Kelime Ekleri

Yukarıda yapım ve çekim eklerinin tümünü görebileceğiniz bir tablo verilmiştir. Bu tablo, aşağıda sırayla anlatılacak olan tüm yapım ve çekim eklerini gösteren bir kavram haritası olarak kullanıldığında, başlıkları hatırlamanızda oldukça yararlı olacaktır.

Yapım eki, &#;Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam kazanmasını sağlayan ek: -lik (göz-lük); -ci (ev-ci); -li (ev-li); -inç (sev-inç); -gi (sev-gi); -daş (vatan-daş) gibi.&#; olarak tanımlanmaktadır. Çekim eki ise, &#;Fiil, ad kök veya gövdelerine gelerek bağlı oldukları kelime gruplarına göre kelimeler arasında durum (hâl), iyelik, çokluk, zaman, kişi ilişkisi kuran birim: ev-e, ev-im, ev-ler, gel-di, gel-di-m, gel-di-ler gibi.&#; olarak açıklanmaktadır.

Çekim ve türetim kavramları Türkçede dil bilgisinin merkezindedir ve bu kavramlar bir dilin işleyişinde temel unsurlar arasındadır. Çekim, bir sözcük üzerinde dil bilgisel özellikleri gösteren bir terimdir. Çekim daha çok bir sözcüğün farklı biçimlerini ifade eder ve çoğu zaman dil bilgiselbir amaçla cümleye katılır ve çekim hem biçim bilgisinde hem de söz diziminde önemli rol oynar. Dil bilgisi özellikleri söz dizimini de yakından ilgilendirir. Türetim ise bir ekle yeni kelime yapımı demektir. Uzmanlar arasında Türkçedeki çoğu çekim ve yapım ekleri konusunda bir uyum göze çarparken, bazı ekler konusunda bir birlik görülmez.

Yukarıdaki tabloda da görebileceğiniz çekim ve yapım eklerini sırasıyla açıklamaya çalışalım:

A) İSİM ÇEKİM EKLERİ: İsimlerin çekimlenmesi sırasında aldıkları çekim ekleridir. Bu konuda ayrıntılı bilgi için &#;İsim Çekim Ekleri&#; adlı sayfamıza bakabilirsiniz.

1) Çokluk Eki: İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler. Türkçede eskiden beri yaygın çokluk eki -lAr ekidir. Birçok isim çekim eki bir isimle veya bir fiille bağlantı kurarken çokluk eki diğer kelimelerle bir bağlantı kurmaz. İsimlere gelerek çokluk anlamı katar. Türkçede, bazı dillerde görülen ikilik ve üçlük sayı sistemi görülmez. Çokluk eki kelimeye çokluk (güller), abartı (sıcaklar), aile (Hasanlar) gibi anlamlar katar.

Örnek: Elmalar, kitaplar, sayılar, çiçekler, kavramlar, havalar, aşklar&#;

2) Hal Ekleri: İsmi yer, yön, zaman ve mekân gibi çeşitli yönlerden belirtmek, onun belirli özelliklerini göstermeye yarayan durum ekleridir. Durum ekleri asıl çekim kategorisini oluşturur. Durum ekleri fiillerle ilişkiyi yansıtırlar. Bazı durum ekleri (belirtme durum eki) sentaktik bir zorunluluktan dolayı kullanılırken bazıları fiilin anlamını daha iyi verebilmek amacıyla cümlede yer alır. Kadın çiçeği suladı gibi bir cümlede belirtme durum eki bir zorunluluktan dolayı yer alır. Çocuklar bahçede oynadı gibi bir cümlede ise bulunma durum eki sentaktik bir zorunluluktan dolayı değil fiilin anlamına katkı sağlamak için kullanılmıştır.

Örnekler: Kitabı ver. (belirtme hali)
Yola bak. (Yönelme hali)
Evden geliyorum. (Çıkma hali)
Sende kaldı. (Bulunma hali)
Sıradan insanlarla işim olmaz. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlar gözde çocuklardır. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Sudan sebeplerle yanıma gelme. (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)

3) İyelik ekleri: Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder. Türkçedeki diğer bir isim kategorisi ise iyelik ekleriyle sağlanır. Türkçedeki iyelik ekleri aşağıdaki gibi verilebilir:

Örnekler: Kitabım,kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları iyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz.

Bu ekler, nesne veya kavramların bir başka nesne ya da kavrama ait olduğunu gösterir. Bu ekler neredeyse bütün isimlere gelebilir. Bu eklerin ilişki kurdukları unsur isimden önce gelir (benim kedim, senin çocuğun).

4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri): “ın, in, un, ün” biçfunduszeue.infoili isim tamlaması kurar.

Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı

5) Eşitlik Eki: “-ca,-ce” biçimindedir.

Örnek: Sence bu doğru mu?, Çocukça davranma&#;

6) Ek eylem Ekleri:İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir.

Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler.

