Türkiye Dış Kuvvetler

türkiye dış kuvvetler

Türkiye&#;de Dış Kuvvetler Sınıf

Konu anlatımı videoları sayfanın en sonunda bulunmaktadır.

Türkiye&#;de Yer Şekillerinin Oluşumuna Dış Kuvvetlerin Etkisi (Akarsular, Rüzgârlar ve Buzullar)

Hatırlanacağı gibi dış kuvvetler, iç kuvvetler tarafından meydana getirilen yer şekillerini aşındırarak, taşıyarak ve çukur yerlerde biriktirerek yer yüzeyini deniz seviyesine getirmeye çalışıyorlardı. Yine dış kuvvetlerin etki alanları bulundukları enleme bağlı olarak ya akarsuların ya rüzgârların ya da buzulların faaliyetlerini ön plana çıkartıyordu. Türkiye, Orta Kuşak&#;ta ve Ekvator&#;a yakın olduğundan akarsuların faaliyetleri diğer aşındırıcı etmen ve süreçlere göre daha önemlidir. Türkiye&#;de en az etkili dış kuvvet ise buzullardır.

a) Türkiye&#;de Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Türkiye&#;de yukarıda da ifade ettiğimiz gibi yeryüzünü şekillendiren en önemli dış kuvvet, akarsulardır.

Türkiye&#;nin iklim özellikleriyle yüksek ve engebeli bir ülke olması, akarsuların etkisini arttırmıştır.
Türkiye&#;de görülen en önemli akarsu aşınım şekli, vadidir.
Aşındırmanın fazla olduğu eğimli dağ yamaçlarında meydana gelen tabansız çentik vadiler, daha çok Doğu Anadolu ve Toros Dağları ile Doğu Karadeniz Dağları&#;nın denize bakan yamaçlarında görülür.
Eğimin azaldığı, yana aşındırmanın arttığı ve akarsuyun taşıdığı materyalleri biriktirmesi sonucu meydana gelen tabanlı vadilere, iç bölgelerdeki düzlük alanlarla kıyı kesiminde dağların denize dik uzandığı Ege Bölümü&#;nde sıklıkla rastlanır.
Yüksek dağ sıralarını enine kesen boğaz veya yarma vadilere; Yeşilırmak&#;ın Canik Dağları&#;nı, Fırat&#;ın Güneydoğu Torosları geçerken rastlandığı gibi Doğu Anadolu&#;daki ırmaklar üzerinde de güzel örnekleri mevcuttur. Çubuk, Gülek, Sertavul, Geyve, Kop ve Ilgaz geçitleri de birer boğaz vadidir.

Türkiye&#;de karstik arazilerin yaygın olduğu ve farklı aşınan arazilere sahip olan yerlerde kanyon vadiler meydana gelir. Bu vadilere Akdeniz Bölgesi, Güney Ege ve Göller Yöresi&#;nde rastlanır. Valla Kanyonu (Kastamonu), Köprü Çay (Köprülü Kanyon Antalya), Eşen Çayı-Saklıkent Kanyonu (Muğla), Ulubey Kanyonu (Uşak), Göksu Irmağı (Göksu Kanyonu-Mersin) Göynük Kanyonu (Antalya) gibi.
Türkiye&#;de ortalama yükseltinin ve eğimin fazla olduğu yerlerde görülen eğim kırıklıklarına bağlı olarak Tortum (Erzurum), Manavgat, Kurşunlu, Düden, Karpuzkaldıran (Antalya), Kapuzbaşı (Kayseri) gibi çağlayanlar ve dev kazanlarıyla karşılaşılır.
Kurak ve yarı kurak bölgelerde volkanik arazilerin yaygın olduğu yerlerde, ilkbaharda meydana gelen sellere bağlı olarak kırgıbayır adı verilen yer şekillerine rastlanır. Bu şekilleriyle İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde karşılaşılır.

