Iyot Eksikliğinde Hangi Hastalık Görülür

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre dünya yüzünde 2 milyarı aşkın kişide iyot eksikliği var ve bunlardan 50 milyon kadarı beyin hasarı dahil ciddi semptomlarla karşılaşıyor. İyot eksikliğinden ötürü tiroidin büyümesine bildiğiniz gibi guatr deniyor. İyot eksikliğini önlemenin en iyi yolu, önce idrar testiyle iyot eksikliğinin saptanması ve ardından uygun beslenme destekleriyle ve besinlerle bu eksikliğin tamamlanması. 

Yapılan araştırmalar son 30 yıl içerisinde insanlarda iyot düzeylerinin yüzde 50 azaldığını gösteriyor. Çevresel toksinler ve yetersiz alım gibi nedenleri var bu azalmanın. Yapılan bir çalışmada test edilen 5, hastanın yüzde 90’dan fazlasınıda iyot eksikliği bulunması, yine WHO verilerine göre dünya nüfusunun yüzde 72’sinin iyot eksikliğinden etkilenmesi gerçekten korkutucu ve bu fark edilmeyen sorunun ciddiyetini gösteren rakamlar. 

Her ne kadar iyotlu tuz kullanımı bu eksiklik için bir önlem gibi görülüyorsa da bu maalesef çoğu zaman yeterli değil zira hava, ısı ve nemle temas eden iyotlu tuzun içerdiği iyot büyük ölçüde buharlaşıyor. Biz de iyotlu tuzdan yeterli iyot aldığımızı zannederken vücudumuz iyot eksikliği çekebilir. Üstelik günümüzde tuz tüketimini azaltma yönünde bir eğilimi olduğu için daha az tuzlu yiyoruz. Özetle iyotlu tuzdan yeterli iyot almak garanti olmayabilir. 

İyot eksikliği hipotiroidi başta olmak üzere, kolesterol düzeylerimde artış, endemik guatr, kısırlık, bebek ölümünde artış, fibrokistik meme hastalığı, damar sertliği ve meme kanseri için bir risk faktörü. Kanserin önlenmesinde kritik bir mineral olan iyot tüketimi ne yazık ki gerek doktorlar gerekse halk sağlığından sorumlu olanlar tarafından yeterince önemsenmeyen bir sorun olarak önümüzde duruyor. Dahası ekmeklere ilave eilen bromlu kimyasallar iyodun vücutta kullanılmasını bloke ediyor! Brom içeren kimyasallar tutuşmayı önleyici katkı maddeleri olarak şiltelerden, döşemelere ve giysilere kadar sayısız tüketim ürününde bulunuyor. İyot eksikliği problemi böcek öldürücüler, gıda katkıları gibi iyot emilimiyle etkileşen pekçok kimyasalın yaygın olarak kullanılması sonucunda bugünkü boyutlarına ulaştı. Günün birinde herkesin iyot noksanlığından etkilenmesi kaçınılmaz bir yazgıya dönüşebilir. 

Pekçok vücut bakım ve ev temizlik ürününde, hava kirliliğinde bulunan ksenoöstrojenler (östrojen hormonu benzeri kimyasal maddeler) vücudumuzu zehirlemenin yanı sıra hormon dengesizliğine ve östrojen baskınlığına katkıda bulunuyorlar. Östrojenin iyotla etkileştiği gerçeğini buna eklersek iyot eksikliği tablosunu daha iyi anlamış oluruz. 

1. Düşük iyot alımı
Dünyanın kimi bölgelerinde toprakta yeterli iyot bulunmuyor. İlaveten özellikle son yıllarda iklim değişikliği sonucu sel felaketleri oluşan bölgelerde topraktaki iyot minerali düzeyi giderek azalıyor. İyottan fakir toprakta yetişen bitkilerden ve onlarla beslenen hayvanlarda iyot miktarında düşme gözleniyor. İyot belirli besinlerde doğal olarak bulunsa da miktarı büyük ölçüde bu besinlerin yetiştiği topraktaki iyot miktarına bağlı. Nitekim bunun ilk farkına varıldığı İsviçre’de hamilelikten önce ve hamilelik sırasıda iyot desteği uygulanması zeka düzeyinde artış sağladığı gibi iyot eksikliğine bağlı yeni zeka geriliği olgularının sayısını da azaltmış. İyot öncelikle beslenmeyle alınıyor ama iyot desteğiyle de sağlanması mümkün. Özellikle deniz bitkileri ve deniz ürünleri iyottan zengin. Kuruyemiş, tohumlar, baklagiller, turp, şalgam, sarımsak ve soğan iyi birer iyot kaynağı ama yetiştikleri toprağın yeterli iyot içermesi şartıyla. 