B) FİİL ÇEKİM EKLERİ: Fiillere gelen ekler isimlere gelenlerden oldukça farklıdır. İsimlere gelen çekim kategorilerinin çoğu fiile bağlanırken fiillere gelen eklerin böyle bir işlevi yoktur. Fiil kök veya gövdesine getirilen ekler sırasıyla zaman/kip ve kişi ekleridir. Fiil kök veya gövdelerinin çekimsiz hali emir kipi 2. teklik kişiyi ifade eder. Geleneksel anlayışta fiil çekimi haber ve tasarlama kipleri olarak ikiye ayrılır. Fakat bu ayrım Türkçedeki zaman ve kip kavramlarını açıklamada yeterli değildir. Burada fiil çekiminin ifade ettiği şeyler üzerinde durulmayacak, sadece çekimle ilgisi açısından konuya kısaca değinilecektir.

1) Zaman ekleri (Bildirme Kipleri): Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.

Örnek: gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (şimdiki zaman)
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
Şimdi gelir (Geniş geçmiş zaman)

2) Dilek kipleri: Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.

Örnek: Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (Emir eki)
Dışarı çıkın (Emir eki)

3) Şahıs Ekleri: Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden sonra gelirler.

Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusak-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler.

YAPIM EKLERİ:

İsim ya da fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir. Her zaman çekim eklerinden önce gelir. Yapım eki almış bir sözcüğe türemiş sözcük ya da gövde denir. Eğer sözcük yapım eki almışsa basit yapılıdır sözcük çekim eki olsa da basittir.

1) İsimden İsim Yapım Ekleri: İsim kök veya gövdelerine eklenerek, yeni bir isim gövdesi oluşturan eklerdir.

Lık: kömür-lük, göz-lük , kulak-lık …
lı: Şehir-li , para-lı , ağaç-lı , baş-lı …
sız: su-suz, para-sız, ev-siz,
cü: göz-cü, sanat-çı, yol-cu, simit-çi,
ce: Türk-çe İngiliz-ce
daş: Çağ-daş, arka-daş, yol-daş
üncü: üç-üncü beş-inci
msı: acı-msı ekşi-msi
cil: et-cil ben-cil insan-cıl
şın: sarı-şın
sal: kum-sal kadın-sal
ıt: yaş-ıt
cağız: kız-cağız çocuk-cağız
cık: az-ı-cık küçük-cük
tı: horul-tı cıvıl-tı

2) İsimden Fiil Yapan Ekler: İsim köklerine veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türetir.

la: su-la, taş-la, uğur-la
al: çok-al, az-al, dar-al
l: doğru-l, sivri-l
a: kan-a, yaş-a, tür-e, boş-a
ar: yaş-ar, mor-ar, sarı-ar
da: fısıl-da, horul-da, gürül-de
at: yön-et, göz-et
ık: geç-ik, bir-ik
ımsa: az-ımsa, benim-se,küçü(k)-mse
kır: fış-kır, hay-kır
lan: ev-len, rahat-la
laş: şaka-laş, der-leş, çocuk-laş
sa: su-sa, garip-se önem-se

3) Fiilden İsim Yapan Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek isim yapan eklere denir.

ca: düşün-ce, eğlen-ce
ocak-ecek: giyecek, yok-ocak, aç-ocak
ak: yat-ak, kaç-ak, dur-ak,
ga: böl-ge, bil-ge, süpür-ge,
gan: çalış-kan, unut-kan, kay-gan
gı: sev-gi, çal-gı, as-kı
gıç: bil-giç, dal-gıç, başlan-gıç
gın: yor-gun, bil-gin, bez-gin, bit-gin
ı,-i: yaz-ı, öl-ü, yap-ı, çat-ı, kok-u, doğ-u
ıcı-ici: yap-ıcı, gör-ücü, al-ıcı, sat-ıcı,
ık-ik: kes-ik, aç-ık, göç-ük,
ım-im: say-ım, seç-im, öl-üm, ölç-üm
ın-in: yığ-ın, ak-ın, tüt-ün, ek-in,
nç: gül-ünç, sev-inç
ıntı: es-inti, çık-ıntı, dök-üntü,
ır-er: gel-ir, gid-er, ok-ur,
ış: otur-uş, yürü-y-üş,
ıt: geç-it, yak-ıt, ölç-üt,
ma: gülmeyi severim , konuşmayı bil.
mak: gelmek, gitmek
tı: belir-ti, kızar-tı,

4) Fiilden Fiil Yapan Ekler: Fiil soylu kelimelerden yeniden fiil yapan eklere denir.
dır: gül-dür, yap-tır, koş-tur,
ala: kov-ala, silk-ele,
er: gider, çık-ar,
imsa: gül-ümse, an-ımsa,
ın: gez-in, gör-ün, sev-in, taşı-n,
r: kaç-ır, bat-ır, iç-ir,
ş: gör-üş, uç-uş, gül-üş,
t: uza-t, sap-ıt, korku-t, üşü-t,
ı: sev-il, kır-ıl, sat-ıl

EKLERLE İLGİLİ GENEL UYARILAR

1) “-i” funduszeue.info kişi ekiyle, bu eke benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır. Bu yapı Osmanlılardan kalmadır. (Fiilden isim funduszeue.info)

Örnek: Evi yandı. (funduszeue.info eki)
Evi yaktı. (İsmin –i hali)

2) Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamını değişfunduszeue.info isim çekim eklerinden olan -de ve –den hal ekleri eğer sıfat olarak kullanılırsa yani sıfat yapımında görev alırsa o zaman ismin anlamını değiştirir ve yapım eki olur.

Örnek: Okuldan geliyorum. (Çıkma durum eki)
Senin gibi bir candan arkadaşım yok. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir.)S İ
Yalandan bir kavga çıkardılar. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir) İ
Sıradan insanlarla işim olmaz.
Sende bir şeylerim kaldı.(Bulunma durum eki)
Bunlar,gözde öğrencilerdir. (Sıfat yaptığı için yapım ekidir)

3) funduszeue.info kişi eki olan -m ile bu eke şekilce benzeyen diğer ekler birbiri ile karıştırılmamalıdır.

Örnek: Seçimi kim kazandı? (funduszeue.infoım eki)
Bir dilim ekmek verir misin? (funduszeue.info)
Bu işten dilim çok yandı. (funduszeue.info)
Sana saçımı süpürge ettim.
Ama ben daha çok küçüğüm. (Ek-fiil)
O benim kalemim. (Tamlayan durum eki)
Beni bırakıp gitme küçüğüm. (funduszeue.info)

4) 2. kişi iyelik eki olan -n ile buna şekilce benzeyen diğer ekler karıştırılmamalıdır.

Örnek: Aklın neredeydi? (funduszeue.infoşi iyelik eki)
Bu yıl ekin ekmeyeceğiz. (F.i.y.e.)
Buraya gelin. (2.ç.kişi emir eki)
Yurdun soruları bitmiyor. (İlgi eki)
Turistler, bu yıl Türkiye’ye akın edecek. (F.i.y.e.)

5) İsim-fiil eki olan -ma,-me ile f.f. yapan olumsuzluk eki karıştırılmamalıdır.

Örnek: Yürümeyi severim.(İsim-fiil)
Onunla biraz konuşmayı dene.(İsim-fiil)
Artık benimle konuşma.(funduszeue.info olumsuzluk eki)
Peşimden gelme.(F.f. yapan olumsuzluk eki)

6) “L” fiilden fiil yapım ekiyle “L” isimden fiil yapım eki birbirine karıştırılmamalıdır.

Örnek: Artık günler kısaldı.(İ.f.y.e.)
Bardak kırıldı.(F.f.y.e.)

7) “Ş” filden fiil yapım ekiyle (işteşlik eki), “ş” fiilden isim yapım eki (isim-fiil) birbiriyle karıştırılmamalıdır.

Örnek: Hep birlikte gülüştüler.(F.f.y.e.) (işteşlik eki)
Bakışların beni heyecanlandırıyor.(F.i.y.e.) (isim-fiil)
Bu gülüşü,bu bakışı hiç unutmam.(F.i.y.e.) (isim-fiil)
Bir süre öylece bakıştık.(F.f.y.e.) (işteşlik eki)

Not: “-ş” karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı veriyorsa f.f. yani “işteşlik eki” dir.

8) İsimden isim yapım eki olan “-cı” ile fiilden isim yapım eki ici birbiriyle karıştırılmamalıdır.

Örnek: Yolcu var mı?(i.i.y.e.)
Kalıcı bir işin yok mu?(f.i.y.e.)

9) Fiilden isim yapım eki olan “-sal” ile isimden isim yapım eki olan “-sal” birbiriyle karıştırılmamalıdır.

Örnek: Kumsal (i.i.y.e.) Gör-sel (f.i.y.e.)
Evren-sel (i.i.y.e.) işit-sel (f.i.y.e.)

10) İsimden fiil yapan “-imse” ile funduszeue.info “-imse” karıştırılmamalıdır.

Örnek: Ben-imse (i.f) Gül-ümse (f.f)
Öz-ümse (i.f) An-ımsa (f.f)

11) Türkçede önce yapım eki sonra çekim eki gelir.

Örnek: Kork-u-yor-um taşlıklar
Bunun istisnaları da olabilir.
Annemsiz gitmem.

12) Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir.

Örnek: Gözcülük, korkulu, dalgalı, ışıksız, örtülü…

KELİMELER

Kelime, manası veya gramer vazifesi bulunan ve tek başına kullanılan ses veya sesler topluluğudur.

ŞEKİL BİLGİSİ

Şekil yapısı bakımından kelimelerin bünyesinde kök ve ekler yer alır. Kök kelime bünyesinin esas morfemidir. Ekler ise köklere bağlı morfemlerdir. Bu sebeple ekler ses uyumları çerçevesinde köklere göre gerekli şekillere girerler. Dolayısıyla bir çok ekin birden fazla şekli vardır.

Kök bir kelimenin anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan şeklidir. Kökler anlamlı en küçük dil birlikleridir. Köklerin anlamları ses birliği ile nesne kavram ve hareket arasında önceden kabul edilmiş bulunan karşılıklı uygunluktan ibarettir. Kökler varlık, kavram ve hareketleri hiçbir zamana, mekana, şahsa, tarza bağlamadan tek tek ve yalın olarak ifade eden dil birlikleridir.

Kökler anlamları bakımından ikiye ayrılırlar. Varlık ve kavramları karşılayan köklere isim kökleri, hareketleri karşılayan köklere fiil kökleri denir. Nesneler kendi kendilerine var olan, varlıkları başka şeylere bağlı olmayan unsurlardır. Hareketler ise kendi kendilerine var olmayıp nesnelerden doğan, nesnelere bağlı bulunan unsurlardır. Bir hareket yalnız bir nesnenin değil, bir çok nesnenin hareketi olarak karşımıza çıkar. Bir nesne kapsamı içine yalnız kendisini, bir hareket ise kapsamı içine bir çok nesneyi alır. Buna bağlı olarak da isim kökü tek bir nesneyi, fiil kökü ise bir çok nesneler arasında ortak olan mücerret bir hareketi ifade eder. İsim kökleri tek başlarına kelime olarak kullanılabilirler. Fiil kökleri ise kullanılma sahasına tek başlarına çıkamazlar; mutlaka bir nesneye, şahsa, zamana, şekle bağlanarak kullanılırlar. Bu bağlanış fiil köklerine bir takım ekler getirilerek sağlanır. Yani fiil kökleri kelime köküdür, fakat kelime değildir. Bu sebeple fiil köklerini yazarken onların müstakil hüviyete sahip olmadıklarını bir işaretle (-)belirtmek gerekir: bil- , yap- , gel-

Kökler kendileri ile ilgili yakın nesne ve hareketler için genişletilip adeta yeni kökler meydana getirilir. Köklerden türeyen bu geniş köklere kelime gövdesi denir.

Eklemeli dillerde kök hep aynı kalır ve kökler daima eklerle genişletilip gövdeler haline getirilir. Yine bütün gramer fonksiyonları da yalnız ve yalnız eklerle ifade edilir.

Ek kelime yapısında görülen, tek başına anlamı olmayan ve kullanılmayan, ancak köklerle bitişmek suretiyle kullanılan ve mana ile ilgili bir vazife gören ses veya ses topluluklarıdır.

Türkçede yapım ve çekim ekleri olmak üzere iki türlü ek vardır:

A.   YAPIM EKLERİ

Köklerden, daha geniş kökler yani gövdeler yapan, yeni kelimeler türeten eklere yapım ekleri denir. Yapım ekleri eklendikleri kök veya gövdelerin anlamlarında değişiklik yaparlar. Yapım eki ile meydana getirilen bir kelime gövdesi, kendisinden türediği kök veya gövde ile uzak yakın bir ilgisi olmakla birlikte ondan ayrı ve yeni bir mana taşır.

Türkçede dört çeşit yapım eki vardır:

1.     İsimden isim yapma ekleri

İsimden isim yapma ekleri isim kök veya gövdelerinden isim yapan eklerdir. Başlıca isimden isim yapma ekleri şunlardır:

-lık / -lik, -luk / -lük

Başlıca fonksiyonları isimlarden yer, alet, topluluk, meslek isimleri, mücerreet isimler, nadiren sıfat olarak kullanılan isimler yapmaktır:

a.      ağaç-lık, kömür-lük, çöp-lük.

b.     göz-lük, ön-lük, diz-lik.

c.      genç-lik, Türk-lük.

d.     öğretmen-lik, vali-lik, müdür-lük.

e.      güzel-lik, iyi-lik, bağlı-lık.

f.       hediye-lik (eşya), ay-lık (yiyecek), gün-lük (iş).

- cı / -ci, - cu / -cü; - çı /- çi, - çu / - çü

Her türlü ismin sonuna gelerek meslek ve iş isimleri yapar:

av-cı, yol-cu, kitap-çı, simit-çi, gözlük-çü, oyun-cu.

- lı / - li, - lu /- lü

Esas fonksiyonu sıfat olarak kullanılan isimler yapmaktır. Her türlü isimden mevcut bulundurma, sahiplik, bağlılık ifade eden isimler yapar:

a. süt-lü, un-lu, toz-lu, dert-li, düşünce-li, ölüm-lü, neşe-li.

b. Ankara-lı, köy-lü, şehir-li, Amerika-lı.

- sız / - siz, - suz / - süz

Bu ek - lı / - li, - lu /- lü ekinin olumsuzudur. Olumsuz sıfatlar yapar. Bir nesnede bir şeyin bulunmadığını ifade eder:

güç-süz, ev-siz, tat-sız, şeker-siz.

- cık / -cik, - cuk / -cük

Küçültme, sevgi, acıma bildirir; hastalık, bitki, alet isimleri yapar: Mehmet-cik, körpe-cik, Ayşe-cik, göl-cük, küçü-cük ( < küçük-cük);

arpa-cık, kızamık-cık, yılan-cık; gelin-cik, dip-çik, maymun-cuk.

- cak / -cek

Küçültme, sevgi ifadesi verir, sıfat ve zarf yapar: yavru-cak, ev-cek, aile-cek, büyü-cek (<büyük-cek).

- cağız / - ceğiz

Küçültme, sevgi, zavallılık bildirir: adam-cağız, kadın-cağız, hayvan-cağız.

- ca / - ce; - ça / - çe

Lehçe ve dil isimleri funduszeue.info vurgusuz bir ektir. Vurguyu kendisinden önceki hece üzerine atar: Türk-çe, Alman-ca, Çin-ce.

Aslında bir çekim eki olan ek bazı kelimelerde kalıplaşarak yer isimleri de yapar: Çamlı-ca, Kanlı-ca, Derin-ce.

- daş / -deş

Eşlik, ortaklık, bağlılık bildiren isimler yapar: arka-daş, vatan-daş.

- ncı / -nci, - ncu / -ncü

Asıl sayı isimlerinden derece, sıra sayı isimleri yapar: yedi-inci, iki-nci, bir-i-nci, son-u-ncu.

- ar / - er, - şar / - şer

Asıl sayı isimlerinden dağıtma sayı isimleri yapar: yedi-şer, beş-er, on-ar.

- z

Topluluk sayı isimleri yapar. İkiden sekize kadar sayılara gelir: iki-z, beş-i-z, üç-ü-z dört-ü-z.

- sı / - si,- su / - sü

Benzerlik, gibilik ifade eder: çocuk-su, kadın-sı.

- msı / - msi,- msu / - msü

Benzerlik, gibilik ifade eder. Tat ve renk isimlerine gelir: ekşi-msi, mor-u-msu, mavi-msi

- mtrak

Benzerlik, gibilik ifade eder. Tat ve renk isimlerine gelir: ekşi-mtrak, sarı-mtrak, acı-mtrak

- lı ( - li, - lu /- lü ) - lı ( - li, - lu /- lü )

İkili bir kulanışa sahiptir. İki isim arasında bir bağ vazifesi görür. Aşağı yukarı “ve” anlamındadır: iri-li ufak-lı, büyük-lü küçük-lü, gece-li gündüz-lü.

- layın / -leyin

İşlek değildir. Vakit isimlerine gelir: sabah-leyin, gece-leyin.

- cılayın / -cileyin

İşlek değfunduszeue.infolik, gibilik ifade eder. Ben-cileyin “ benim gibi ”.

- an / -en

İşlek değildir: er-en, kız-an, oğlan (<oğul-an).

-kek

İşlek değildir: er-kek.

-kan

İşlek değildir: baş-kan.

- ç

İşlek değildir: ata-ç, ana-ç.

- ka / - ke

İşlek değildir: öz-ge, baş-ka.

- cıl / - cil, -cul / -cül; - çıl / - çil, -çul / -çül

İşlek değildir: ev-cil, kır-çıl, ben-cil, balık-çıl

- dırık / - dirik, - duruk / - dürük

İşlek değildir: boyun-duruk.

- man / -men

İşlek değildir: koca-man, köle-men, küçü-men (<küçük-men ).

- aç / - eç

İşlek değildir. Benzetme, ilgi fonksiyonu vardır: top-aç, bakır-aç (bakraç), kır-aç, boz-aç.

- şın / -şin

İşlek değildir: sarı-şın, gök-şin.

- ak / -ek

İşlek değildir: top-ak, sol-ak, baş-ak, ben-ek.

- k

İşlek değildir: top-u-k, bebe-k.

- z

İşlek değildir: top-u-z.

- t

İşlek değildir: eş-i-t, yaş-ı-t

- tı / -ti, - tu / - tü

Yalnız tabiat taklidi kelimelere gelir: gürül-tü, patır-tı, ışıl-tı

- az / - ez

İşlek değildir: ay-az

- ey

İşlek değildir: gün-ey, kuz-ey

- la / - le

İşlek değildir: kış-la, yay-la

-sal / -sel

İşlek değildir.Asıl fonksiyonu yer ifadesi taşımaktır: kır-sal, kum-sal

Ek bugün yanlış olarak yaygın bir şekilde mensubiyet fonksiyonu ile kullanıldığı görülmektedir: kimya-sal, fizik-sel .

- gıl / -gil, - gul / -gül, - kıl / -kil, - kul / -kül

İşlek değildir. İlgi ifade eder. Topluluk, aile ve ev ismi yapar: Oğuz-gil, dayı-m-gil, anne-m-gil.

 

1.     İsimden fiil yapma ekleri

İsimden fiil yapma ekleri isim kök veya gövdelerinden fiil yapmak için kullanılan eklerdir. Başlıca isimden fiil yapma ekleri şunlardır:

-la- / -le-

İsimden fiil yapma eklerinin en işlek olanıdır: baş-la-,ütü-le-, karşı-la-,

yol-la-, su-la-, ek-le-, üf-le-, hor-la-.

Bazı kelimelerde -la- / -le- ile yapılan fiil gövdeleri kullanılıştan düşmüştür ve bu kelimeler -n-, -ş-, -t- eklerini alarak kullanılış sahasına çıkarlar: can-la-n-, hasta-la-n-, iyi-le-ş-, kir-le-t-.

-al- / -el-

Bu ekle yapılan fiiller daima geçişsiz fiillerdir: az-al-, yön-el-, dar-al-.

-l-

ince-l-, kısa-l-, doğru-l-.

-a- / -e-

yaş-a-, kan-a-, tün-e-, tür-e-.

-ar- / -er-

Genellikle renk isimlerinden fiil yapar: ak-ar- (ağar-), boz-ar-, kır-ar-.

-da- / -de-, -ta- /-te-

Genellikle ses taklidi kelimelere gelir: fısıl-da-, parıl-da-, gürül-de-.

-kır - / -kir - , -kur- / -kür-

Genellikle ses taklidi kelimelere gelir: hay-kır-, fış-kır-, püs-kür-.

-k-

bir-i-k-, aç-ı-k- (acık-), göz-ü-k-

-r –

Genellikle ses taklidi kelimelere gelir: bağ-ı-r-, çağ-ı-r-, aksı-r-, deli-r-

-sa -, -se-

su-sa-, önem-se-, garip-se-

-msa -, -mse-

az-ı-msa-, ben-i-mse-, küçü-mse-

2.   Fiilden isim yapma ekleri

Fiil kök veya gövdelerinden isim yapan eklerdir. Başlıca fiilden isim yapma ekleri şunlardır:

-mak , -mek

İstisnasız bütün fiil kök veya gövdelerine getirilen bu ekin fonksiyonu hareket isimleri yapmaktır: git-mek, gel-mek, al-mak.

-ma, -me

İstisnasız bütün fiil kök veya gövdelerine getirilen bu ekin fonksiyonu iş isimleri yapmaktır: git-me, gel-me, al-ma, oku-ma

-ış, -iş, -uş, -üş

İstisnasız bütün fiil kök veya gövdelerine getirilir. bul-uş, gör-üş, oku-y-uş, yaşa-y-ış, ara-y-ış, duy-uş

-ıcı /-ici, -ucu / -ücü

İşlek bir ektir. Ekin fonksiyonunda bir çokluk, aşırılık, devamlılık vardır:

al-ıcı, kal-ıcı, oku-y-ucu, dinle-y-ici

-m

Nesne isimleri yapan işlek bir ektir: giy-i-m, doğ-u-m, biç-i-m

-k

Fiilin gösterdiği harekete uğramış olan, bazen de o hareketten doğmuş bulunan veya o hareketi yapan çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:

aç-ı-k, ışı-k, yan-ı-k, dile-k, iste-k.

-ak / ek

Yer, alet ve sıfat fonksiyonlu isimler yapar: dur-ak, uç-ak, kaç-ak, kay-ak.

-n

Fiilin gösterdiği hareketi yapanı, olanı ve daha çok yapılanı ifade eden isimler yapar: yığ-ı-n, ak-ı-n, ek-i-n.

-gı /-gi, -gu /-gü; -kı / -ki-, ku / -kü

İşlek bir ektir: bil-gi, duy-gu, coş-ku, at-kı, çiz-gi, uyu-ku (uyku).

-ı / -i, -u / -ü

İşlek bir ektir: doğ-u, bat-ı, yaz-ı, koş-u, çat-ı.

-tı / -ti, - tu / -tü

İşlek bir ektir. Bazı kelimelerde ekten önceki -n- ekiyle yapılmış fiil gövdeleri unutulmuş olabilir: görün-tü, sıkın-tı, dökün-tü, silin-ti, kazın-tı, üzün-tü.

-gın /-gin, -gun /-gün; -kın / -kin, kun / -kün

Bu ek büyütme ve aşırılık anlamı verir: bil-gin, yor-gun, az-gın, küs-kün.

-ga /-ge

İşlek değildir: bil-ge, böl-ge, dal-ga, süpür-ge.

-gan /-gen, -kan / -ken

Tek heceli fiillere getirilmez. Fonksiyonunda kuvvetli bir aşırılık vardır: alın-gan, unut-kan, çalış-kan.

-gıç /-giç, -guç /-güç

Aşırılık anlamı verir ve meslek ismi yapar: bil-giç; dal-gıç.

-gaç /-geç, kaç / -keç

İşlek değildir: utan-gaç, yüz,geç.

-ağan /-eğen

İşlek değildir. Aşırılık, devamlılık ifadesi verir: ol-ağan, yat-ağan.

-ç

İşlek değildir. Fonksiyonunda aşırılık vardır: inan-ç, kıskan-ç, gülün-ç.

-t

İşlek değildir: geç-i-t, yoğur-t, um-u-t.

-sı / -si, -su / -sü

İşlek değildir: yat-sı, tüt-sü.

-anak / enek

İşlek değildir: gör-enek, gel-enek.

-amak / -emek

İşlek değildir: kaç-amak, bas-amak.

-mık / -mik, -muk /mük

İşlek değildir: kıy-mık, il-mik

-aç / -eç

İşlek değildir: gül-eç

-am / -em

İşlek değildir: tut-am

-alak / -elek

İşlek değildir: as-alak, çök-elek

-arı /eri

İşlek değildir: uç-arı

-amaç / -emeç

İşlek değildir: dön-emeç

-maç / -meç

İşlek değildir: yırt-maç, bula-maç

-baç / -beç

İşlek değildir: dolan-baç, saklan-baç

-sal / -sel

İşlek değildir: uy-sal

-man / -men

İşlek değildir: az-man, göç-men

-sak / -sek

İşlek değildir: tut-sak

-pak / -pek

İşlek değildir: kay-pak

-mur / -mür

İşlek değildir: yağ-mur

-maca / -mece

İşlek değildir: bul-maca, bil-mece, koş-maca

-ca / -ce

İşlek değildir: eğlen-ce, sakın-ca, düşün-ce

 

3.   Fiilden fiil yapma ekleri

Fiilden fiil yapma ekleri fiil kök veya gövdelerinden fiil yapan eklerdir:

-ma- / -me-

        i.            yardımcı fiili hariç bütün fiil kök veya gövdelerine gelerek olumsuz fiiller yapar. Ek vurgusuz bir ektir. Vurguyu kendisinden önceki hece üzerine atar: git-me-, yap-ma-, bil-me-.

