Didem Ambarlı

1 Türkiye nin Bozkırları Didem AMBARLI - Düzce Üniversitesi Dünya Bozkırları Bozkır; Avrasya ve Kuzey Afrika nın ılıman iklim kuşağı içindeki kurak ya da yarı-kurak bölgelerinde görülen, otsu bitkilerin hakim olduğu doğal ya da yarı-doğal (insan müdahalesiyle değişime uğramış) bitki örtüsüdür. Bu özellikteki alanlar, genel algının aksine boş değildir: zengin bir bitki örtüsü ile kaplıdır ve binlerce hayvan türüne ev sahipliği yapar. Bozkır alanları kurak koşullar nedeniyle ağaç ve çalıların gelişiminin kısıtlı olduğu ya da olmadığı yerlerdir; bu bitki formları bozkırlarda yer örtüşü olarak sırasıyla %10 ve %25 ten az yer kaplar. Kurak alanlarda görülürler ve bu nedenle yazın kurur, boz renk alırlar. Doğal bozkırlar, yukarıda belirtilen kıtalarda yaklaşık milyon km 2 alan kaplar 1. Bu rakama, yarı-doğal bozkırlar da eklenirse çok daha yüksek sayılara ulaşılır. Anadolu Bozkırlarının Tanıtımı ve Bitki Örtüsü Bilindiği gibi, Anadolu nun iç, doğu ve güneydoğu bölgelerinde karasal iklim yaşanır. Bu bölgelerde birincil (doğal) ya da ikincil (insan müdahalesi sonucu gelişmiş) bozkırları görmek mümkündür. Doğal nedenlerle ağaçsız olan ova bozkırları, yıllık yağışın yaklaşık mm nin civarında olduğu alanlarda dağılım gösterir. Bu alanlar Konya Ovası nın güneyi, Ereğli Ovası, Şanlıurfa nın Suriye sınırına yakın bölümü ve Iğdır Ovası dır. Ayrıca toprak özellikleri nedeniyle bazı alanlarda örneğin tuzlu göllerin etrafındaki ve Nallıhan civarındaki tuzlu topraklarda ağaç yetişmez. İç Anadolu daki ağaçsız bozkırlarda yavşan Artemisia ve kekikler Thymus yaygındır. Bitki örtüsü oldukça seyrek ve kısadır. Bazı uzmanlara göre göre bu, doğal bitki örtüsü değildir, binlerce yıldır süregelen aşırı otlatma sonucu cüce çalılar alanı istila etmiştir. Daha yüksek rakımların doğal bitki örtüsü genel olarak kurakçıl ormanlardır. Bunları kalıntı olarak; bazı dağ ve tepelerde meşe ve ardıç çalılıkları, yükseklerde ise karaçam ya da sarıçam ormanları olarak görmek mümkündür 2. Bu ormanların büyük bölümü yakacak ya da yapacak ihtiyacını karşılamak; tarla, mera ya da avlak açmak için kesilmiş ya da yakılmıştır. Takip eden otlatma, tarım faaliyetleri ya da erozyon nedeniyle tekrar ağaç gelişimi olmamış, toprak yapısı değişmiş ve orman örtüsü geri gelmemiştir. Bunların yerini yarı-doğal (ikincil) 1 Wesche vd. The Palearctic Steppe Biome: A new synthesis 2 Akman vd. İç Anadolu Step Vejetasyonu, 2. 1

2 bozkırlar almıştır. Peyzaj ölçeğinde bakıldığında böyle alanlar; bozkır ve kurakçıl ormanların mozaiği görünümündedir. Dağlarda yaygın olan ikincil bozkırlarda farklı bitki ailelerinden pek çok farklı tür görülür. Özellikle buğdaygillerden Bromus, Stipa ve Festuca türleri, baklagiller, ballıbabagillerlerden geniş yapraklı otsu bitkiler yaygındır. Bu alanlar, bitki tür çeşitliliği açısından oldukça zengindir. Aşırı otlatma altında olan ya da şiddetli rüzgârlara maruz kalan yüksek dağlarda yastık formunda büyüyen dikenli türler (tragakantik bitkiler) yaygınlaşır. Özellikle geven türleri (Astragalus), kardikeni türleri (Acantholimon) ve kuşkaçıran (Onobrychis cornuta) bunlardan bazılarıdır. Aşırı otlatma yapılan alanlarda tek yıllık bitkiler ile sürülerin otlamadığı lezzetsiz otların çoğalması dikkat çekicidir. Şekil 1. Bazı tipik bozkır bitkileri ve formları Tuzlu göllerin etrafında bulunan tuzlu topraklarda yetişen bozkırlar, bitki