Niğde-Nevşehir çevresinde; Ürgüp ve Göreme&#;de Ihlara Vadisi ve Kapadokya&#;da farklı dirençli kayaçların ve kırgıbayır topoğrafyasının üzerinde peri bacaları meydana gelmiştir. Ayrıca Van Başkale ilçesiyle, Kayseri ve Aksaray illerinde de peri bacaları bulunmaktadır.
En önemli akarsu aşındırma şekillerinden olan platolar ise; İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Batı Anadolu&#;da yaygındır.
Tektonik kökenli ovalarla çöküntü alanlarıyla faylar boyunca karşılaşırken, delta ovalarına; Orta Karadeniz&#;de (Bafra ve Çarşamba), Ege Bölümü&#;nde (Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes) ve Akdeniz kıyılarında (Köyceğiz, Tarsus Çukurova) rastlanır. Çukurova Türkiye&#;nin en büyük delta ovasıdır.
Birikinti konileriyle dağ eteği ovalarına başta İç Anadolu BöIgesi&#;ni çevreleyen dağların etekleriyle, etrafı dağlarla çevrili Iğdır ve Erzurum gibi Doğu Anadolu&#;daki birçok ilde rastlanır. Bu yerler su kaynaklarının zenginliği nedeniyle birçok köy ve kasabanın kuruluş yeri olmuştur. Ülkemizde en tipik dağ eteği ovalarına, Nur Dağları&#;nın Akdeniz&#;e bakan yamaçlarında İskenderun-Erzin arasında rastlanır.
Ayrıca gerek plato gerekse ovalık yüzeylerde akış gösteren akarsularda, yataklarının da genişlemesine bağlı olarak Fırat Nehri ve Kızılırmak&#;ta olduğu gibi ırmak adaları meydana gelir.

Taban seviyesine yaklaşıp eğimi azaldığından büklümler yaparak (menderes çizerek) faaliyet gösteren akarsulara; Ege Bölümü ve Orta Karadeniz&#;de rastlanır.
Taraçalı vadilere ise, Anadolu yüzeyinde faaliyet gösteren neredeyse bütün akarsularda rastlanır.

KRİTİK: Türkiye&#;de taraçalı vadilere çok geniş alanlar boyunca rastlanmasının nedeni; Türkiye arazisinin 2. Jeolojik zamanda aşınım düzlüğü haline gelmişken, 3. Zaman sonlarıyla 4. Zaman başlarında toptan yükselmesidir.

b) Türkiye&#;de Rüzgârların oluşturduğu Yer Şekilleri

Türkiye&#;de kumullara Konya-Karapınar çevresiyle kıyı kumsallarında rastlanır. Kıyı kumsallarına başta Ege kıyıları olmak üzere Orta Karadeniz ile Marmara ve Akdeniz kıyılarında yer yer rastlanır.
Türkiye&#;de mantar kaya adı verilen rüzgâr aşındırma şekline, bitki örtüsünün fakir olduğu rüzgârlara açık yerlerde rastlanır. İç ve Doğu Anadolu bölgeleri gibi.

c) Türkiye&#;de Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri

Türkiye&#;de buzul şekillendirmesine; buzul dönemlerinde (Pleistosen&#;de) Batı Anadolu&#;da m, Doğu Karadeniz&#;de m ve Doğu Anadolu&#;da metrelerden sonra karşılaşılır. Günümüzde ise kıyılarda m, İç Anadolu&#;da m ve Doğu Anadolu&#;da metrenin üstünde olan yerlerde buzul şekillendirmesi yaşanır. Bu alanlarda buzul şekillerinden sirk, buzul vadisi ve takke buzullarıyla yer yer moren depoları gibi yer şekilleriyle karşılaşılır. Bu şekillere özellikle Ağrı, Buzul, Cilo, Sat, Kaçkar, Erciyes ve Aladağlar gibi yüksekliği metreler civarında olan dağlarla, Batı ve Orta Torosların bazı zirvelerinde ve Bursa-Uludağ&#;da rastlanır.

Türkiye&#;de Yer şekillerinin Oluşumunda Dış Kuvvetlerin Etkisi (Karstik Şekiller, Kıyı Şekilleri ve Kütle Hareketleri)

1. Türkiye&#;de Karstik Şekiller

Türkiye&#;de suda kolaylıkla çözünebilen kayaçların yaygın olduğu karstik şekillere Batı ve Orta Toroslar ve Güney Ege ile İç Anadolu&#;nun güneyi ve Göller Yöresinde rastlanır.
Eğimli arazilerde lapyalara, eğimin azaldığı yerlerde de dolin, uvala ve polyelere rastlanır. Anadolu&#;da dolinlere tava, kokurdan ve koyak gibi isimler verilir.

Obruklara ise Obruk Platosu&#;nun dışında da rastlanır. Bunların en tanınmışı Silifke yakınlarındaki turistik Cennet ve Cehennem obruklarıdır. Bunların pek çoğu, çözünmeye ek olarak, karstik yer altı mağaralarının tavanının çökmesi sonucunda oluşur. Ayrıca Konya Kızören Obruğu metre derinliği ve oluşan obruk gölüyle de çok karakteristiktik bir karstik oluşumdur.
Antalya, Muğla, Kestel, Korkuteli, Suğla, Gembos, Çukurhisar, Elmalı ve Acıpayam ovaları birer polye ovası ve göl ova olup, genişlikleri km&#;ler arasında değişir. Önemli tarım ve yerleşme alanları olan polyeler bilindiği gibi en büyük karstik aşınım şeklidir.

Başka bir karstik aşınım şekli olan mağaralara ise ülkemizin neredeyse her bölgesinde rastlanır. Karstik mağaralara özellikle Toroslar&#;da rastlanır. Antalya&#;da Damlataş (Alanya), Karain, Dim; Mersin&#;de Narlıkuyu, Burdur&#;da İnsuyu ve Tokat&#;ta Ballıca en ünlü ve turistik mağaralardır.
Bu mağaraların birçoğunun içinde de karstik birikim şekilleri olan sarkıt, dikit ve sütun gibi oluşumlar bulunmaktadır.
Belki de en güzel karstik birikim şekli olan travertenlere de Denizli Karahayıt Köyü&#;nde rastlanır. Bu oluşum Pamukkale Travertenleridir. Ayrıca Antalya kentinin üzerinde kurulduğu yerdeki geniş düzlükte, benzer şekilde oluşmuş bir travertendir.
Jips karstı şekillerine de, Sivas ve Çankırı çevrelerinde yaygın olarak rastlanır. Buralarda jipsin çözünmesi sonucu oluşan dolinler ve polyeler vardır. Ancak bu şekiller kalkerli arazilerdeki gibi kalıcı olamamaktadır. Çünkü jipsin kalkere göre çözünme ve bozulma hızı çok daha fazladır.

2. Türkiye&#;de Kıyı Şekilleri

Üç tarafı denizlerle çevrili ve bir de iç denize sahip olan Türkiye&#;de dalga ve akıntılar önemli kıyı aşınım ve birikim şekilleri meydana getirmiştir.
Boyuna kıyılara dağların kıyıya paralel uzandığı Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında rastlanır.
Boyuna kıyıların bulunduğu Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında falezler de yaygındır.
Dağların kıyıya dik uzandığı Ege kıyılarında ise enine kıyılar meydana gelmiştir.
Enine kıyıların olduğu koy ve körfezlerde dalga biriktirmesine bağlı olarak kumsallar ve plajlar yaygındır. Ayrıca Akdeniz kıyılarında kumsallar ve plajlar, Teke ve Taşeli yarımadalarının dik kıyılarının dışında kalan yerleri adeta birer dantel gibi süslemiştir. Bunlar, denize girme süresi uzun olan Akdeniz Bölgesi kıyılarını deniz turizmi açısından avantajlı konuma yükseltmiştir.

Kıyı oku, kıyı kordunu ve lagün oluşumlarının görüldüğü; İstanbul&#;da Büyükçekmece ve Küçükçekmece Iagünleri ile Fethiye&#;de Dalyan ve Ölüdeniz kıyı kordonları bu yer şekillerine örnektir.
Sinop-İnceburun, Aydın-Kuşadası ve Balıkesir-Kapıdağ tomboloları Türkiye&#;deki tombolo oluşumları açısından en güzel örneklerdir.

3. Türkiye&#;de Heyelan, Yer Göçmesi ve Kaya Düşmesi

Kütle hareketleri olarak adlandırılan heyelan ve toprak kayması; eğim ve yağışlara bağlı olarak en fazla Doğu ve Batı
Karadeniz&#;de (Kuzey Anadolu Dağları&#;nın denize bakan yamaçlarında), Toroslarda, Doğu Anadolu&#;da ve İç Anadolu&#;nun doğusunda görülür.
Türkiye&#;de heyelanlar, en fazla kar erimelerinin yaşandığı ilkbahar mevsiminde görülür.
Heyelanlar sonucunda Tortum, Sera, Abant, Zinav ve Sülük gibi heyelan set gölleri meydana gelmiştir. Ancak heyelanlar sonucu sık sık önemli can ve mal kayıpları meydana gelmektedir.
Türkiye&#;de kaya düşmeleri ise volkanik arazinin yaygın olduğu Kayseri, Niğde ve Nevşehir&#;de daha fazla görülür.

1. BÖLÜM:DÜNYA’NIN YAPISI VE OLUŞUM SÜRECİ

Türkiye&#;de Dış Kuvvetler Video

Türkiye&#;de Dış Kuvvetler video sınıf Coğrafya Cepte

Türkiyenin Yer Şekillerinin Oluşumunda Dış Kuvvetlerin Etkisi konu anlatımı video sınıf coğrafya ygs

kaynağı değiştir]

Falez: Yüksek kıyıların dalgalar etkisiyle alt kısımları aşınır ve oyuklar oluşur, oluşan oyukların tavanları çöker ve denize dik kıyılar meydana gelir. Falezlere yalıyar adı da verilir.
Doğal köprüler: Denizdeki bir kara parçasının alt kısımların aşındırılması sonucu oluşur. Ters U gibi bir görüntüsü vardır.

Dalga ve akıntıların birikim şekilleri[değiştir
Türkiye’de Dış kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri Tyt Coğrafya
TÜRKİYE&#;DE DIŞ KUVVETLER
Türkiye’de Dış kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri
Daha önce söylediğimiz gibi dış kuvvetler, iç kuvvetlerin yapılandırdığı yüksek, kabarık yer şekillerini aşındırma, taşıma ve biriktirme yoluyla yeniden şekillendirir. Bir yandan yeni yer şekilleri oluştururken diğer yandan iç kuvvetlerin yer şekillerini yok eder. Bu nedenle dış kuvvetlere yıkıcı — yok edici kuvvetler de denir.
Türkiye&#;de dış kuvvetlerden akarsular, yer altı suları, rüzgârlar, buzullar, dalga ve akıntılar etkili olmaktadır. Bu dış kuvvetlerden en etkili olanı şüphesiz akarsulardır. Şimdi başta akarsular olmak üzere bunları görelim.
1. Türkiye&#;de Akarsuların Oluşturduğu Yer Şekilleri
Türkiye&#;de akarsu aşındırma şekillerinden en yaygın olanı vadilerdir.
Çentik veya “V&#; vadiler: Dağlık ve eğimli bölgelerimizde görülür. Karadeniz, Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerinde yaygındır.
Boğaz vadiler: Özellikle dağ sıralarını enine kesen dar ve derin vadilerdir. Doğu Karadeniz’de Çoruh Vadisi, Akdeniz&#;de Göksu Vadisi, Gülek Boğazı, Sakarya&#;da Geyve Boğazı gibi.
Kanyon vadiler: Yatay duruşlu sert ve yumuşak kayaların bulunduğu arazilerde veya yarı kurak bölgelerde basamaklı vadilerdir. Türkiye’de daha çok kalkerli kayaların bulunduğu (Toroslar&#;da) Antalya Köprü Çayı, Göksu Vadisi ve Batı Karadeniz&#;de Karabük ve Kastamonu&#;da görülür.
Yatık yamaçlı vadiler: Akarsularımızın yatak eğimlerinin genişlediği yerlerde yaygındır. Yatakların genişlediği yerlerde tabanlı vadiler sıkça görülür. Ancak genel olarak Türkiye arazisi dağlık ve engebelidir. Akarsuların akış hızları fazla olduğundan dar ve derin vadiler yaygındır.
Akarsuların düzlüklerden geçtiği yerlerde dağ içi, dağ eteği ovaları veya delta ovalarında büklümler çizerek akmasıyla menderes şekilleri oluşmuştur. Daha çok Ege akarsularında (Büyük ve Küçük Menderes) yaygındır.
Akarsuların bir eğim kırıklığından çavlan veya çağlayan şeklinde akmasıyla şelale şekilleri oluşmuştur. Akdeniz’de Düden, Kurşunlu, Manavgat şelaleleri; Karadeniz&#;in doğusunda Tortum Şelalesi, Ayder Şelalesi, Doğu Anadolu&#;da Van &#; Muradiye Şelalesi gibi.
Hızlı akışlı akarsularda şelalelerin altında dev kazanı olarak bilinen yer şekilleri oluşmuştur. Muş&#;taki dev kazanı bunlardan biridir.
Ülkemizin iç kesimlerinde bitki örtüsünün fakir, arazinin kolay aşınabilen jips, tuz ve volkan tüf örtülerinden oluştuğu araziler üzerinde akarsu ve sel suları kırgıbayır (badlands) veya halk dilinde &#;dilikbayır&#; denilen yer şekillerini oluşturmaktadır. Çankırı, Sivas, Kayseri, Yozgat, Nevşehir ve Aksaray illerinde yaygın olarak görülür.
