kaynağı değiştir]
İslamiyet öncesi Türk edebiyatı, Orta Asya’da göçebe olarak yaşayan avcılık ve hayvancılıkla geçimlerini sağlayan Türklerin milattan önceki yıllardan başlayarak İslamiyet’i kabul ettikleri X. yüzyıla kadar süren edebiyattır. Bu uzun dönemde şiir temel anlatım aracıdır. Türklerin Orta Asya’da yaşadığı dönemlerde ortaya çıkmıştır. Bu şiirler genellikle sav, sagu, koşuk ve destan şeklinde yazılmıştır. İslamiyet öncesi Türk şiiri, Türklerin göçebe yaşam tarzı ve doğa ile iç içe olmaları nedeniyle, doğa, avcılık, savaş, aşk ve aile hayatı gibi konuları ele almıştır.
Bu dönemde yazılan şiirler, genellikle sözlü olarak aktarılmıştır ve daha sonraki dönemlerde yazılı olarak kaydedilmiştir. İslamiyet öncesinde Türklerin yazılı edebiyatı başlamadan önce ve şiirler sözlü olarak nesilden nesile aktarılıyordu. İslamiyet öncesi Türk şiiri, Türk edebiyatının temel taşlarından biridir ve Türk kültürünün zenginliğini yansıtır. Bu şiirlerde kullanılan dil, Türk dilinin tarihi gelişimi açısından da önemlidir ve Türkçenin zenginleşmesine katkı sağlamıştır.
İslamiyet öncesi Türk şiiri, Türklerin Orta Asya’da yaşadığı dönemlerde ortaya çıkmıştır ve genellikle sözlü olarak aktarılmıştır. Bu şiirler, Türklerin göçebe yaşam tarzı ve doğa ile iç içe olmaları nedeniyle, doğa, avcılık, savaş, aşk ve aile hayatı gibi konuları ele almıştır.
İslamiyet öncesi Türk şiirinin genel özellikleri şunlardır:
Örnekler:
İslamiyet öncesi Türk şiirinin en önemli örnekleri, destanlar, savlar, sagular ve koşuklardır.
◗◗ Dönemin şiirleri, sığır (sürek avları), şölen (toy, ziyafet), yuğ (ölüm) adı verilen dinsel törenlerden doğmuştur.
◗◗ Şiirler ulusal ölçümüz olan hece ölçüsüyle söylenmiştir. Hecenin 7, 8, 11’li kalıpları kullanılmıştır.
◗◗ Nazım birimi dörtlüktür.
◗◗ Kafiye ve redif önemlidir, genel olarak yarım uyaktan faydalanılmıştır. Sadece dize sonlarında değil, dize başında da kafiye yapılmıştır.
◗◗ Doğa, aşk, kahramanlık, cesaret, at sevgisi, askerlik, ölüm sıkça işlenen konulardır.
◗◗ Başlangıçta yazı kullanılmadığı için dönemin şiirleri yaygın olarak anonim özellikler taşır.
◗◗ Bu dönemin şiir türündeki ürünleri koşuk, sagu ve destanlardır. Savlar ise şiir üslubuyla söylenmiş özlü sözlerdir.
Konusu genellikle sevgi, doğa ve kahramanlıktır. Hece ölçüsüyle ve dörtlükler halinde söylenir. Uyak düzeni (aaab/ cccb/ dddb) biçimindedir.
Aşk, doğa ve yiğitlik temaları üzerine söylenmiş lirik şiirlerdir.
◗◗ Koşuklar genellikle 7’li hece vezniyle, dörtlükler hâlinde söylenen şiirlerdir
◗◗ Uyak örgüsü aaab/cccb/dddb… biçimindedir.
◗◗ “Sığır” ve “şölen”lerde okunmuştur.
◗◗ Ahengi sağlamak için yarım uyak, redifler ve asonanslardan yararlanılmıştır.
◗◗ Halk edebiyatındaki koşmaya benzer.
◗◗ Kaşgarlı Mahmut, “Divanü Lûgati’t-Türk” adlı yapıtında en eski örneklerini vermiştir.
Destan
Ulusların geçmişini derinden etkileyen, savaş, göç, açlık… gibi konularda söylenen, olağanüstü kişi ile olayların yer aldığı uzun şiirlerdir.