türlerinin kompozisyonu açısından tuzcul olmayan alanlardan çok daha farklıdır. Cirimotu Suaeda, Çatalacı Petrosimonia ve Geren Salsola gibi sukkulent (gövde ve yaprakları kalın olan ve su tutan) türler yaygındır. Benzer bir farklılaşma alçıtaşı (jips) üzerinde gelişen bozkırlarda da görülür. Zayıf bir bitki örtüsüne sahip olmalarına rağmen alçıtaşı bozkırları, oldukça farklı türlerden oluşur ve iki jipssever tür ile karakterize edilir: bozkır çöveni Gypsophila eriocalyx ve akçöven Gypsophila parva. Hem tuzcul bozkırlar hem de alçıtaşı bozkırlarında 2

3 endemik bitki (o yöreye özgü tür) oranı %30 civarındadır ki bu oran oldukça yüksek kabul edilir. Anadolu Bozkırlarının Biyolojik Çeşitliliği Geniş coğrafyalara hakim olan bozkırlar, benzersiz pekçok canlı türünün yaşama ortamıdır. Anadolu bozkırları; bitki ve kelebek türlerinin çok olması açısından, ayrıca nesli tehlike altında olan yani yakın gelecekte yok olma olasılığı yüksek olan kuş, sürüngen ve memeli türlerinin popülasyonlarını barındırması açısından küresel ölçekte önem taşır. Bu türlerin pek çoğu bozkırlara bağımlı türlerdir yani temel yaşam alanı bozkırlardır. Türkiye de yaşayan toplam 10, tür damarlı bitki, kuş, kelebek, memeli, sürüngen ve amfibi türü değerlendirildiğinde, bunların tanesinin bozkırlara bağımlı ve Türkiye deki geleceği endişe verici (nesli tehlike altında, tehdide yakın ya da yetersiz verili kategorilerinde 3 ) türler olduğu bulunmuştur 4. Bozkırlarla özdeşleşmiş canlılar arasında mevsimsel göç yapan büyük otçul sürüleri ilk akla gelenlerdir. Anadolu bozkırlarında üç büyük otçul türü yaşamaktadır: Dağ Ceylanı Gazella gazella, Ceylan Gazella subgutturosa ve Anadolu Yabankoyunu Ovis orientalis. Bu türlerin tamamı küresel ölçekte duyarlı durumdadır. Bozkırların daralması ve geçmişte aşırı avlanmaları nedeniyle çok küçük alanlarda az sayıda birey kalmıştır 5. Doğal yaşam alanları arasındaki bağlantıların ortadan kalkması nedeniyle büyük mevsimsel göçlerini yapamamaktadırlar. Koloniler halinde yaşayan ve toprak altında yuva yapan yer sincabı (gelengi) ve marmot gibi küçük boy memeli türleri, bozkır ekosistemlerinin toprağını işlemeleri açısından önemli bir işleve sahiptir. Sözen in yaptığı değerlendirmeye göre Türkiye de, bozkırlara bağımlı ve nesli ulusal ölçekte tehlike altında altı tane küçük boy memeli türü bulunmaktadır 5. Bozkırlar, Anadolu da yaşayan pekçok sürüngen ve çiftyaşamlı türüne de yaşam ortamı sağlar: Ilgaz ın değerlendirmesine göre Türkiye de yaşayan toplam sürüngen ve çiftyaşamlı türünün ü bozkırlarda görülür ve bunların 21 tanesi; ulusal ölçekte tehlike 3 Türlerin yok olma riskini belirlemek amacıyla Uluslararası Doğa Koruma Birliği (IUCN) tarafından belirlenen ölçüt ve sınıflar kullanılanılır. Her tür; türle ilgili verinin yeterliliği, dağılım alanı ve yaşam alanının büyüklükleri, toplam nüfusu ile yerel topluluklarının nüfusları, azalma eğilimleri ve ayrıca karşı karşı oldukları tehditleri ifade eden sayısal verilerle değerlendirilir. Değerlendirme sonucunda kırmızı liste sınıflarından birine sokulur: tükenmiş, doğada tükenmiş, kritik, tehlikede, duyarlı, tehdide yakın, düşük riskli, yetersiz verili, uygulanamaz ve değerlendirilmemiş (yok olma riski yüksekten düşüğe doğru sıralanmıştır). Detaylı bilgi için bkz. Karaçetin ve Welch, Türkiye deki Kelebeklerin Kırmızı Kitabı, Ambarlı vd. An overview of biodiversity and conservation status of steppes 3

