekoloji
cəhətdən səmərəli üsullardan biri toxumların səpin qabağı ozon-hava qarışığı ilə işlənməsidir.
Ozonlaşma patogen göbələklərin sayını azaldır. Tətbiq olunan dozadan asılı olaraq buğda toxumu-
nun ozonla səpin qabağı işlənməsinin onun cücərmə proseslərinin aktivləşməsinə səbəb ola biləcəyi
də məlumdur. Ozon-hava qarışığının təsir mexanizminin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq, toxumlara
zərər vermədən patogen infeksiyanı məhv edən optimal işlənmə dozasından istifadə edilməlidir.
Məlumdur ki, bütün digər xəstəliklər kimi bərk sürmə ilə mübarizədə də iqtisadi cəhətdən ən
optimal üsul davamlı sortların yaradılması olmaqla yanaşı hazırda bu xəstəliyə qarşı effektli metod
kimi toxumların səpin qabağı kimyəvi maddələrlə işlənməsindən geniş istifadə edilir. Bu mübarizə
metodunun geniş tətbiq edilməsinə baxmayaraq əkinlərin bərk sürmə ilə sirayətlənməsi davamlı
olaraq təkrarlanır.
Bərk sürmə, ilk növbədə toxumla yayılan xəstəlikdir, lakin torpaqda olan teliosporlar da bu
xəstəliyə səbəb ola bilir (Hoffmann, J.A. 1982; Levitin, M.M., Tuterev, S.L. 2003). Bərk sürmə,
buğdanın dünyada ən zərərverici xəstəliklərindən biri kimi məhsuldarlığın və toxum keyfiyyətinin
əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına səbəb olur. Yoluxmuş bitkidə maddələr mübadiləsi pozulur, bitki-
nin böyüməsi zəifləyir. Toxumun cücərməsi və bitki sıxlığının azalması müşahidə edilir ki, bu da
1000 dən kütləsinin azalmasına səbəb olur (http://www.activestudy.info/tverdaya-golovnya-
pshenicy).
Azərbaycanda ilk dəfə olaraq buğda toxumlarının səpin qabağı işlənməsində ozon-hava
qarışığının tətbiqinin səmərəliliyi, bitkinin bioloji xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq tətbiq rejimi
müəyyən edilmişdir. Payızlıq buğda əkinlərinin bərk sürmə xəstəliyi ilə yoluxmasına qarşı
mübarizədə ozon-hava qarışığının tətbiqinin səmərəliliyi aşkarlanmış və əsaslandırılmışdır
(Mamedova, 2015).
2015-ci ildən etibarən Milli Aviasiya Akademiyası, AMEA Genetik Ehtiyatlar və KTN
Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutları tərəfindən ozon-hava qarışığının buğda bitkisi toxumlarının
bərk sürmə infeksiyasına təsiri ilə bağlı laborator və sahə tədqiqatları aparılmışdır. Payızlıq