“Yuğ” adı verilen cenaze törenlerinde ölen kişiler üzerine söylenen yas şiirleridir. Halk edebiyatındaki ağıtın, Divan edebiyatındaki mersiyenin, İslamiyet öncesi Türk edebiyatındaki karşılığıdır. Sagularda ölüm acısının yanında, ölenin değeri, yaptığı iyilikler de dile getirilirdi.
İslamiyet öncesi Türk edebiyatında atasözlerinin karşılığı olarak söylenmiştir. Savlar, özlü sözlerdir. Bir düşünceyi, yaşam deneyimini az sözcükle anlatır; insanlara yol gösterir, öğüt verir.
Arpasız at aşumas /Arpasızat koşamaz.
Yılan kendi eğrisin bilmes, tevi boynun eğri tir./ Yılan kendi eğriliğini bilmez, “Deve boynun eğri.” der.
Ulugnı uluglasa kut bolur. Yaslılara saygı gösterenler uğur bulurlar.
Arkasız alp cerig suyumas/Arkasız yiğit geriyi bozamaz.
Ayrıca islam tarihi kategorimizi de inceleyebilirsiniz.
Uyarı: Savlara, burada, nazım biçimi ya da türü olduğu İçin değil, İslamiyet öncesi Türk edebiyatına ait ürünlerden olduğu için yer verilmiştir.
GenelAlt Kategoriler:PDF, Şiir Bilgisi
Destan Nazım Şekli ve Özellikleri
Destan, Âşık şiirinde kullanılan nazım şekillerinden biridir. Destan aslında bir nazım türünün de adıdır, ancak şekil özellikleri açısından ayrı bir nazım şeklini temsil etmektedir.
Destanın nazım birimi, kafiye örgüsü ve ölçüsü koşmadan farklı değildir, ancak destan, koşmadan hacmiyle ayrılır. Destanlar, koşmalardan çok daha fazla dörtlüğe sahiptirler. En az 5 veya 7 dörtlükten oluşan destanlar, 150 dörtlüğe varabilen bir hacme sahiptir.
Aktarılması uzun süren olayları veya durumları aktarmak için kullanılan destan nazım şekli, âşıklar arasında oldukça fazla rağbet görmüştür.
Âşık şiirinin güzelleme, varsağı ve semai gibi nazım türlerinden birisi olan destanlar, özel ezgilerle söylenen oldukça hacimli şiirlerdir. Adı geçen türlerde daha çok duygular anlatılırken destanlarda belli bir olay anlatılır. Savaşlar, depremler, seller, salgın hastalıklar, eşkıyalık hareketleri veya toplumun sıkıntı çektiği bir konu destanlarda ele alınır. Âşık edebiyatındaki destanlarla ilgili olarak çalışmalar yapan Özkul Çobanoğlu destanı şöyle tanımlar:
“Büyük bir çoğunluğu 11 ve 8 heceli koşma, çok az bir kısmı mani ve pek nadir olarak da divani şeklindeki örneklerine rastlanan 5 veya 7 dörtlükten aşağı olmamak şartıyla 130 hatta 150 kıta hacmindeki örnekleri mevcut olan, konu sınırlaması olmaksızın âşık tarafından destan yapmaya değer bulunan bir vak’ayı, bir cismi veya kavramı hikâye ederek anlatan ve sözlü kültür ortamında, âşığın ele aldığı konuyu anlatım tutumuna bağlı olarak geleneksel âşık havaları eşliğinde icra ettiği nazım türüne destan denilmektedir.” (Çobanoğlu 2000: 3).
Tanımda da ifade edildiği gibi destanların büyük bir kısmı hece ölçüsüyle söylenmiştir, ancak aruzlu destanlar da bulunmaktadır. Destan türünün öne çıkan iki özelliği ise hacmi ve muhtevasında gizlidir. Destanlar, koşma nazım şeklini kullanan türlerden farklı olarak hacimli şiirlerdir. Destanın uzun bir şiir olmasında, muhtevasında mutlaka bir olayın ele alınmasının etkisi vardır. Duyguyu dile getiren türler, daha kısa iken toplumu yakından ilgilendiren bir olayı anlatan bir şiir doğal olarak daha hacimli olacaktır. Bu yönüyle destanın hacmini, muhtevanın karakteri belirlemiştir.