4 altında, tehdide yakın ya da yetersiz verili durumdadır 5. Bozkırlarda yaşayan pekçok engerek türü de tehlike altındadır. Bozkırlarımızın en büyük ve dikkat çekici sürüngeni Çöl Varanı Varanus Griseus türünün ulusal tehlike sınıfı henüz ortaya konmamıştır fakat bu büyük sürüngen, dünyada geniş yayılışlıdır 5. Bozkırların kuş varlığında, ağaçsız koşullara uyum sağlamış (yerde yuva yapan, kamufle giysisi ve yumurtası olan, kur şarkısını havada söyleyen vb. özellikleri olan) ötücüler ile yırtıcılar öne çıkar. Gürsoy Ergen ve diğerlerinin yaptığı değerlendirmeye göre; Türkiye de görülen kuş türünün 43 ü bozkır benzeri açık, otlu alanlarda yaşamaktadır ve bunların 18 inin nesli tehlike altında ya da tehdide yakındır 5. Bunlardan Toy Otis tarda ve Mezgeldek Tetrax tetrax, yaşam alanı kaybı ve avcılık baskısı nedeniyle Türkiye nüfusu azalan türlerdir. Otlaklar (bozkırlar ve çayırlar), bitki çeşitliliği açısından küçük ölçeklerde en zengin alanlardır. Dünya rekoru, 1 m 2 de 89 tür ile Romanya da bulunan biçilen çayırlardadır 6. Doğal bozkırlarda yapılan az sayıda çalışmadan gelen rekor ise, m 2 de farklı bitki türü ile Orta Avrupa ya aittir 7. Anadolu bozkırlarının rekorunun ne olduğu henüz bilinmemektedir. Türkiye, i endemik olmak üzere damarlı bitki türü ile ılıman kuşak ülkeleri arasında en zengin floraya sahiptir 8. Endemik bitkilerin en az yarısının bozkırlarda yaşadığı düşünülmektedir 9. Özellikle Anadolu dan Moğolistan a ve Afganistan a kadar yayılmış İran- Turan bitki coğrafyası bölgesi kökenli bitkiler açısından oldukça zengindir. Ör: Geven Astragalus, sığırkuyruğu Verbascum, adaçayı Salvia, nohut Cicer, karanfil Dianthus ve emzikotu Onosma cinslerinin türleri. Bozkırlar, tarım gen kaynakları açısından önem taşır: tarımı yapılan kaplıca ve gernik buğdayları, arpa ve çavdar gibi pekçok tahıl ve baklagilin yabani akrabalarına dolayısıyla da genetik havuzuna sahiptir Bozkırlardaki bitki zenginliğinin korunma durumu şu şekilde özetlenebilir 5 : Bozkırlara bağımlı bitki türlerinden türün nesli tehlike altında ya da tehdide yakındır. Bu türlerin ü (%67) endemiktir yani bu türlerin neslinin devamlılığını sağlamak Türkiye nin sorumluluğudur. 5 Uetz vd, The Reptile Database, Varanus griseus, 6 Wilson vd., Plant species richness: the world records, Török vd., Step(pe) up! Raising the profile of the Palaearctic natural grasslands, Güner vd, Tu rkiye bitkileri listesi, xiv 9 Vural ve Adıgüzel, Tu rkiye nin doğal yaşam ortamları: Bozkırlar, Wilcox, The distribution, natural habitats and availability of wild cereals, 4

5 Şekil 2 İran-Turan bitki bölgesine ait bazı bitki türleri Türkiye 45 i endemik ten fazla kelebek türü ile Avrupa nın en zengin ülkesidir Karaçetin e göre Anadolu bozkırları özellikle küçük boy mavi ve bakır renkli kelebekler olarak gözlenen Su Güzelleri (Lycaenidae) açısından zengindir, bu kelebekler Anadolu ve İran ın m rakımlarındaki bozkırlarında yaygındır 5. Karaçetin ve Welch in yaptığı değerlendirmeye göre Anadolu da yaşayan kelebeklerden 50 türün yaşam alanları bozkırla sınırlıdır. Bu türlerden 13 ü tehlike altında ya da tehdide yakındır, 37 Yetersiz Verili türün çoğunun taksonomik kategorisi üzerinde yeni çalışmalar yapılmasına ihtiyaç vardır 5. Yukarıda özetlenen durumdan anlaşılacağı üzere bozkırlarda, korunmazsa yakın gelecekte yok olacak pek