51
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

buğdanın emalında, səpin keyfiyyətinə mənfi təsir etmədən toxumun bərk sürmə teliosporları ilə
infeksiyasının minimuma endirilməsi məqsədi ilə lazımi ozon miqdarını təmin edən ozonlaşma
rejimlərini, ozonla işlənmənin infeksiyaya, buğda toxumlarının səpin keyfiyyəti – həyatilik və
cücərmə faizinə təsirini müəyyənləşdirmək üçün tədqiqat aparılmışdır.
Material və metodlar. Tədqiqatın materialı olaraq payızlıq buğdanın yerli Marxal və Qırmızı
gül-1 sortalrı götürülmüşdür. İşlənmə rejimi laborator təcrübələrinin nəticələri nəzərə alınmaqla
seçilmişdir. Toxumların işlənməsi Azərbaycan Milli Aviasiya Akademiyasında hazırlanmış
ozonatorda aparılmış, ozon konsentrasiyası - 5000 ppm x 20 dəq. (11,5 mq x 20 dəq.) - 15000 ppm
x 20 dəq. (34,5 mq x 20 dəq.) intervalında olmuşdur. Bərk sürmə teliosporları 2016-2017-ci
mövsüm ili ərzində Azərbaycanın əsas buğda əkin sahələrindən olan sürmə ilə yoluxmuş
sünbüllərdən toplanmışdır. ƏETİ-nin "Xəstəlik və zərərvericilərə nəzarət" laboratoriyasında buğda
toxumları 0,005 nisbətində teliosporlarla 1-2 dəqiqə ərzində əl ilə silkələnərək süni
sirayətləndirilmişdir (Lantukas Z, Ruzgas V. 2007). Toxumların teliospor qarışığı ilə inokulyasiyası
iki illik sınaqlarda (2017-2018 və 2018-2019) aparılmışdır. Laboratoriya təcrübələrində toxumların
səpin keyfiyyəti (həyatilik və cücərmə faizi) Dövlət standartlarına uyğun olarq müəyyən edilmişdir
(Kənd təsərrüfatı bitkilərinin toxumları, 2005). Əvvəlcə bütün variantlardan olan toxumlar (hər biri
100 ədəd dən olmaqla, dörd variantda) 24 ºC temperaturda Petri kasalarında cücərdilmiş, cücərmə
enerjisi toxum cücərməsinin 3-cü günü, cücərmə faizi isə 7-ci günü təyin edilmişdir.
Sahə təcrübələrində sortlar ƏETİ-nin Abşeron Yardımçı Təcrübə Təsərrüfatında müxtəlif
variantlarda cərgəarası məsafə 25 sm, nümunəarası məsafə 50 sm olmaqla, 1,0 m uzunluqlu
cərgələrdə (5 qr toxum /cərgə) 2 təkrarda əkilmişdir. Sahə təcrübələri və əkinlərə aqrotexniki
qulluq işləri müvafiq metod və tövsiyələrə uyğun olaraq aparılmışdır (Musayev, H.S., Hüseynov,
H.S., Məmmədov, Z.A. 2008). Hər variantın infeksiya faizi, V.I. Krivchenkoya görə hər bir metrdə
sağlam və yoluxmuş sünbül sayını hesablamaqla tam yetişkənlik dövründə təyin edilmişdir (1987).
Burada 0 = immun (infeksiya yoxdur); 1 davamlı (infeksiya 1-10%), 2 orta davamlı (11-25%
infeksiya), 3 orta həssas (25-50% infeksiya), 4 həssasdır (51-100% infeksiya).
Nəticələr və onların müzakirəsi. Tədqiq olunan yumşaq buğda sortları toxumlarının
həyatiliyi və cücərmə faizinə ozon-hava qarışığı təsirinin nəticələri Şəkil 1 və 2-də verilmişdir.
10000 ppm x 20 dəqiqə rejimi toxumların həyatiliyi və cücərmə faizinə əhəmiyyətli dərəcədə
müsbət təsir göstərmişdir. İşlənmə rejiminin daha çox artırılması toxumun səpin keyfiyyəti
göstəricilərinin azalmasına səbəb olmuşdur. Ozonla işlənilməyən nəzarət variantında buğda sortları
toxumlarının həyatiliyi 41,3 və 44,0%, cücərmə faizi isə 90,8 və 89,9% təşkil etmişdir.
Marxal yumşaq buğda sortu toxumlarının həyatiliyi və cücərmə faizi, ozon-hava qarışığının
yüksək dozasında artmışdır (Şəkil 1). Bu göstəricilər nəzarət ilə müqayisədə təcrübə variantlarında
əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir, belə ki, İnokulyasiya + Ozon Yüksək variantında (ozon dozası
10000 ppm, 20 dəq.) həyatilik - 61,0% olmuş, cücərmə faizi isə maksimum qiymətinə (96,8%)
çatmışdır. Nəzarət ilə müqayisədə həyatilik - 32,3% (41,3%), cücərmə faizi isə 6,2% (90,8%)
artmışdır. Oxşar nəticə, payızlıq buğdanın Qırmızı gül-1 sortunun tədqiqi zamanı əldə edilmişdir.
Nəzarət variantında həyatilik 44,4%, cücərmə 89,9%, ən yaxşı variantda isə bu göstəricilər uyğun
olaraq 28,7 və 8,1% artaraq, 62,3 və 97,8% təşkil etmişdir (Şəkil 2).