Peri bacaları ülkemizde akarsu ve sel sularının aşındırması sonucu oluşmuş yer şekillerinden biridir. Bunların oluşmasında volkanik örtülerin yaygın olması yanında, rüzgârlar da az çok etkili olur.
Nevşehir &#; Ürgüp &#; Göreme&#;de peri bacaları turizm açısından önemli değer taşır.
Akarsuların yatakların genişlediği yerlerde alüvyonlarını akarsu yatağı içinde biriktirmesi sonucunda ırmak adaları oluşur. Bu şekilde örgülü akarsu yatakları akarsuların aşağı bölümünde yaygındır.
Akarsuların yatak eğimlerinin azaldığı dağlardan düzlüklere geçiş yerlerinde birikinti konisi, birikinti yelpazesi; bunların büyümesi ile dağ eteği ovalan oluşmuştur. Uludağ&#;ın etekleri, İnegöl Ovası gibi.
Deltalar, ülkemizde akarsuların kıyılarda biriktirmesi sonucu oluşmuş en önemli yer şekilleridir. Akarsularımızın bol alüvyon taşıması ve kıyılarda gelgitin etkisinin az olması uygun şartlardır. Bu durum kıyı derinliği az olan büyük akarsu ağızlarında delta ovalarını oluşturdu. Bafra (Kızılırmak) Deltası, Çarşamba (Yeşilırmak) Deltası, Çukurova ve B. Menderes (Balat Ovası) deltaların sadece birkaçıdır.
Akarsuların yataklarında biriktirdiği alüvyonların akış hızlarının artması veya arazinin yükselmesi sonucunda aşındırmasıyla taraça (seki) denilen yer şekilleri oluşmuştur. Türkiye&#;de akarsu taraçaları oldukça yaygındır. Akarsu vadileri boyunca yamaçlardaki köy ve kasabaların önemli bir kısmı taraçalar üzerindedir.
2. Türkiye’de Karstik Şekiller
Kolay eriyebilen kalker (kireç taşı), jips ve kaya tuzu gibi kayaların bulunduğu yerlerde yer altı ve yer üstü sularının oluşturduğu şekillere karstik şekiller denir.
Türkiye&#;de karstik arazilerin en geniş yer kapladığı Akdeniz Bölgesi özellikle Batı ve Orta Toroslardır. Ayrıca Güney Ege (Menteşe Yöresi) İç Anadolu&#;da Obruk Platosu, Güneydoğu Toroslar üzeri, Balıkesir, Batı Karadeniz&#;de Karabük &#; Kastamonu kalker kayaları üzerindeki yer şekilleri ile önem taşır.
Çankırı ve Sivas çevresinde jips kayaları; Erzurum, Kars çevresinde tuz kayaları üzerinde karstik yer şekilleri vardır.
Aşındırma şekillerinden lapyalar özellikle Toros Dağları üzerinde geniş yer kaplar.
Dolinler elips şeklindeki çukurlardır. Büyüyerek uvala ve polyeleri oluşturur. Akdeniz Bölgesi&#;nde Elmalı, Kestel, Korkuteli, Acıpayam ovaları birer polye ovasıdır.
Karstik arazilerde yer altı sularının yer üstüne çıktığı düdenler, mağara ve galeriler Türkiye&#;de yaygındır. Düden Şelalesi, Karain Mağarası, İnsuyu bunlardan sadece birkaç örneğidir.
Karstik arazilerde erime ve çökmeler sonucu oluşan obruk şekilleri oldukça ilginçtir. Mersin&#;deki Cennet ve Cehennem obrukları
turistik değer taşır. Ayrıca İç Anadolu&#;da Obruk Platosu&#;nda yüzlerce obruk vardır.
Kalkerli arazilerde kireçli suların yer üstüne çıkması yamaçlarda kirecin birikmesi sonucunda traverten denilen yer şekli oluşmuştur. Pamukkale (Denizli) en güzel örneğidir.
Karstik mağaralarda sarkıt, dikit, sütun ve damlataş gibi biriktirme şekilleri mağara turizmi açısından önem taşır. Damlataş, Karaca ve İnsuyu mağaralarında bu yer şekilleri oldukça güzeldir.
3. Türkiye’de Rüzgarların Oluşturduğu Yer Şekilleri
Ülkemizde rüzgârların oluşturduğu yer şekilleri yaygın değildir. Kurak olan İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ile bitki örtüsünün fakir olduğu kolay aşınabilen kumlu, volkanik arazilerde çeşitli yer şekilleri ortaya çıkmıştır. Bunlardan kumullar ve kum örtüleri daha çok Konya &#; Karapınar Yöresi&#;nde Ayvalık’ta mantar kaya (şeytan sofrası) ve şahit kayalar başta gelir. Ayrıca delta ovalarının kıyıları ile bazı alçak kıyılarımızda kıyı kumsalları üzerinde kıyı kumulları (örnek olarak Şile kıyılarında) görülür.
4. Türkiye&#;de Buzulların Oluşturduğu Yer Şekilleri
IV. Jeolojik Zaman&#;da buzulların etkinlik alanı genişlemiş ve Türkiye’de yükseltisi &#; m&#;nin üstündeki dağlık alanlarda şekillendirme yapmışlardır. Ancak bunların büyük kısmı akarsuların aşındırma faaliyeti sonucu yok olmuş, bir kısmı günümüze ulaşmıştır.
Buzulların Türkiye&#;de oluşturduğu yaygın şekiller; sirk gölleri, buzul vadileri, asılı vadiler ve hörgüç kaya şekilleridir. Uludağ’da Aynalı Göl, Doğu Karadeniz Dağları’nda Karagöl, Kaçkar Dağları’nda buzlu göller, Munzur (Mercan Dağları), Bingöl Dağı üzerinde sirk gölleri vardır.
Ayrıca Hakkâri &#; Cilo Dağı, Sat Dağları üzerinde buzul vadileri, Orta Toroslar&#;da -Aladağ, Bolkar Dağları’nda buzul vadilerine rastlanır.
5. Türkiye’deki Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yer Şekilleri
Türkiye’nin yarımada ülkesi olması Marmara Denizi gibi iç denize sahip olması ve km uzunluğunda kıyısının bulunması nedeniyle çeşitli kıyı şekillerine sahiptir.
Dalgaların Türkiye&#;de aşındırmasıyla oluşmuş en önemli yer şekli falezlerdir. Falez (yalı yar) daha çok kıyıya yakın ve paralel uzanan dağların bulunduğu Karadeniz ve Akdeniz kıyılarında görülür. Antalya kıyıları, Batı ve Doğu Karadeniz kıyılarında falezler sık görülür. Ayrıca Şile, Tekirdağ&#;ın batısı, Çanakkale, Ege&#;de burunların önlerinde falezlere rastlanır.
Dalgaların sığ kıyılarda kum, çakıl malzemelerini biriktirmesiyle kıyı kumsalları, plajlar, kıyı oku, kıyı kordonu, lagün ve tombolo şekilleri oluşmuştur.
Küçükçekmece, Büyükçekmece, Terkos (Durusu) kıyıları lagün (deniz kulağı) lerdir. Sinop, Bodrum ve Kapıdağ yarımadaları ise kıyı oklarının adaları kara ile birleştirmesiyle oluşmuş tombolo (saplı ada) lardır.
6. Türkiye’de Kıyı Şekilleri ve Kıyı Tipleri
Türkiye’de dağların uzanışına bağlı olarak;
Kıyıya paralel dağların olduğu Karadeniz ve Akdeniz kıyıları genel olarak boyuna kıyı tipi yaygındır.
Dağların kıyıya dik uzandığı Ege kıyıları genelde enine kıyı tipindedir.
Eski akarsu vadilerinin suların altında kalmasıyla İstanbul &#; Çanakkale ve Muğla&#;nın bazı kıyıları ria tipi kıyılara örnektir.
Antalya&#;nın batısında Finike &#; Kaş kıyıları dalmaçya kıyılarına girer.
Dalga biriktirmesinin etkili olduğu Küçükçekmece, Büyükçekmece ve Terkos (Durusu) gölü kıyıları limanlı kıyılardır.
Samsun, Adana, İzmir, Aydın kıyılarındaki delta ovaları delta kıyı tipine girer.
Dalga aşındırmasına bağlı oluşmuş falezli kıyılar Batı Karadeniz, Doğu Karadeniz ve Antalya &#; Taşeli Yöresi&#;nin kıyılarında yaygındır.

TÜRKİYE&#;DE DIŞ KUVVETLER
Türkiye, tektonik hareketlerin etkisiyle engebeli ve yüksek bir görünüm kazanmıştır. Bu topoğrafik yapı, dış kuvvetlere ait faaliyetlerin hızlanmasına neden olmuştur (Harita ).
Türkiye topraklarına bir ağ gibi yayılan akarsular, yüksek ve engebeli alanları aşındırarak dar ve derin vadiler oluşturmaktadır. Diğer taraftan akarsular tarafından aşındırılan malzemelerin eğimin azaldığı yerlerde birikmesi sonucu çeşitli yeryüzü şekilleri meydana gelir. Akarsuların akışa geçtiği alanlarda iklim ve topoğrafya özelliklerine göre vadiler oluşabilir. Eğimin fazla olduğu alanlarda genellikle çentik vadiler, eğimin azaldığı alanlarda ise alüvyal tabanlı vadiler görülür. Akarsular, bahsedilen vadilerde eğimin azalmasından dolayı menderesler yaparak akar. Sonuç olarak dağ sıralarının akarsular tarafından enine aşındırılmasıyla boğaz vadilerin, karstik araziler üzerinde ise kanyon vadilerin oluştuğu görülebilir (Görsel ).
Engebenin arttığı alanlarda eğim kırıklarından düşen akarsular, çağlayan ve dev kazanlarını meydana getirir. Ülkemizde yer alan başlıca çağlayanlar şunlardır: Manavgat, Düden ve Kurşunlu (Antalya), Tortum (Erzurum -Görsel ), Muradiye (Van) ve Girlevik (Erzincan), Tatlıca (Sinop), Kapuzbaşı (Kayseri), Ciro ve Maral (Artvin).
Türkiye&#;nin özellikle bitki örtüsü bakımından seyrek olan iç kesimlerindeki yamaçlarda kırgıbayır ve peribacaları gibi yeryüzü şekillerine rastlanır. Bu yeryüzü şekilleri; başta Nevşehir olmak üzere Aksaray, Kayseri, Van ve Erzurum&#;da görülür (Görsel ).
Birikinti konileri ve birikinti yelpazeleri ile dağ eteği ve dağ içi ovaları, dağların geniş yer kaplaması nedeniyle ülkemizde yaygın olarak görülür. Akarsuların döküldüğü yerde akarsu biriktirmesi ile oluşan delta ovaları tarım açısından oldukça elverişlidir. Bu yeryüzü şekilleri üzerinde kurulmuş olan yerleşmeler de mevcuttur (Görsel ).
Türkiye’de karst topoğrafyasına ait şekillerin en yaygın görüldüğü yerler Orta ve Batı Toroslardır (Harita ). Özellikle Teke Yarımadası, Göller Bölgesi ve Taşeli Platosu&#;nda çeşitli karstik şekillere ait en güzel örnekler bulunmaktadır. Bunun yanında diğer bölgelerde de karstik şekillere rastlanır. Bazı karstik alanlar, arazi özellikleri nedeniyle Türkiye’de ve dünyada yerleşmeler ile nüfusun seyrek olduğu alanlar arasında yer almaktadır. Bu genellemenin dışında kalan polye ovalarında tarım faaliyetleri sayesinde yerleşmelerin sıklaştığını görmek mümkündür. Türkiye&#;de yer alan başlıca polye ovaları; Elmalı, Korkuteli ve Gembos (Antalya), Kestel ve Kocaova (Burdur), Acıpayam (Denizli) ve Muğla&#;dır.
Türkiye; sahip olduğu eşsiz güzellikteki karstik şekiller açısından yukarıda bahsedilenlerin dışında Denizli’de Pamukkale Travertenleri (Görsel ), Mersin’de Cennet-Cehennem obrukları (Görsel ), Antalya’da Göynük Kanyonu ve Burdur’da İnsuyu Mağarası ile de ön plana çıkan bir ülkedir.
Rüzgârlar, kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde etkileri belirgin olarak görülen bir dış kuvvettir. Bu açıdan Türkiye’de bitki örtüsünün seyrek olduğu iç kesimler ve kumullarla kaplı kıyılarda rüzgârların yeryüzünü şekillendirici etkilerini görmek mümkündür (Harita ). Karapınar, Nevşehir, Aksaray ve Güneydoğu Anadolu&#;nun güneyi rüzgârların oluşturduğu yeryüzü şekillerinin en çok görüldüğü alanlardır (Görsel ). Ayrıca rüzgârlar, kıyılarımızda yer alan kumulların şekillenmesinde de doğrudan etkilidir (Görsel ).
Mutlak konum özelliklerinden dolayı Türkiye&#;de buzulların etkili olduğu alanlar oldukça sınırlıdır
(Harita ). Geçmiş jeolojik dönemlerde yaşanan iklim değişimlerinden dolayı buzulların meydana getirdiği yeryüzü şekillerine m’den daha yüksek alanlarda rastlanır. Bugünkü iklim şartlarına bağlı olarak kalıcı kar sınırı, ülkemizde metrenin üzerinde görülmektedir. Bu nedenle buzullara ve bunların oluşturduğu şekillere Ağrı, Erciyes, Kaçkar, Toros, Buzul gibi dağların yüksek kesimlerinde rastlanır (Görsel ).
Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili ayrıca dört denize kıyısı olan bir ülkedir. Buna bağlı olarak kıyılarımızda dalga ve akıntıların meydana getirdiği yeryüzü şekilleri ile kıyı tiplerine ait çok sayıda örnek bulunmaktadır.
Akdeniz ve Karadeniz kıyıları, genel olarak boyuna kıyı tipine ait özelliklere sahiptir. Girinti ve çıkıntıların az olduğu bu kıyılarda dalgaların aşındırıcı faaliyetleriyle oluşan falezlere çok sık rastlanır. Karadeniz kıyılarının kıta sahanlığı bakımından yer yer genişlediği kesimlerinde ise dış kuvvetlerin biriktirmesiyle oluşan kumsal, delta (Çarşamba, Bafra vb.), tombolo (Bozburun / Sinop) ve lagün (Durusu Gölü) gibi yeryüzü şekillerine rastlanır. Akdeniz kıyıları, Çukurova Deltası’nın bulunduğu kıyı çizgisi dışında boyuna yapılı kıyılar şeklinde olup burada falezli dik kıyıların yanında geniş kumsallar da bulunur. Ayrıca Kaş (Antalya) çevresinde kıyıya paralel uzanan ada ve yarımadalar buraya dalmaçya kıyı özelliği kazandırmıştır (Görsel ).
Marmara Denizi kıyılarında birçok kıyı tipi ile dalgaların oluşturduğu yeryüzü şekillerini görmek mümkündür. İstanbul ve Çanakkale boğazları denizin altında kalmış eski akarsu vadileri olduğundan ria kıyı tipine, Büyükçekmece ve Küçükçekmece lagünlerinin bulunduğu kıyılar da limanlı kıyılara örnektir. Marmara Denizi’nin güneyinde bulunan Kapıdağ Yarımadası ise Türkiye&#;nin görülmeye değer tombolo örnekleri arasında yer almaktadır (Görsel ).
Girinti ve çıkıntının oldukça fazla olduğu Ege kıyıları; genellikle enine kıyı tipine ait özellik gösterdiğinden pek çok ada, yarımada, koy ve körfeze sahiptir. Kıta sahanlığının çok geniş olduğu bu kıyılarda dalgaların biriktirmesi sonucu oluşan çok sayıda kumsal, lagün, tombolo gibi yeryüzü şekli vardır (Görsel ). Ayrıca Ege kıyılarında Marmaris-Fethiye kıyı çizgisinde olduğu gibi ria tipi kıyılara da rastlanır.

KAYNAKÇA:
COĞRAFYA – 10 Ders Kitabı ( Kenan TÜRKEZ – Mutlu KARAKOÇ – Nurullah BALŞEN – Tolga PEKTAŞ – İsmail ÖZDOĞAN) ISBN
nest...
108238 108239 108240 108241 108242