çok tür mevcuttur. Anadolu Bozkırlarında Arazi Kullanımı ve Biyolojik Çeşitliliğe Yönelik Tehditler Bozkırlar, temel uğraşı hayvancılık olan pek çok kültüre kaynak sağlar. Yenitaş (Neolitik) döneminden beri bozkır ve çayırlar, iklimin, tarım ile hayvancılık gibi çeşitli arazi kullanım yöntemlerinin etkisi altında şekillenmektedir. Çetik e göre Prohitit ve Hitit döneminden itibaren (yaklaşık milattan önce li yıllardan itibaren) Anadolu nun bitki örtüsü tahrip edilmeye başlanmıştır: Savaşlar, yangınlar, madencilik faaliyetleri, tarla açma ve aşırı 11 Karaçetin ve Welch, Türkiye Kelebekleri Kırmızı Kitabı, 8 5

6 otlatma, yakacak ve yapacak ihtiyacı nedeniyle yapılan kesimler sonucunda ormanlar yok edilmiş, ikincil bozkırlar ortaya çıkmış ve sonrasında tahrip edilmiştir Yakın geçmişte geleneksel tarım faaliyetlerini dolayısıyla da bozkırların kullanımını etkileyen değişimler şöyle listelenebilir: lerde tüm dünyayı etkileyen yeşil devrimin (tarımsal verimde artış) etkisi eğimli yamaçlar ve meralar tarıma açılmıştır. Bunun sonucunda bozkırların büyük bir bölümü tarlaya çevrilmiş; aynı dönemde büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayılarının da artması ile daralan bozkırlarda aşırı otlatma gerçekleşmiştir. Doğal bitki örtüsü bozkır ya da bozkır ormanı olan Anadolu nun iç kesimlerinin %44 ü doğal bitki örtüsünü kaybetmiş durumdadır 5. Aşırı otlatma meraların verimliliğinin düşmesine, bitki türü komposizyonunun değişmesine, tür zenginliğinin azalmasına ve çölleşmeye neden olmuştur Tarımda mekanizasyon ile birlikte kırsal nüfusun artması, işgücü fazlasını lardan itibaren göçe ve marjinal alanlarda arazi terkine itmiştir lerden itibaren tarım sektörü devlet korumasından çıkmış, dünya ekonomisinin etkisi altına girmiştir, bunun sonucunda ekilen arazinin toplam alanı ile büyük ve küçükbaş hayvan sayıları düşüşe geçmiştir Tarla açma faaliyetleri günümüzde eskisi kadar yaygın bir tehdit oluşturmamakla birlikte sulama olanaklarının arttığı çorak alanlarda sürmektedir. Otlatma baskısı pek çok alanda azalmakla birlikte halen bozkırlara yönelik en ciddi tehdittir. Günümüzde tarım ya da hayvancılık amaçlı kullanılmayan, terkedilmiş alanların büyük bir bölümünde ağaçlandırma yapılmaktadır. Bozkır toprağının sürülmesi, işlenmesi, sulanması, ağaç dikimi ve bakımı da dahil olmak üzere doğal bitki örtüsüne pek çok müdahaleyi içeren çalışmaların; toprağın bütünlüğünü bozmak, bitki örtüsünün yapısını ve kompozisyonunu değiştirmek suretiyle bozkırları tahrip etme potansiyeli yüksektir. Ağaçlandırılacak alanların nadir bozkır türlerini barındırmayan yerlerden seçilmesi ve faaliyetlerin ekolojik restorasyon prensibi ile yapılması ile bu riskler ortadan kaldırılabilir. Güneş, rüzgar, su ve yeraltı kaynaklarını kullanmaya yönelik enerji, sulama ve maden projeleri ile ulaşım projeleri son yıllarda oldukça hız kazanmıştır, ülkenin her yöresinde bu tip bir faaliyet görmek mümkündür. Belli bir alandaki ekosistemin doğal işleyişinin bozulmasına ya da ortadan kalkmasına yol açan bu faaliyetler, çevresel etkileri dikkatli bir şekilde 12 Çetik, Türkiye Vejetasyonu: I. İç Anadolu nun Vejetasyonu ve Ekolojisi, Fırıncıoğlu vd, The Effects of Long-Term Grazing Exclosures, Akgündüz, Labour Migration from Turkey, Kazgan, Tarım ve Gelişme, 6