-n-

İşlek bir ektir. Fonksiyonu kendi kendine yapma veya olma ifade eden fiiller yapmaktır. Karşıladıkları hareket o hareketi yapan veya olan nesnenin üzerine döndüğü için bu ekle yapılan fiillere dönüşlü fiiller ve

-n- ekine de dönüşlülük eki denir. -n- ile yapılan fiillerin bir kısmı dönüşlülük değil, pasiflik ve meçhulluk ifade eder : al-ı-n-, ara-n-, yaşa-n-iste-n-, söyle-n-, süsle-n-.

-l-

İşlek bir ektir. Fonksiyonu pasiflik ve meçhulluk ifade etmektir. Geçişsiz fiillerden meçhul, geçişli fiillerden pasif fiiller yapar. Meçhul fiiller özne istemeyen, çekim sırasında öznesi olmayan, gösterdiği hareketi kimin yaptığı belli olmayan fiillerdir: dur-u-l-, git-i-l- (gidil-), kalk-ı-l-, gül-ü-n-.

Pasif fiiller bir uğranılma, bir maruz kalma ifade ederler. Bu fiiler özne alırlar. Fakat bu özne pasiftir, yani hareketi yapan değildir; o hareket özne üzerine yapılmış olur: aç-ı-l-, gör-ü-l-, kes-i-l-

-ş-

İşlek bir ektir. Fonksiyonu bir ortaklaşma veya bir oluş ifade etmektir. Ortaklaşma fonksiyonu iki şekilde ortaya çıkar:

1.     Karşılıklı yapılma: döv-ü-ş-, gör-ü-ş-, sözle-ş-.

2.     Birlikte yapılma: uç-uş-, koş-u-ş-, gül-ü-ş-

Oluş fonksiyonu: gel-i-ş-, yat-ı-ş-, er-i-ş-.

-ala- / -ele-

Kuvvetlendirme fonksiyonundadır: kov-ala-, ov-ala-, şaş-ala-, eş-ele-.

Faktitif ekleri: Fiilden fiil yapma eklerinin bir kısmı yaptırma ve oldurma ifadesi taşırlar. Yani yapma ve olma ifade eden fiillerden yaptırma ve oldurma ifade eden fiiller yaparlar. Bu eklere faktitif ekleri denir. Başlıca faktitif ekleri:

-r-

İşlek bir faktitif ekidir. Ünsüzle biten fiillerin bir kısmına gelir. Ünlüyle biten fiillere gelmez: geç-i-r-, piş-i-r-, taş-ı-r-, yat-ı-r-, bit-i-r-.

-t-

İşlek bir faktitif ekidir: söyle-t-, yaşa-t-, ör-t-, bildir-t-, ürk-ü-t-, azal-t-.

-dır- / -dır-, -dur--/ -dür-; -tır- / -tır-, -tur--/ -tür-

İşlek bir faktitif ekidir: İşleklik sahası ünlüyle biten tek heceli fiillerle ünsüzle biten bütün fiil kök ve gövdelerini içine alır: bil-dir-, koş-tur-,

ye-dir-, say-dır-, yatış-tır-, sev-dir-

-ar- / -er-

İşlek değildir: kop-ar-, çık-ar-, git-er- (gider-)

-dar- / -der-

İşlek değildir: dön-der-

 

B. ÇEKİM EKLERİ

 

Kök ve gövdelerin kelime gruplarında ve cümlede birbirleri ile çeşitli bakımlardan ilgilerini sağlayan eklere çekim ekleri denir. Kelimeler arasında gramer ilişkisi kuran eklerdir. Geldikleri kök veya gövdede anlam değişikliği yapmazlar.

1. İsim çekim ekleri:

a.      Çokluk eki: ( -lar / -ler ) kitap-lar, ağaç-lar

b.     İyelik ekleri: İyelik şekli sahiplik, bağlılık, aitlik gösterir. İsimleri kendilerinden önce gelen ilgi halindeki bir şahıs zamirine (benim, senin, onun, bizim, sizin, onların) veya ilgi halinde bir isme bağlayan eklerdir:

Teklik 1. Şahıs iyelik eki: -m

Teklik 2. Şahıs iyelik eki: -n

Teklik 3. Şahıs iyelik eki: -ı / -i, -u / -ü; -sı / -si, -su / -sü

Çokluk 1. Şahıs iyelik eki: -mız / -miz, -muz / -müz,

Çokluk 2. Şahıs iyelik eki: -nız / -niz, -nuz / -nüz,

Çokluk 3. Şahıs iyelik eki: -ları / -leri

c.      Hal ekleri: İsimleri kendilerinden sonra gelen isimlere bağladıkları gibi özellikle isimleri fiillere bağlarlar. Kelime gurupları yaptıkları gibi çekimli fiillerle birlikte cümle örgüsünün başlıca unsurlarını oluştururlar. Türkçede ismin şu halleri vardır:

Yalın hal: Eksizdir. İsimlerin başka bir unsura bağlı olmayan teklik, çokluk ve iyelik şekilleri yalın halleridir.

İlgi hali: İsmi isme, bazen de ismi fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. İsmin kendisinden sonra gelen bir isme tabi olduğunu gösterir. İsmim bu hali bazen eksiz, çok defa da ekli ( -ın, -in, -un, -ün; -nın, -nin, -nun, -nün) olur:

Oda-nın (kapısı), kitap-ın (sayfası); oda (kapısı), kitap (sayfası)

İlgi hali ekle karşılandığında belirlilik, eksiz karşılandığında belirsizlik ifadesi taşır.

Yapma hali : İsmi kendisinden sonra gelen geçişli bir fiile nesne fonksiyonu ile bağlar. İsmim bu hali bazen eksiz, bazen ekli ( -ı, -i, -u,-ü) karşılanır: kapı-y-ı (aç-), kitap-ı (oku-); kapı (aç-), kitap (oku-)

Yapma hali ekle karşılandığında nesne belirlilik, eksiz karşılandığında belirsizlik ifadesi taşır.

Yaklaşma hali : İsmi fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. Her zaman ekle (-a, -e) ifade edilir: ev-e, okul-a

Bulunma hali : İsmi fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. Her zaman ekle (-da, -de; -ta, -te) ifade edilir: ev-de, okul-da

Uzaklaşma hali : İsmi fiile, bazen de son çekim edatlarına bağlar. Her zaman ekle (-dan, -den; -tan, -ten) ifade edilir: ev-den, okul-dan

Eşitlik hali : İsmin eşitlik, benzerlik, gibilik ifade eden halidir. Ekle

( -ca, -ce; ça, -çe ) karşılanır: insan-ca, kardeş-çe, güzel-ce

Vasıta hali : İsmin fiile bir vasıta olduğunu ifade etmek için girdiği haldir. Vasıta hali eki ile edatından ekleşmiş -la , -le ( < ile ) ekidir:

uçak-la, kalem-le

Yön ekleri : (-ra, -re; -arı, -eri ) İsmi fiile bağlar. Bu ekler bugün birkaç kelimede kalıplaşmış olarak bulunur. Yön ifadesi için yaklaşma hali ile doğru, karşı gibi yön edatları kullanılmaktadır.

d.     Soru eki ( -mı, -mi, -mu, -mü)

İsmin soru şeklini yapan isim işletme ekidir. İsmi daima fiile bağlayan bir ektir. Soru eki kelimeden ayrı yazılması ve hem isimlere hem de fiillere gelen bir ek olması bakımından istisna bir ektir.

1.   Fiil çekim ekleri:

a.     Şekil ve zaman ekleri

Bildirme kipleri:

Görülen geçmiş zaman(-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü ) + 2. Tip şahıs ekleri

Öğrenilen geçmiş zaman ( -mış, -miş, -muş, -müş ) + 1. Tip şahıs ekleri

Geniş zaman ( -r ; -ar, -er ) + 1. Tip şahıs ekleri

Şimdiki zaman ( -yor; -makta, mekte ) + 1. Tip şahıs ekleri

Gelecek zaman ( -acak, -ecek ) + 1. Tip şahıs ekleri

Tasarlama kipleri:

Şart şekli : (-sa, -se ) + 2. Tip şahıs ekleri

İstek şekli: ( -a, -e ) Bu şekil yazı dilinde yerini şart ve emir şekillerine bırakmıştır.

Gereklilik şekli : ( -malı, -meli ) + 1. Tip şahıs ekleri

Emir şekli : Hem emir, hem şahıs ifadesi veren eklerle karşılanır:

Teklik 1. Şahıs emir eki: -ayım, eyim ( İstek fonksiyonunda)

Teklik . Şahıs emir eki yoktur: git, gel, bak

Teklik 3. Şahıs emir eki: -sın, -sin; -sun, -sün ( İstek fonksiyonunda)

Çokluk 1. Şahıs emir eki : -alım, -elim ( İstek fonksiyonunda)

Çokluk 2. Şahıs emir eki : -ın, -in, -un, -ün; -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz

Çokluk 3. Şahıs emir eki : -sınlar, -sinler, sunlar, -sünler

 

b.     Şahıs ekleri:

1.     Tip şahıs ekleri ( zamir menşeli şahıs ekleri ):

Teklik 1. Şahıs eki: -ım, -im, -um, -üm

Teklik 2. Şahıs eki: -sın, -sin, -sun, -sün

Teklik 3. Şahıs eki: - (eksiz)

Çokluk 1. Şahıs eki: -ız, -iz, -uz, -üz

Çokluk 2. Şahıs eki: -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz

Çokluk 3. Şahıs eki: -lar, -ler

2.     Tip şahıs ekleri ( iyelik menşeli şahıs ekleri ):

Teklik 1. Şahıs eki: -m

Teklik 2. Şahıs eki: -n

Teklik 3. Şahıs eki: - (eksiz)

Çokluk 1. Şahıs eki: -k

Çokluk 2. Şahıs eki: -nız, -niz, -nuz, -nüz

Çokluk 3. Şahıs eki: -lar, -ler

kaynağı değiştir]