2. Selenyum eksikliği
İyot eksikliği çoğu zaman selenyum eksikliği ile el ele giden bir durum. Selenyum da iyot gibi tiroid bezinin gereksinimi olan bir mineral. O da toprakta bulunuyor. Selenyum fazlası toksik olmakla birlikte yeterli alınması gereken bir mineral olarak iyodun kullanımında önem taşıyor zira selenyum düşükse tiroid bezi tiroid hormonları üretmek için daha çok çalışmak zorunda kalırken vücudumuz bu hormonları hücrelerin kullanacağı forma dönüştürmede zorlanıyor. Kısacası normal tiroid sağlığı için bu minerallerin ikisinin de yeterli düzeyle olması lazım. 

3. Hamilelik
Journal of Pediatrics dergisinde yer alan bir araştırma hamile kadınların yaklaşık üçte birinin iyot eksikliği olduğunu gösterirken hamile ve emziren kadınların sadece yüzde 15 kadarı iyot desteği alıyor. İyot eksikliği zihinsel ve bedensel gelişmeyi ciddi biçimde aksatan bir faktör. En az mikrogram iyot desteği önemli. Destek ve besinlerden kombine alımın ila 1, mikrogram arasında olması öneriliyor. 

4. Sigara
Sigara dumanı tiyosiyanat denen bir bileşik içeriyor. Tiyosiyanatın iyot alımını engelleyici etkileri var. Vücutta iyot transport mekanizmalarıyla rekabete girerek iyot düzeylerini düşürüyor. Sigara dumanındaki hidroksipiridin metabolitleri, nikeotin ve benzapirenler de tiroid işlevini bozuyor. Sigara ve dumanı (ikinci el sigara içiciliği) tiroid işlevini bozmanın yanı sıra tiroid hormonunun etkisini bloke edebiliyor.

5. Florür ve klorlu su 
Florürlü diş macunları florür içerirken musluk suyu klor içeriyor. Bunlarda brom gibi halojen grubu mineraller olup iyot emilimini engelliyorlar. Bazı antibiyotiklerde de halojen bulunuyor. Yapılan araştırmalar bunların kullanımının özellikle iyot eksikliği olan bölgelerde çocuklarda zihinsel performansı düşürdüğünü gösteriyor. 

6. Guatrojen Gıdalar
Brassica ailesinden (karnabahar, brokoli, kale, lahana, Brüksel lahanası) sebzelerin çiğ olarak yenmesi tiroid fonksiyonunun azaltabilir zira bunlar peroksidazı etkileyen guatrojen maddeler içerir. O nedenle bu çok faydalı sebzelerin çiğ değil, hafif buharda pişirilerek yenilmesi önerilir. İyot eksikliği olanlar için bu gıdaların çiğ tüketilmesi riskli olabilir. 

Deniz börülcesi gibi deniz kıyısı bitkileri zengin iyot kaynaklarıdır. Bir deniz yosunu türü olan kelp en yüksek iyot miktarına sahiptir. Süt ürünleri ve yumurta iyi birer iyot kaynağıdır. Sebze ve meyvelerin iyot içeriği yetiştikleri toprağa, sulamaya ve kullanılan gübreye göre değişkenlik gösterir.  

İyottan Zengin Besin Kaynaklarında Ortalama İyot Miktarları: 
Balık — gram: 99 mikrogram (%66)
Yaban mersini — 30 gram: 90 mikrogram (%60)
Yoğurt — 1 kase : 75 mikrogram (%50)
Patates — 1 orta boy : 60 mikrogram (%40)
Süt — 1 bardak: 56 mikrogram (%37)
Karides — gram: 35 mikrogram (%23)
Fasülye — yarım bardak : 32 mikrogram (%21)
Yumurta — 1 adet: 24 mikrogram (%16)
Kuru Siyah Erik — 5 adet: 13 mikrogram (%9)

2. Kanserden korunma – meme kanserinin önlenmesi: İyot, kanserli hücrelerin kendi kendini öldürmesi demek olan apoptoz (planlı hücre ölümü) teşvik eder. Mutasyona uğramış hücrelerin yok edilmesine yardımcı olurken sağlıklı hücrelere zarar vermez. İyottan zengin gıdaların meme tümörü gelişmesini baskıladığını gösteren kanıtlar vardır. Ayrıca Japonya gibi iyottan zengin beslenen ülkelerde kadınlar bol miktarda yosun ve deniz ürünü tükettiklerinden meme kanseri oranlarının düşük olması bu varsayımı desteklemektedir. 

3. Detoks özelliği: İyot vücuttan kurşun, civa gibi ağır metallerin ve başka biyolojik toksinlerin atılmasını sağlayabilir. İyodun meme bezlerinin sağlığı, midede yerleşen gastrit ve mide kanseri nedeni H. pylori bakterisine karşı antibakteriyel etki göstermesi, antioksidan etkileri gibi tiroid dışı birçok yararı vardır.

4. Bağışıklık: İyot bağışıklığı destekler. Serbest hidroksil radikallerini yakalar. Antioksidan aktiviteyi uyararak ve artırarak kanser ve kalp hastalığı gibi kronuk hastalıklara karşı korunmayı sağlar. Beyin hücrelerini, hücre zarındaki yağ asitlerine serbest radikallerin bağlanmasını önleyere onları oksitlenme hasarına karşı koruduğu gösterilmiştir.  

5. Cilt, saç ve diş sağlığı: Kuru, tahriş olmuş, pullanan ve enflamasyonlu bir cilt yapısı iyot eksikliğinin sık rastlanan bir belirtisidir. İyot parlak bir cilt, canlı saçlar ve sağlıklı dişler için önem taşıyan bir eser mineraldir. İyot eksikliği saç dökülmesi nedenidir. 

6. Büyüme ve Gelişme: Bebeklikte ve büyüme çağında yeterli iyot alınmaması veya hamilelerdeki iyot eksikliği önemli bir büyüme-gelişme geriliği nedenidir. İyot eksikliğinin aşırı olması kretinizm denen ağır bir gerilik tablosuna neden olur. Bu noksanlıkların önlenmesi için hamilelerde ve büyüme çağında iyot desteği önemli bir konudur. 

İyot kullunamıyla etkileşen pekçok faktör olduğundan, iyot alımının yanı sıra başka mikronütrientler (selenyum, vitamin A ve D, çinko, B vitaminleri ve omega-3 yağılarının noksanlığı), gıda alerjileri, gluten intoleransı ve soya gibi guatrojenik gıdalar iyodun vücutta kullanılmasını etkileyebilir. Ayrıca iyotun faydasını artırmak için bol egzersiz yapılması, stresin azaltılması, sauna ve Epsom tuzu içeren detoks banyoları faydalıdır. 

İyotu engelleyen florür, bromür ve klor gibi toksik halojenli bileşiklerin vücuttan atılması için iyot alımının yanı sıra yüksek doz C vitamini, rafine olmayan deniz tuzu, infrared sauna ile ter atılması tavsiye edilebilir.

Prof. Dr. Alptekin Gürsoy, tiroid hormonlarının yeterli miktarda salgılanabilmesi için gerekli bir element olan iyotun, sinir sistemi, akıl sağlığı, büyüme ve gelişme açısından büyük önem taşıdığını belirtti. Prof. Dr. Gürsoy, "Günlük tüketilmesi gereken miktarın altında iyot alınması anne karnındaki fetusta, bebeklik ve çocukluk çağında büyüme geriliği, zekâ seviyesi düşüklüğü ve her yaşta guatr hastalığı riskine neden oluyor. İyot yetersizliğinin en olumsuz ve yıkıcı sonuçlarından doğurganlık çağındaki kadınlar, gebeler, bebekler ve çocuklar etkileniyor" dedi.

'Deniz ürünleri iyot açısından zengindir'

Prof. Dr. Gürsoy, iyotun insan vücudunda çok az miktarda bulunan oksijen, hidrojen, demir gibi kimyasal bir element olduğunu söyledi. İyotun vücuda yenilen ve içilen besinlerden alındığını ifade eden Prof. Dr. Gürsoy, "Deniz suyunda sabit miktarda iyot bulunduğundan deniz ürünleri iyot açısından zengin besinlerdir. Toprakta ve içme suyunda miktarı bölgelere göre belirgin değişiklik gösterir. Bu nedenle deniz ürünleri dışında alınan besinlerin iyot içeriği birbirinden farklıdır" diye konuştu.

'İyot eksikliği olan bölgelerde tiroid kanseri sıklığı artmıştır'

Yaklaşık 80 yıldır iyotlu tuzun dünyada hastalıkları önlemede en ucuz ve etkin yol olarak kullanıldığını kaydeden Prof. Dr. Gürsoy, şunları söyledi:

"İyot eksikliğinin en büyük zararı anne karnındaki fetus ve yeni doğmuş çocuklar üzerindedir. Doğurganlık çağındaki kadında ve annede mevcut iyot eksikliği, kısırlık, düşük, ölü doğum, zekâ geriliği, dilsizlik, sağırlık ve hamileliğe ait komplikasyonlara yol açabilir. Tiroid hormonları beyin gelişiminde esastır. İyot eksikliği önlenebilir zekâ geriliği ve beyin hasarının en önemli nedenidir. Anne karnında ve yeni doğan döneminde bebek yeterli miktarda iyot almamış ise zekâ geriliği ortaya çıkabilir. Düşük doğum ağırlığı ve artmış çocukluk çağı ölüm sıklığı bu dönemlere ait iyot eksikliğinin diğer komplikasyonlarıdır. Yapılan çalışmalarda iyot eksikliği olan toplumlarda IQ skorları iyot eksikliği olmayan bölgelere göre daha düşüktür. Bu hastalıkların belki de en az problem yaratanı guatr olsa da, büyümüş bir tiroid bezi iyod eksikliğinin en sık ve kolay görünen belirtisi olduğu için, önemli bir halk sağlığı problemi olan bu konu hekimleri yakından ilgilendirmekte ve tartışmasız endemik yörelerde en sık görülen endokrin hastalık olmaktadır. İyot eksikliği olan bölgelerde ayrıca tiroid kanseri sıklığı artmıştır."

'Yanlış öneri ve uygulama iyot eksikliği sorununa yol açıyor'

Dünya genelinde annede tiroid hormon eksikliğinin en önemli nedeninin iyot eksikliği olduğunu ifade eden Prof. Dr. Gürsoy, şunları kaydetti:

"Hamilelikte ve emzirme döneminde iyot ihtiyacı belirgin olarak artar. Bu nedenle dünyada ülkemiz gibi iyot eksikliği bölgelerinde yaşayan hamile ve emzirme dönemindeki kadınlarda iyotlu tuz kullanımının yanı sıra mutlaka ekstra iyot takviyesi yapılması zorunludur. Konunun tıbbi yönü dışında toplumlarda iyot eksikliği sebebi ile önemli soyoekonomik kayıplar meydana gelmektedir. İyot eksikliği dünyada ve Türkiye’de önemli bir sorundur. Son yıllarda, toplumun yanlış bilgilendirilmesine bağlı olarak sağlıklı olduğu iddia edilen kaya tuzları, himalaya tuzları gibi iyot içermeyen tuz kullanımı özendirilmektedir. Bu yanlış öneri ve uygulama iyot eksikliği sorunun halen ülkemizde ciddi bir problem olarak devam etmesine yol açmaktadır. İyotlu tuz kullanımına mutlaka özen gösterilmelidir."