52
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

120
100
80
60
40
20
0
0 10000 250 ppm, 250 ppm, 10000 250 ppm, 10000 0
ppm, 20 20 dəq. 20 dəq. ppm, 20 20 dəq. ppm, 20
dəq. dəq. dəq.
Nəzarət Ozon Ozon İnokul. + İnokul. + Ozon Ozon Nəzarət
Yük. Stim. Ozon Ozon Stum. + Yük.+ + İnokul.
Stum. Yük. İnokul. İnokul.
Cücərmə enerjisi,% Cücərmə,%

Şəkil 1. Müxtəlif ozonlaşma rejimlərinin bərk sürmə teliosporları ilə süni sirayətləndirilmiş
Marxal yumşaq buğda sortu toxumlarının səpin keyfiyyətinə təsiri, %.

120
100
80
60
40
20
0
0 10000 250 ppm, 250 ppm, 10000 250 ppm, 10000 0
ppm, 20 20 dəq. 20 dəq. ppm, 20 20 dəq. ppm, 20
dəq. dəq. dəq.
Nəzarət Ozon Ozon İnokul. + İnokul. + Ozon Ozon Nəzarət
Yük. Stim. Ozon Ozon Stum. + Yük.+ + İnokul.
Stum. Yük. İnokul. İnokul.
Cücərmə enerjisi,% Cücərmə,%

Şəkil 2. Müxtəlif ozonlaşma rejimlərinin bərk sürmə teliosporları ilə süni sirayətləndirilmiş
Qırmızı gül-1 yumşaq buğda sortu toxumlarının səpin keyfiyyətinə təsiri, %.

Sortların həyatiliyi və cücərmə faizinin təyini ilə müəyyən edildi ki, payızlıq yumşaq buğda
toxumlarının yuxarıda göstərilən göbələk infeksiyasının qarşısını almaq üçün səpin materialı 10000
ppm x 20 dəq. dozasında ozon-hava qarışığı ilə işlənməlidir. Göstəriləndən daha az doza ilə işlənnə,
toxumun sükunət halından çıxmasını stimullaşdırmaqla yanaşı, yoluxucu patogenin çoxalmasını da
stimullaşdırdığına görə effektli deyildir.
Sahə təcrübələrində bərk sürmə infeksiyasının qiymətləndirilməsi Vavilov adına Bitkiçilik
İnstitutu tərəfindən qəbul edilmiş 5 ballıq şkala üzrə aparılmışdır (Cədvəl).

53
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

Cədvəl. Ozon-hava qarışığının müxtəlif rejimlərinin payızlıq yumşaq buğda sortlarında

Dozalar % Dozalar %
1. Marxal-2018 Nəzarət 0 1. Qırmızı gül 1-2018 Nəzarət 6
2. Marxal-2019 Nəzarət 0 2. Qırmızı gül 1 -2019 Nəzarət 6
3. Marxal-2018 Ozon Stim. 0 3. Qırmızı gül 1 -2018 Ozon Stim. 8
4. Marxal-2019 Ozon Stim. 0 4. Qırmızı gül 1 -2019 Ozon Stim. 0
5. Marxal-2018 Ozon Yüksək 0 5. Qırmızı gül 1 -2018 Ozon Yüksək 0
6. Marxal-2019 OzonYüksək 0 6. Qırmızı gül 1-2019 Ozon Yüksək 4
7. Marxal-2018 İnokul. + Ozon Yük. 0 7. Qırmızı gül 1-2018 İnokul. + Ozon Yük. 6
8. Marxal-2019 İnokul. + Ozon Yük. 0 8. Qırmızı gül 1-2019 İnokul. + Ozon Yük. 6
9. Marxal-2018 İnokul. + Ozon Stim. 22 9. Qırmızı gül 1-2018 İnokul. + Ozon Stim. 10
10. Marxal-2019 İnokul. + Ozon Stim. 38 10. Qımızı gül 1-2019 İnokul. + Ozon Stim. 9
11. Marxal-2018 Ozon Yük.+ İnokul. 21 11. Qırmızı gül 1-2018 Ozon Yük.+ İnokul. 7
12. Marxal-2019 Ozon Yük.+ İnokul. 27 12. Qırmızı gül 1-2019 Ozon Yük.+ İnokul. 0
13. Marxal-2018 Ozon Stim.+ İnokul. 23 13. Qırmızı gül 1-2018 Ozon Stim.+ İnokul. 14
14. Marxal-2019 Ozon Stim.+ İnokul. 48 14. Qırmızı gül 1-2019 Ozon Stim.+ İnokul. 22
15. Marxal-2018 Nəzarət+ İnokul. 75 15. Qırmızı gül 1-2018 Nəzarət+ İnokul. 70
16. Marxal-2019 Nəzarət+ İnokul. 80 16. Qırmızı gül 1-2019 Nəzarət+ İnokul. 65