7 değerlendirilmeden hayata geçirilirse nadir türlerin popülasyonlarının yok olmasına neden olabilir. Küresel biyolojik çeşitliliğin karşı karşıya olduğu en ciddi tehditlerden biri de hiç şüphesiz iklim değişikliğidir. Turak ın derlemesine göre Türkiye bozkırları giderek daha sıcak ve kurak olacak, kuraklık riski en çok İç Anadolu da artarken Anadolu nun doğu yarısında yağış azalacaktır 5. Anadolu bozkırlarının iklim değişikliğine nasıl tepki vereceği, öncelikli araştırma konularından olup bu kapsamdaki çalışmalar henüz başlamamıştır. Bozkırların Devamlılığı İçin Öneriler Türkiye nin bozkırları, dünyanın başka yerlerindeki bozkırlar ile aynı kaderi paylaşmaktadır: doğal bitki örtüsü ve biyolojik çeşitlilik pek çok tehdidin baskısı altında olmasına rağmen yeterince korunmamaktadır. Bozkırların korunması için yapılması gerekenler sıralanırsa oldukça uzun ve detaylı bir liste olur. Bu listeye eklenecek son ve en önemli madde, bozkırın bir değer olduğu ve Anadolu bozkırlarının değerli olduğu, korunması gerektiği algısının tek tek bireylerden kurumlara kadar pek çok farklı düzeyde kavranmasını sağlayacak bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmalarının yapılmasıdır. Bu şekilde bozkırlar, onlara değer veren ve onlardan faydalanan insanlarla birlikte var olabilir. Kaynakça Akgündüz, funduszeue.info Migration from Turkey to Western Europe, : A Multidisciplinary Analysis. England: Ashgate Publishing Limited,

8 Akman, Y., Ketenoğlu, A.O., Kurt, L., Vural, M. İç Anadolu Step Vejetasyonu. Ankara: Palme Yayıncılık, Ambarlı, D., Balkız, Ö., Zeydanlı, U.S., Aslan, S., Karaçetin, E., Sözen, M., Ilgaz, Ç., Gürsoy Ergen, A., Lise, Y., Demirbaş Çağlayan, S., Welch, H.J., Welch, G., Turak, A.S., Bilgin, C.C., Özkil, A., Vural, M. An overview of biodiversity and conservation status of steppes of the Anatolian Biogeographical Region. Biodiversity and Conservation 25(): , erişim tarihi: 17 Mart , doi: /s Çetik, A.R. Türkiye Vejetasyonu: I.İç Anadolu nun Vejetasyonu ve Ekolojisi. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, Güner, A., Aslan, S, Ekim, T, Vural, M., Babaç, M.T. (eds). Türkiye bitkileri listesi (Damarlı bitkiler). İstanbul: Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, Kazgan, G. Tarım ve Gelişme, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Karaçetin, E. ve Welch, H.J. Türkiye Kelebekleri Kırmızı Kitabı, Ankara: Doğa Koruma Merkezi, Török, P., Ambarlı, D., Kamp, J., Wesche, K., Dengler, J. Step(pe) up! Raising the profile of the Palaearctic natural grasslands. Biodiversity and Conservation 25 (): , erişim tarihi: 13 Mart , doi: /s Uetz, P., Freed, P., Hošek, J. (ed). Varanus griseus. The Reptile Database, erişim tarihi 20 Mart Vural, M., Adıgüzel, N. Türkiye nin doğal yaşam ortamları: Bozkırlar, Türkiye nin Önemli Doğa Alanları, ed. Güven Eken ve diğerleri. Ankara: Doğa Derneği Yayınları, Wesche, K., Ambarlı, D., Kamp, J., Török, P., Trebier, J., Dengler, J. The Palaearctic steppe biome: a new synthesis. Biodiversity and Conservation 25 (): erişim tarihi: 13 Mart , doi: /s Willcox, G. The distribution, natural habitats and availability of wild cereals in relation to their domestication in the Near East: multiple events, multiple centres. Veg Hist Archaeobot 14 (): erişim tarihi: 17 Mart , doi: /s x Wilson, J.B., Peet, R.K., Dengler, J., Pärtel, M. Plant species richness: the world records. Journal of Vegetation Science 23 (): erişim tarihi: 13 Mart , doi: /j x. 8