Destanlar, sosyal olaylar hakkında bilgilendirici şiirler olmanın yanında eleştirel ve kimi zaman da mizahi metinlerdir. Destanlarda âşığın yaşadığı dönemde gerçekleşmiş bir olay, şiir formuna sokulmaktadır. Bu şiirler sayesinde insanlar, birtakım olayların içeriği konusunda daha ayrıntılı bilgiler edindikleri gibi, toplumun bu olay karşısındaki tavrını da öğrenmişlerdir. Toplumsal bozukluklar veya aksaklıklar da destanlarda dile getirilerek eleştirilmiş, çaresiz kalınan bazı durumlar karşısında ise mizahi bir üslup tercih edilmiştir.
Destanlar, şekil olarak koşmanın düz, zincirleme ve şarkı biçimlerinde söylendiği gibi, mani ve divan nazım şekillerini kullanan destanlar da vardır. Destanlarda konu sınırlaması yoktur. Her türlü konu destan kapsamına girebilir. Çobanoğlu, tematik olarak destanları şu şekilde tasnif etmiştir:
Yrd.Doç.Dr. Halil İbrahim ŞAHİN, Türk Halk Şiiri
GENÇ OSMAN DESTANI
[Bu destan IV. Murat döneminde Bağdat seferine (1630) katılan ve şehit olan Genç Osman için söylenmiştir.]
İbtidâ Bağdat’a sefer olanda
Atladı hendeği geçti Genç Osman
Vuruldu sancaktar kaptı sancağı
İletti hendeğe dikti Genç Osman
Eğerleyin kır atımın ikisin
Fethedeyim düşmanların hepisin
Sabah namazında Bağdat kapısın
Allah Allah deyip açtı Genç Osman
Sultan Murat eydür gelsin göreyim
Nice kahramandır ben de bileyim
Vezirlik isterse üç tuğ vereyim
Kılıcından al kan saçtı Genç Osman
Kul Mustafa karakolda gezerken
Gülle kurşun yağmur gibi yağarken
Yıkılası Bağdat seni döğerken
Şehitlere serdar oldu Genç Osman
(Kayıkçı Kul Mustafa)
Destan Örneği-2
KÖYLÜ DESTANI
Nesini söyleyin benim efendim
Gayri düzen tutmaz telimiz bizim
Garip bülbül gibi feryat ederim
Açılmadan soldu gülümüz bizim
Sefil irençberin tebdili şaştı
Borç kemali buldu boynundan aştı
İntikal parası binleri geçti
Dahi doğrulamaz belimiz bizim
Sefil irençberin yüzü soğuktur
Yıl perhizi tutmuş içi kovuktur
İneği koyunu iki tavuktur
Bundan gayrı yoktur malımız bizim
Serdari sen gel de bu işi başla
Çekil bir tekkeye tekbire başla
Vilayetim Sivas yerim Şarkışla
Düşmez İstanbul’a yolumuz bizim
(Serdari)
HALK EDEBİYATI NAZIM BİÇİMLERİ
Âşık Edebiyatı Nazım Biçimleri
Tasavvuf Edebiyatı Nazım Biçimleri
Anonim Halk Edebiyatı Nazım Biçimleri
HALK EDEBİYATI
Destan,Âşık edebiyatında bir nazım şeklidir. Kökeninin Farsça "dâstân" kelimesi olduğu düşünülmektedir. Destan “hikâye, masal, sergüzeşt, manzum hikâye (kıssa), vak‘a, tarih, roman ve hayvan masalı (fabl)” gibi anlamlara da gelmektedir.[1] Destan, şekil itibarıyla koşmaya benzemektedir. Ancak ezgisel olarak farklılık gösterebilir. 40 dörtükten, 100 dörtlüğe kadar örnekleri görülmektedir.[2]
Halk edebiyatında destan, savaş, afet, salgın, güldürücü olaylar ve kahramanlık üzerine kurulabilir. Aynı zamanda eleştiri, dönemin sosyal olayları olağanüstü ögelerle harmanlanarak verilebilir. Kısacası destanlar oldukça geniş konuları ele alır. Âşık edebiyatında birçok halk ozanı gördükleri geçirdikleri zorluklar veya güzellikler neticesinde ya da anonim olarak bildikleri destanları derleyerek birçok eser meydana getirmişlerdir.
Âşıklar Tarafından Ortaya Konulmuş Bazı Destanlar: