Dilvin Eskişehir

GreenAge Symposium, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Architecture 6-8 December 2010, Istanbul, Türkiye Hızla Yok Olan Bir Kültürün Son İzleri Eskişehir Sakana Örnekleri Dilvin Hazal AKKAYA, Efe Emre USMAN Mimar, MSGSÜ FBE Mimarlık ABD Bina Bilgisi YL Programı, [email protected] Mimar, MSGSÜ FBE Mimarlık ABD Bina Bilgisi YL Programı, [email protected] Özet Hızlı bir değişim ve dönüşümün yaşandığı günümüzde, yerel mimari değerler önemini yitirmekte ve kaybolmaktadır. Sakanalar; kırsal yerleşimde, ortak yaşam unsurlarının önemli bir parçası olan çamaşır yıkama mekanlarıdır. Bu bildirinin amacı; hızla yok olan bir kültürün son izlerinden sakanalara dikkat çekmek ve 2010 yılında, Eskişehir kırsal mimarisini incelemek üzere çıktığımız araştırma gezisi sonucunda; Yukarı İğdeağacı Köyü’nde yaşayan yerel mimari öğelerden sakanaları belgelemektir. Kırsal yerleşim alanlarının gereksinimleri; merkezinde, toplu iş yapma bilinci ve dayanışma bulunan imece kültürünü ortaya çıkarmıştır. Bu paylaşımla birlikte, sakanalar gibi toplumsal yaşamı destekleyen mimari öğeler meydana gelir. İçe dönük bir yaşamın sürdüğü yerel yerleşimlerde sakanalar; tıpkı cami, çeşme, fırın, köy odaları, muhtarlık ve kahvehaneler gibi mahalle dokusundaki kamusal karşılaşma noktalarıdır. ‘‘Anadolu’da Kırsal Yerleşim ve Konut’’ yüksek lisans dersi kapsamında Yukarı İğdeağacı Köyü’nde incelediğimiz sakanaların Anadolu’daki benzer örneklerinden en önemli farkı; çamaşır dövme taşı olarak devşirme malzemenin, büyük olasılıkla MÖ 2. yüzyıla dek uzanan lahit kapaklarının kullanılmış olmasıdır. Bölgede yaptığımız çalışmalar sonucunda fark edilen bu özellik, yörenin Frig vadisi içinde yer almasıyla açıklanabilir. Köy dokusu incelendiğinde; sakanaların, sayılarının birden fazla olduğu ve farklı kotlara oturduğu tespit edilmiştir. Sakanaların yerleşiminden yola çıkarak, yerel dokudaki mahalle sınırları çizilebileceği gibi, herhangi bir yerleşimde sakananın bulunması, o köyün günlük yaşamı hakkında ipucu verir. Mimari bir öğenin yok olma sürecini hızlandıran en önemli etken işlevini yitirmiş olmasıdır. Suyun her eve girmesiyle birlikte hijyen koşulları değişmiş, endüstri devriminin bir sonucu olarak toplumsal yaşamdan bireysel yaşama geçilmiş ve köy yaşamında teknoloji ürünlerinin kullanılmaya başlanmış olması, sakanaların işlevini zayıflatmıştır. Yerel dokuda önemli bir kültür değeri olan sakanaların kaybolmadan korunması gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: Yerel  Mimari,  Sakana,  Ortak  Yaşam,  Doğal  ve  Kültürel  Miras,  Eskişehir. 1  GreenAge Symposium, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Architecture 6-8 December 2010, Istanbul, Türkiye Last Traces of a Rapidly Vanishing Culture Eskişehir Sakana Samples Abstract Local architectural values are losing their significance and getting lost in our day in which we undergone a rapid change and transformation. ‘Sakanas’ are laundering places which are important parts of collective living in rural settlement. Purpose of this declaration is drawing attention to sakanas that are the last traces of a rapidly disappearing culture and in the consequence of the research trip that we went on to examine the rural architecture of Eskisehir in 2010: and certificating sakanas, the local architectural elements living in upper Igdeagacı Village. Requirements of rural areas, introduced the culture of collective work at whose centre there are awareness of collective work and cooperation. With this sharing, architectural elements supporting communal living such as sakanas arise. Sakanas, in local settlements where an inward-oriented life takes place, are public meeting points in neighbourhood pattern just like mosques, fountains, bakeries, village chambers and coffee houses. Within the context of master’s degree course entitled “Rural Settlement and Housing in Anatolia”, the most significant difference between the sakanas we examined in upper Igneagacı Village and similar samples is the fact that in sakanas a collective material, probably tomb covers tracing to the two hundreds B.C. had been used as laundering stones. This characteristic feature that was made out in the consequence of the studies we performed may be explained with the fact that the area is located at Phrygian Valley. On examining the pattern of village, it has been determined that sakanas are more than one in number and take seat on different elevations. Based on placement of sakanas, neighbourhood boundaries may be drawn and sakanas’ existence in any settlement gives clue about the daily living activities of that village. The most significant factor accelerating extinction process of an architectural element is its losing function. As water enters every house, hygienic conditions have altered and individual living has taken the place of communal living as a result of Industrial Revolution and that technology product began to be used in rural life weaken the function of sakanas and that are important cultural values in local pattern are needed to be protected without being lost. Keywords: Local Architecture, Sakana, Collective Living, Natural and Cultural Heritage, Eskişehir. 1. GİRİŞ Hızlı bir değişim ve dönüşümün yaşandığı günümüzde, yerel mimari değerler önemini yitirmekte ve kaybolmaktadır. Bu değerlerimizi korumak ve gelecek nesillere aktarmak, hem toplumsal bir görev hem de kültürel bir gerekliliktir. Kaybolma tehlikesini engellemek için, araştırma ve belgeleme yapılması önemli bir adımdır. Eskişehir ilinde gerçekleştirdiğimiz araştırma gezisi; yörede yerel mimari açısından, oldukça önemli sayılabilecek sivil mimarlık örneklerinin yer aldığını ortaya koymuştur. Belgelediğimiz kırsal yerleşimlerde geleneksel mimari öğelerin çeşitliliği içerisinde, özellikle hızla yok olan bir kültürün son izlerinden sakanalara dikkat çekmektir. Sakanalar; kırsal yerleşimde, ortak yaşam unsurlarının önemli bir parçası olan çamaşır yıkama mekanlarıdır. 2  GreenAge Symposium, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Architecture 6-8 December 2010, Istanbul, Türkiye 1.1 Yerel Mimari 19. yüzyıl öncesi kendine özgü şartlar içerisinde el yordamıyla uygulanan ve teknolojik gelişimle birlikte yok olmaya başlayan yerel mimari; yeni çağın sunduğu teknik, malzeme ve oluşmaya başlayan yeni bilgi birikimi ile halkın ihtiyaçlarına göre biçimlenen; toplumun yaşam tarzını, toplumsal ilişkilerini, üretim ve tüketim bilinçlerini, gelenek ve göreneklerini, aile ve akrabalık ilişkilerini, inanç sistemlerini, dünya görüşlerini, değer yargılarını ortaya koyan sosyal ve kültürel bir olgudur. Yerel mimari; konut, ahır, samanlık, köy odası, çeşme, sakana, kuyu, değirmen, fırın gibi işlevselliğin ve rasyonel çözümlerin ağır bastığı; yapım teknikleriyle, bulunduğu topografyaya uyumlu yapıları kapsamaktadır. Konut içi teknolojilerin giderek yaygınlaşması, yerel mimari üzerindeki etkilerini olumsuz yönde hissettirmiştir. Modernizmin hızlı bir değişim sergilediği 1960 ve 1970’li yıllarda bir çok Anadolu kırsal yerleşiminde, endüstriyel yapı malzemesinin yerel yapı malzemelerinin yerini alması, özgün yapı karakterlerinin yitirilmesine sebep olmuştur. Bu dönem yerel mimari kimlik ve değerlerin bozulmasının başlangıcıdır. Köylerde yüzyıllara varan toplumsal kabullerden hareketle yerleşim dokuları topografyanın düzenine uydurulmuş, evlerin ritmik düzenleri şaşırtıcı biçimde mekansal kurgu üzerinde bir hakimiyet kurmuştur. 1.2 Kırsal Yerleşimde Ortak Yaşam Kırsal yerleşim alanlarındaki zorluklar ve gereksinimler, toplumları ortak yaşam bilincine yönlendirmiştir. Ortak yaşamın temelinde bulunan toplu iş yapma bilinci, dayanışma ve paylaşma imece kültürünü ortaya çıkarmıştır. Günümüzde yitirmekte olduğumuz kültürel değer, kırsal yerleşimlerde yaşamın vazgeçilmez bir unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Kırsal alanlardaki yoksunluklar insanları beraber hareket etmeye itmiş, toplum bilincini geliştirmiş ve imece kültürünün devamlılığını sağlamıştır. Bu paylaşımla birlikte, sakanalar gibi toplumsal yaşamı destekleyen mimari öğeler meydana gelir. Çeşitli mahallelerden oluşan kırsal yerleşimler ortak yaşam unsurlarının bulunduğu bir çekirdek bölge etrafında kurulmuş ve gelişme göstermiştir. Yerleşimler; herhangi bir planlama ya da tasarım olmaksızın coğrafi özellikler, topografya ve su kaynakları gibi öğelere bağlı olarak kurulmuş ve gelişmiştir. Eskişehir kırsal yerleşiminde organik dokuda oluşmuş sokaklar, bu sokakların kesiştiği noktalarda yer alan genişlemelerde ortaya çıkan meydancıklar bazen bir çeşme ile bazense bir sakana ile buluşur. İçe dönük bir yaşamın sürdüğü yerel yerleşimlerde sakanalar; tıpkı cami, çeşme, fırın, değirmen, köy odaları, muhtarlık ve kahvehaneler gibi mahalle dokusundaki sosyal yaşam ve paylaşım alanları olarak ortaya çıkar. Bu noktalarda köy halkı bir araya gelir, sohbet eder, yardımlaşır ve çeşitli paylaşımlarda bulunur. Geçmişte köy kadınları için buluşma mekanları haline gelen ve çamaşır yıkamaktan çok sosyal alanda birarda olmak için kullanılan sakanalar, yerel kültürü ve yaşam tarzını yansıtmaktadır. Kültürel birikimlerin yarattığı değerler; var olan toplumun sosyal yaşam döngüsünün devamı için hayati bir öneme sahiptir. 3  GreenAge Symposium, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Architecture 6-8 December 2010, Istanbul, Türkiye 2. ANADOLU’DA KIRSAL YERLEŞİM: ESKİŞEHİR Bina Bilgisi Yüksek Lisans Programı, “Anadolu’da Kırsal Yerleşim ve Konut” dersi kapsamında; inceleme yaptığımız alan; Frig vadisi olarak adlandırılan, Eskişehir, Kütahya ve Afyon il sınırları içerisinde kalan bölgeye yayılmış olan ve Frigya medeniyetinden izler taşıyan, tarihi kalıntıları ve antik eserleri bünyesinde barındıran bölgedir. Frigya, Sakarya Irmağı ile Büyük Menderes'in yukarı sınırları arasında kalan bölgenin eski çağdaki adıdır. Frigler MÖ 12. MÖ 7. yüzyıllar arasında Orta Anadolu'nun batısına egemen oldular. Zaman içerisinde meydana gelen göç dalgası onları daha iç bölgelere itti. Önce Sakarya Irmağı çevresine, ardından batıda Gediz ve Büyük Menderes'in yukarı vadileri ile doğuda Kızılırmak ve Tuz Gölü yöresine yerleştiler. Eski Yunan belgelerine göre Frigler tarım ve hayvancılıkla uğraşıyordu. Avrupa kökenli olmalarına rağmen Helen ve Hitit etkileri altında kalarak özgün ve Anadolu ağırlıklı bir kültür oluşturmuşlardır. Eskişehir ilinde, Yukarı İğdeağacı ve Örencik Köylerinde bulunan, sakanalar ve ortak kullanım mekanları üzerine araştırma yapılmıştır. Eskişehir halkının yerel deyimde sakana olarak adlandırdığı çamaşırhaneler, Anadolu kırsal yerleşimlerinin bir çoğunda karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan en bilineni Kastamonu’nun Safranbolu İlçesine bağlı Yörük Köyü’nde bulunan çamaşırhanedir. Yörük Köyü’nün en etkileyici binası olan çamaşırhane 200 yıllıktır. İçerisinde iki taraflı ocaklar, büyük kazanlar, ortasında ise yuvarlak taş döşeme bulunmaktadır. Bu döşeme 12 köşeli olup, Türk hamamındaki göbek taşını andırmaktadır. Yörük Köyü’nün kadınlarını sosyal alanda bir araya getiren ve ortak yaşamın önemli bir unsuru olan çamaşıhane, aynen korunmuş ve günümüzde sanat merkezi olarak kullanılmaktadır. (Şekil 1, 2, 3) Safranbolu’da olduğu gibi Gökçeada da suyun evlerin içinde akmadığı zamanlardan kalma bir çamaşırhane geleneğine sahiptir. Genelde çeşmelerin olduğu yerlere inşa edilen çamaşırhaneler, üstü ahşap çatılı, kapısız, basit yapılar olup; içlerinde ocaklar, su kanalları ve çamaşırların üzerinde dövüldüğü yekpare taşlar bulunur. Bazı köylerde ise sayıları birden fazladır. Şekil 1. Safranbolu Yörük Köyü Şekil 2. Safranbolu Yörük Köyü Şekil 3. Safranbolu Yörük Köyü Çamaşırhanesi, İç Mekan, Mayıs 2009 Çamaşırhanesi, İç Mekan, Mayıs 2009 Çamaşırhanesi, İç Mekan, Mayıs 2009 (www.gezimanya.blogcu.com) (www.milta.com) (www.safrabolugezi.com) Kırsal yerleşimlerde sosyal hayatın bir parçası olan temizlik eylemi zaman içerisinde değişim göstermiştir. Suyun evlere, köy merkezlerine gelmediği dönemlerde temizlik; köyden veya yakın çevreden geçen derelerdeki su yardımıyla gerçekleştirilmekteydi. Suyun az olduğu bölgelerde hayvanlara yüklenen çamaşır ve kazan ile dere kıyısına gidilirdi. (Şekil 4, 5, 6) Kazanda kaynatılan çamaşırlar; üzerine kil dökülüp, taş üzerinde tokaç denilen çamaşır tokmağı yardımı işe evire çevire dövülürek yıkanırdı. İşi bitenler durulama kazanına atılır,birkaç yıkamadan sonra da taş ve çalılara serilerek kurutulurdu. Bahar aylarında yapılan genel temizlik günlerinde ise aynı yöntemle, hayvancılıkla uğraşılan köylerde büyükbaş hayvanlar çamaşır için hazırlanan düzeneklerle deredeki su yardımıyla yıkanırdı. Ortak yaşamın beraber paylaşıldığı muhtarlık, cami, köy odası gibi mekanların halıları da bahar aylarındaki bu zamanlarda köy kadınları kadınları tarafından derede temizlenirdi. Çamaşır günlerinde tokaç sesleri köyler arasında yankılanırdı. Suyun henüz evlere girmediği bu dönemler düşünüldüğünde; inceleme yaptığımız çamaşırhaneler, kadınların sonradan kavuştukları lüks olarak değerlendirilebilir. 4  GreenAge Symposium, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Architecture 6-8 December 2010, Istanbul, Türkiye Şekil 4. Derede çamaşır yıkayan köy Şekil 5. Derede çamaşır yıkayan köy Şekil 6. Derede çamaşır yıkayan kadın, kadınları (www.panoramio.com/photo/9881700) kadınları (www.picasawe.google.com) yağlıboya tablo, İsmail Soysal (www.atlantisresim.com) 2.1 Yukarı İğdeağacı Köyü Eskişehir, Beylikova merkezli Yukarı İğdeağacı Köyü; Kayı boyunun ileri gelenlerinin, sıra sıra iğdelerin bulunduğu, günümüzdeki Aşağı İğdeağacı Köyü’nün çevresine yerleşmesiyle kurulmuştur. Daha çok hayvancılıkla geçimini sağlayan köy halkı, hayvanlarını otlatmak için bugünkü Yukarı İğdeağacı Köyü’nü mera olarak kullanıyorlardı. Zaman içerisinde olumsuz iklim şartları ve getirdiği zorluklar köy halkını Yukarı İğdeağacı köyüne kalıcı olarak yerleşmeye itmiştir. Yukarı İğdeağacı Köyü orta meyilli bir topografya üzerine kurulmuştur. Köy, dağınık bir yerleşim dokusuna sahiptir. Ekonomik sebeplerle illere yaşanan göç, köyde yaşayan genç nüfusun azalmasına neden olmuş, buna bağlı olarak da üretim durma noktasına gelmiştir. Araştırma programında yer alan Yukarı İğdeağacı Köyü’nde; boyutları birbirinden farklı üç adet sakana bulunmaktadır. İncelenen sakanaların Anadolu’ daki benzer örneklerinden en önemli farkı; çamaşır dövme taşı olarak devşirme malzemenin, büyük olasılıkla MÖ 2. yüzyıla dek uzanan lahit kapaklarının kullanılmış olmasıdır. (Şekil 7, 8, 9) Köy dokusu incelendiğinde, her sakananın farklı kotlara oturduğu görülmüştür. Bu yerleşimden yola çıkarak, yerel dokudaki mahalle sınırları çizilebilir. Farklı boyutlardaki sakanalardan en büyüğünün; köy meydanında, merkezde yer alması tesadüf değildir. Sakanaların konumlarıyla köy halkının akrabalık ve komşuluk ilişkileri hakkında bilgi edinilebilir. Aynı zamanda Yukarı İğdeağacı Köyü’nde sakana bulunması, hatta birden fazla olması, imece kültürünün varlığı ve o köyün günlük yaşamı hakkında ipuçları vermektedir. Günümüzde; Yukarı İğdeağacı Köyü’nün merkezinde bulunan büyük çamaşırhane; sadece caminin, kahvehanenin ve muhtarılığın halıların yıkanması sırasında kullanılmaktadır. Köyde bulunan diğer iki sakanada ise; su girişi ve çıkışı mevcuttur. Ancak bu sakanalar bugün işlevini yitirmiştir. Şekil 7. Yukarı İğdeağacı Köyü Sakana Planı, Haziran 2010 (D. Hazal AKKAYA) Şekil 7. Yukarı İğdeağacı Köyü Sakana Planı,Haziran 2010 Şekil 8. Yukarı İğdeağacı Köyü Sakana, Şekil 9. Yukarı İğdeağacı Köyü Sakana ve Giriş cephesi, Mayıs 2010 (E.Emre Usman) Çeşmesi, Mayıs 2010 (N.Aysel) 5  GreenAge Symposium, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Architecture 6-8 December 2010, Istanbul, Türkiye 2.2 Örencik Köyü Eskişehir, Örencik Köyü; Seyitgazi ilçesinden göç eden Türkmenler tarafından kurulmuştur. Örencik Köyü’nün Yukarı İğdeağacı Köyü’ne göre daha düz bir topografyaya sahip olduğu gözlenmiştir. Örencik Köyü’nde; merkezde ve köy yerleşimi dışında olmak üzere iki adet sakana bulunmaktadır. Merkezde bulunan sakanada; büyük olasılıkla Bizans dönemine ait vaftiz teknesi, çamaşır yıkama teknesi olarak kullanılmıştır. (Şekil 10, 11, 12) Günümüzde bu sakanaya su girişi mevcut değildir ve kullanılmamaktadır. Merkezdeki sakananın tam arkasında bulunan ve günümüzde tüm köy halkı tarafından ortak kullanılan fırın yer almaktadır. Ayrıca köyde işlevini kaybetmiş değirmen taşına rastlanmıştır. Tüm bu verilerden yola çıkarak Örencik Köyü’nde ortak yaşamın hakim olduğunu ve imece kültürünün varlığından bahsedebiliriz. © D.Hazal Akkaya © N. Aysel © N. Aysel Şekil 10. Örencik Köyü Sakana Planı, Şekil 11. Örencik Köyü Sakana, iç Şekil 12. Örencik Köyü Sakana, giriş Haziran 2010 mekanı, Mayıs 2010 cephesi, Mayıs 2010 3. SONUÇ Yerel yerleşimlerde yaşanan ekonomik sorunların yanısıra, tarım ve göç neticesinde değerini yitiren kırsal alanlar, sosyal ve kültürel sorunların boyutu kültürel mirasımızın kaybolmasına sebep olmaktadır. Bu yok oluşun en önemli nedenleri; geleneksel yaşam şeklinin değişimi, kırsal nüfusun azalması, modern yapım tekniklerinin ve malzemelerin yerel malzemelerin yerini alması ve insanların zaman içerisinde değişen ihtiyaç ve istekleridir. Ayrıca bölgeden kente yaşanan göç; köy nüfusunun azalmasına neden olmuş, tarım ve hayvancılık gerilemiş, geleneksel ortak yaşam unsurlarından sakana, değirmen, fırın ve çeşme gibi yapıların işlevini büyük ölçüde yitirmesine sebep olmuştur. Mimari bir öğenin yok olma sürecini hızlandıran en önemli etken işlevini yitirmiş olmasıdır. Araştırma konumuz olan Eskişehir yerel mimari öğelerinden sakanaların bugün kullanılamıyor olmasının en önemli sebebi ise; suyun her eve girmesi ile birlikte hijyen koşullarının değişmesi ve konut içi teknolojilerin giderek yaygınlaşmasının bir sonucu olarak bireysel yaşama geçilmesidir. Teknoloji ürünlerinin günlük yaşamımızda bir çok bakımdan kolaylık sağladığı bir gerçektir. Kırsal yerleşimlerde ise her bir eve ayrı ayrı çamaşır makinesinin girmesi, geleneksel yaşamda, yıllar boyunca edinilen birikimlerden doğan sakanaların temizlik kültürünü evlere taşımıştır. Bu birikimlerin terk edilmesiyle önceleri sakanalarda haftada bir gün toplu olarak gerçekleştirilen yıkama eylemi sırasında kullanılan su miktarı, her evde ayrı ayrı tüketilen su ve elektrik enerjisine dönüşmüştür. Yılın her günü doğal kaynağından akmakta olan sakanalardaki su, israf edilerek değerlendirilmemekte ve bu durum ek enerji kullanımınına yol açmaktadır. 6  GreenAge Symposium, Mimar Sinan Fine Arts University, Faculty of Architecture 6-8 December 2010, Istanbul, Türkiye Alan Durning (1992) dünyadaki tüm sorunların üç büyük olgudan kaynaklandığını belirtmekte ve bu olguları aşırı nüfus artışı, hızlı teknolojik gelişme ve tüketim şeklinde sıralamaktadır. Günümüzde su kaynaklarının hızla tüketilmesi ve yakın bir gelecekte tamamen yok olma tehlikesi karşısında, böyle bir kültür varlığının işlevsiz olarak bırakılması ve daha çok enerji tüketimine gidilmesi kuşkusuz bizi çevre bilincinde ileriye götürmek yerinde daha da gerilere itecektir. Yerel dokudaki önemli kültür değerlerinin diğer unsurlar gibi kaybolmadan korunabilmesi için, kırsal toplumun yaşam standartlarının iyileştirilmesi ve sürdürülebilir bir kırsal yaşamın sağlanması gerekmektedir. Kırsal yerleşimlerdeki imkanlar düşünüldüğünde, önemli ölçüde ekonomik ve ekolojik sürdürülebilirlik sağlayan sakanalar, doğal kaynakların kullanımının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Sakanaların günümüzde yeniden faaliyete geçirilmesi tüketim fazlalığından kaynaklanan olumsuzlukları en aza indirecek, günümüzde önemle üzerinde durulan doğal kaynakların verimli bir biçimde kullanımını sağlayacak, tüm bunların sonucunda da çevresel koruma bilincine ve ekolojik sürdürülebilirliğe katkıda bulunacaktır. “Yaratıcı zihinleri farklı kılan yeni bir şeyi ilk gören olmaları değil, eski, herkes tarafından bilinen, görülen ve aldırış edilmeyeni yeni olarak görmeleridir.” * 4. KAYNAKLAR Davulcu, M. (2009), Sakarya Yöresi Kırsal Yerleşmelerinde Konut Mimarisi ve Ustalık Geleneği Üzerine Bir İnceleme, Kastamonu Eğitim Dergisi 687-706, Cilt:17 No:2, Kastamonu. Durning, A.(1992). How much is Enough? The Consumer Society and the Earth. W. W. Norton and Company, New York. Frig Tanımları İçin, http://tr.wikipedia.org/wiki/Frigya. Gülçubuk, B. (2002), Kırsal Kalkınma Politikaları, Stratejileri ve Göz Önünde Bulundurulması Zorunlu İlkeler, Ankara. Köse, A. (2005), Türkiye’de Geleneksel Kırsal Konut Planlarında Göçebe Türk Kültürü İzleri. Afyon Kocatepe Üniv. Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt VII, Sayı 2, Afyon, s.165-200. Oğuz, Ö. M. ve Metin, E. ve Mormenekşe, F. (2007), Türkiye’de 2003 Yılında Yaşayan Geleneksel Mimari, Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi (THBMER), Ankara. Safranbolu Yörük Köyü İçin, www.arkitera.com/h1584-acikhava-muzesi-gibi-koy.html. Yücel, A. (1986), Houses in Yoruk: The Spatial Pattern of a Turkish Village. * Nietzsche, Friederich. 1880. Human all to Human. 7