Ozonlaşmanın, istifadə olunan dozasından asılı olaraq toxumda məskunlaşmış sporların sayı
azalır, Marxal sortunda infeksiya 21-48% arasında, Qırmızı gül-1 sortunda 4-22% aralığında
dəyişmiş və inokulyasiya edilmiş nəzarət variantında müvafiq olaraq 77,5 və 67,5% təşkil etmişdir.
Belə ki, ozon-hava qarışığı və nəzarət variantı müqayisə edildikdə payızlıq yumşaq buğda
sortlarında infeksiya müvafiq olaraq 72,9%; 38,1% və 94,1%; 67,4% azalmışdır.
Beləliklə, bərk sürmə xəstəliyinə qarşı mübarizə üsulları ilə müqayisədə buğda sortlarının
ozonla işlənməsi bir sıra üstünlüklərə malikdir: patogenə məhvedici təsir göstərir, ekoloji cəhətdən
təhlükəsizdir və payızlıq yumşaq buğda toxumlarının səpin keyfiyyətlərinin yaxşılaşmasına səbəb
olur. Buğda toxumlarına dezinfeksiyaedici təsir göstərən ozon, bitkilərin böyümə proseslərini
stimullaşdırır ki, bu da immunitetin artması fonunda infeksiya səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə
azalmasına səbəb olur.

Ədəbiyyat

1. Al-Baldawi, A.A., Raddy, H.A. Hassan, M.S., ODA, M.M., & Bandar, A.H. 1983. The latest
survey of the covered smut in northern Iraq. Year book of Plant Prot. Res., 3:205-213.
2. Al-Maaroof, E.M, Ibrahim, I.F., & Hammed, M.H. 2003. Induced two wheat mutants resistant
to common bunt and septorial leaf blotch diseases by nuclear techniques bunt // Arab J. for Pl.
Protection, 21: 19-24
3. Forsberg, G., Kristensen, L., Eibel, P., Titone, P. and Haiti, W. 2003. Sensitivity of cereal seeds
to short duration treatment with hot, humid air // Journal of Plant Disease and Protection, 110
(1): 1-16
4. Hoffmann, J.A. 1982. Bunt of wheat // Plant Disease, 66, 979–986

54
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

5. http://www.activestudy.info/tverdaya-golovnya-pshenicy/ © Зооинженерный факультет

YUMŞAQ BUĞDA SORTLARINDA BƏRK SÜRMƏ İNFEKSİYASI İLƏ MÜBARİZƏDƏ

S.M.Məmmədova1,3*, E.R.İbrahimov3, T.İ.Nizamov2, Ə.İ.İsayev2

Bərk sürmə infeksiyası zamanı ozon-hava qarışığı ilə işlənmənin səmərəliliyi, 2018 və 2019-cu illərdə
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən toplanmış müxtəlif ras qarışıqları ilə süni şəkildə sirayətləndirilmiş
yerli payızlıq yumşaq buğdanın Marxal və Qırmızı gül-1 sortları ilə aparılan sahə təcrübələrində tədqiq
edilmişdir. Bərk sürmə üzrə hər bir eksperimentdə toxumlar inokulyasiya edilmiş və müxtəlif rejimlərdə
ozon hava qarışığı ilə işlənmişdir - 5000 ppm x 20 dəq. (11.5 mq x 20 dəq.) - 15.000 ppm x 20 dəq. (34.5 mq
x 20 dəq.). Aparılımış təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, tədqiq edilən rejimlər xəstəliyə davamlı və
aralıq reaksiyası, 10000 ppm, 20 dəq. ozon dozası olan variant isə infeksiyaya qarşı yüksək davamlılıq
göstərmişdir. Təcrübə variantları Abşeron şəraitində Tilletia cariesin yerli raslarına qarşı effektli olmuşlar.

55
ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi 1 (30) cild № 2 2019

РАЦИОНАЛЬНОСТЬ ОЗОНИРОВАНИЯ НА ИНФЕКЦИЮ ТВЕРДОЙ ГОЛОВНИ

С.М.Маммадова1,3*, Е.Р.Ибрагимов3, Т.И.Низамов2, А.И.Исаев2

В опытах с твердой головней семена каждой серии экспериментов были инокулированы и

Quranın ən sirli ayələrindən birinin batini izahı
Quran yazır: “Allah Göyün və Yerin nurudur. Onun nuru, içində çıraq olan bir oyma hücrədir. Çıraq bir şüşə içindədir: şüşə – incidən olan bir ulduzdur. Nə Şərqə, nə də Qərbə aidiyyəti olan mübarək zeytun ağacından odlanır. Onun yağı od olmasa da, işıq verir. Nur içində nur. Allah istədiyini öz işığına yönəldir və insanlar üçün misallar gətirir” (Quran, 24:35).
Quranın bu ayəsində əsasən Allahın, yerin-göyün nuru olması, bu nurun oyma hücrə içində olması, çırağın bir şüşə içində olması, şüşənin isə incidən bir nur (nur işində nur) olması xüsusi qeyd olunur. Bu nurun bir zeytun ağacından qidalanması, yağının işıq verməsi, Allahın istədiyinə bu işığı verməsi nəzərə çatdırılır. Deməli, biz əvvəl bu nur içində olan nurun, sonra isə zeytun ağacının izahını verməliyik.
Çıraq rəmzinin nə demək olduğunu aydınlaşdırmaq üçün Quranın digər ayəsinə nəzər salaq: “Xoşbəxt odur ki, Göydə bürclər yaratdı, orada çıraq və parlayan Ay düzəltdi… Allah Göyü cərgə ilə düzəltdi və Günəşi çıraq, Ayı isə işıq kimi yaratdı” (Quran, 26:61, 71:14-15). Burada cıraq rəmzi altında Günəşin nəzərdə tutulması açıq yazılır. Bu o deməkdir ki, söhbət Günəş sisteminin yeganə ulduzundan getmir. Bu cərgə ilə düzülən göylərin günəşdir və Qurana görə Allah bu göyləri öz əlləri ilə yaratmışdır (Quran, 51:47). Məşhur sufi Mühiddin ibn Ərəbi və s. müdriklərə görə Allahın iki əli, gözləri, ağlı və s. hissiyyat orqanları mövcuddur. Bu isə o deməkdir ki, Günəş deyəndə burada, insan tərəfindən yaradılmış Günəşəbənzər mistik varlıq başa düşülməlidir. Firdovsi bu insanı Cəmşid adlandırır və bildirir ki, o göydə kəyan taxtı qurub, divin çiynində taxta çıxmış, fəzada Günəştək qərar tutmuşdur. Belə çıxır ki, çıraq dedikdə göydə yaradılmış Günəşəbənzər varlıq nəzərdə tutulmalıdır və bu varlıq nurdur, nurun da içindədir.
İlkin xristianlığın ən müdrik filosoflarından biri olan, e. ə. I əsrdə yaşamış Aleksandriyalı Filon bu nur haqda yazır: “Hakimlik edən Qanun gur işıqla geyim kimi nurlanmışdır. Həqiqi varlığın ilk yaranışı, əzəli qüvvə - dünyanı geyim kimi özünə bürümüşdür”. Və ya: “Görünməyən və yalnız ağılla dərk olunan işıq, Allahın İlahi qüvvəsinin, bizim təfəkkürümüzə çatdırılan əksidir. Bu – göy üzündəki ulduzdur, görünən bütün ulduzların mənbəyidir. Onu “Ali işıq” adlandırmaq lazımdır, ondan Günəş, Ay, ulduzlar və s. göy cisimləri, öz imkanları daxilində işıq alırlar”. Deməli, geyim kimi təqdim olunmuş işıq elə əzəli qüvvənin (ilkin materiya) şüa buraxmasıdır. Quranın 73-cü surəsi “Əl-Müzəmmil”, yəni “örtünüb-bürünən”, 74-cü surəsi isə “Əl-Müdəssir”, yəni “bürünüb-sarınan” adlanır ki, burada “örtünüb-bürünın” və “bürünüb-sarınan” deyəndə məhz insan ruhunun ilkin materiyaya bürünməsi nəzərdə tutulur. Yəhudi deyimlərinin birində isə Ravi Şimon İexosadak Şmuel bar Naxmanidən soruşur: “Mən eşitmişəm ki, qədim deyimlərin bilicisisən. İşıq haradan yaranmışdır? O cavab verdi: “Allah onu paltar kimi geyinmişdir və dünyanın bir başından o biri başına qədər Öz işığı ilə nurlandırmışdır”. Əhdi-Ətiqdə bu fikir belə ifadə olunur: “Ya Allah, Sən həddən artıq nəhəngsən, Sən şan və şöhrətə bürünmüsən; Sən nuru üst paltar kimi geyinmisən, çadır kimi göylərə uzanmısan”. Allahın İlahi nura bürünməsi rəmzi qədim Misir yazılarında da açıq qeyd olunur. Mətnlərin birində, yenilməz, möhür gözləyən evin gözətçisi Nu deyir: “Mən dünyaya formasız kütlədən gəldim (uçdum). Mən Xepri kimi yaşamağa başladım, mən otların cücərti verməsi kimi, cücərti verdim və mən quru tısbağasının zirehi kimi geyimə büründüm. Mən Allahların hər birindən yaranmışam. Mən [dünyanın dörd tərəfinin] Dünənki Günüyəm və Amentidə yaşayış əldə etmiş yeddi ilanam, başqa sözlə, İlahi bədəni nur saçan Qoram. O Setə qarşı vuruşmuş Allahdır, lakin Tot Allahı Sexemdəki və İunu ruhlarının qərarı ilə onların arasında durur və budur onların arasına axın gəlir. Mən dünyaya gəldim və mən Allahların izi ilə Göyə ucaldım. Mən, qarşısına çıxan hər şeyi qovan Xonsu Allahıyam”. Digər yerdə isə - “Mən geyimə tısbağanın qını kimi büründüm” deyimi - Bennu quşu kimi möhkəm olması mənasında, yəni Amon Allahının ruhuna bənzətməyə işarədir. Sufizmdə Qor (Hor) rəmzi elə Ra günəş Allahı mənasındadır. Başqa sözlə ayədə - “Allah Göyün və Yerin nurudur. Onun nuru, içində çıraq olan bir oyma hücrədir. Çıraq bir şüşə içindədir: şüşə – incidən olan bir ulduzdur” deyəndə - nura, yəni ilkin materiyaya bürünmüş pir Amonun ruhu başa düşülməlidir. Qədim Misir yazılarına görə, məhz firon Amon əvvəl göydə Ra günəş diski yaratmış, özü öləndən sonra isə ruhu göyə qalxaraq bu disklə birləşərək Ra-Amon/Rəhman Allaha çevrilişdir. Ra-Amonun göydəki taxta çıxıb, fəzada Günəştək qərar tutması Quranda belə qeyd olunur: “O elə bir yaradıcıdır ki, yerdəki hər şeyi sizin üçün yaratdı: sonra iradəsini Göyə yönəldib, onları yeddi Göy olaraq düzəltdi… Allah Göyləri dirəksiz ucaltdı, sonra öz taxtında qərar tutdu və Günəşi, Ayı özünə tabe etdi… Rəhman ərşə hakim oldu (Quran, 2:29, 13:2, 20:5). Bütün bunlar isə o deməkdir ki, “nur içində nur” dedikdə, ərşə yüksələrək, ilkin materiyanı (nuru) özünə tabe etmiş Ra-Amon/Rəhman Allah (Nur) nəzərdə tutulmalıdır.
Ayədə bu nurun - nə Şərqə, nə də Qərbə aidiyyəti olan mübarək zeytun ağacından odlanması, onun yağının od olmasa da, işıq verməsi və s. nəzərə çatdırılır. Ağac rəmzi ezoterik (gizli) islamın məhşur şeyxi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin “Əqli sorx” – “Qırmızı intellekt” kitabındakı “Tuba” ağacı adlandırılır: “Həqiqətən yeddi möcüzə [var]: birinci – Qaf dağıdır, sənin və mənim vətənim. İkinci – gecəni işıqlandıran Xəzinə. Üçüncü – Tuba ağacı. Dördüncü – on iki sex. Beşinci – Davudun zirehi. Altıncı – Qılınc. Yeddinci – Həyat mənbəyi”. Burada qeyd olunur ki, işıq, Tuba ağacından axan xəzinədir”. Qurana görə, Turi-Sina dağından qalxan ağac da yeyənlər üçün zeytun və yağ bitirir və Allah – yaşıl ağacdan od düzəldəndir və insanlar ondan od yandırırlar (Quran, 23:20, 36:80). Buradakı od rəmzi təbii ki, ilkin materiya mənasında İlahi oddur. Quranın digər yerində isə bu ağac əbədilik ağacı, xarab olmayan mülklə əlaqələndirilir: “Şeytan ona pıçıldayıb dedi: “Ey Adəm, sənə əbədilik ağacını və köhnəlib xarab olmayan bir Mülk göstərimmi?” (Quran, 20:120). Digər tərəfdən, qədim mənbələrdə ağac və od - Osiris Nu Allahına aid edilir: “… Mən Aser (Osiris/Oziri) ağacındakı Allahın budağıyam və mənim doğumum – [Ra-nın] bu günkü doğuluşudur. Mənim saçlarım – Nun-un saçlarıdır. Mənim sifətim – Diskin (Ra-nın) sifətidir. Mənim gözlərim – Xatorun gözləridir...”. Başqa yerdə isə Osiris Nu deyir: “Mən, ən böyüyün oğlu ən böyüyəm: “[Mən], kəsiləndən sonra öz başını geri alan Od oğlu Odam. Osirisin başı ondan uzaqlara aparılmamışdı və Osiris Aninin də başı ondan uzaqlara aparılmasın. Mən yenidən öz hissələrimi yığdım, mən özümü sağlam və toxunulmaz etdim, mən özümə cavanlığımı qaytardım: Mən, əbədilik hökmranı Osirisəm”. Osirisin od oğlu od adlanması (Azər odu), onun od rəmzli ilkin materiyadan yaranması deməkdir. Onun öz hissələrini yığması isə, “dünyanın” axirətdə ilk yaranmış Osiris Allahının əvvəlki vəziyyətinə gətirilməsi mənasındadır.
Hədislərdə də ağac rəmzi, cənnətdəki ağac mənasında qeyd olunur. Buxari yazır ki, peyğəmbərin dediyinə görə, cənnətdə elə bir nəhəng ağac vardır ki, çapar onun kölgəsində yüz il getsə, yenə də bütün yolu gedə bilməz. “Bxaqavad-Gita”ya görə kim ki bu ölməz ağacı dərk etsə, o “Veda”nı dərk etmiş olur: “Deyilənə görə, kökləri Göydə, budaqları aşağıda bitmiş və yarpaqları isə veda himnləri olan “Banyan” adlanın ölməz ağac mövcuddur. Bu ağacı bilən “Veda”nı dərk etmişdir. Bu isə o deməkdir ki, bu ağac Göydəki ruhlar dünyasının rəmzidir. Əhdi-Ətiqdə, İezekiil peyğəmbərin yazısına görə isə, Livan ölkəsi dünya ağacındadır və Misir, Assur ölkəsi də bilavasitə bu dünya ağacında yerləşir: “Misirin – hündür sidr ağacının yıxılması:… “Budur, Assur Livandakı sidr ağacı idi… Sular onu böyüdürdü, sonsuzluq onu qaldırırdı… O öz boyunun hündürlüyü və budaqlarının uzunluğu ilə gözəlləşirdi, çünki onun kökü böyük dərya sularında idi” (Əhdi-Ətiq; İez.31:3, 4, 7). Belə çıxır ki, Livan (Alban) torpaqlarında ucalan dünya ağacı elə cənnətdəki nəhəng ağacdır ki, Misir və Assur ölkələri də məhz buradakı ruhlar dünyasının adlarıdır.
Yazdıqlarımızdan çıxan nəticə usə odur ki, Qurandakı – “Allah Göyün və Yerin nurudur. Onun nuru, içində çıraq olan bir oyma hücrədir. Çıraq bir şüşə içindədir: şüşə – incidən olan bir ulduzdur. Nə Şərqə, nə də Qərbə aidiyyəti olan mübarək zeytun ağacından odlanır. Onun yağı od olmasa da, işıq verir. Nur içində nur. Allah istədiyini öz işığına yönəldir və insanlar üçün misallar gətirir” ayəsində söhbət Ra günəş Allahının yaradılması, onun göydə yaradılmış ruhlar dünyası ağacında yaşaması və İlahi nurun buradan insanlara verilməsi və s. rəmzləndirilmişdir.
Bu təvil, ayənin batini mənasının bir qatıdır. Digər qatlarda isə samit-rəmzlərlə daha dərin mənalar gizlənir.