Pt Nedir Kimya

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (Propylene carbonate )

METATAGS: 4-Methyl-1,3-dioxolanone; (R,S)Methyl-1,3-dioxolanone; Cyclic propylene carbonate; Carbonic acid propylene ester; Cyclic 1,2-propylene carbonate; Propylene glycol cyclic carbonate; 1,2-Propanediol carbonate; 4-Methyloxo-1,3-dioxolane

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (PROPYLENE CARBONATE)

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;: 1,2-&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, 4-&#;&#;&#;&#;&#;-1,3-&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;: C4H6O3

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;:

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; 1,2– &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;);

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;2, &#;2S &#; &#;OS &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;; – &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;.

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;. &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;.

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; / DDP &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;, %,50

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;, %:0,10

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (Pt-Co) APHA Color , &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (20 &#;&#;) &#;/&#;&#;±

&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;, %,70

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;, %:0,05

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (Pt-Co) APHA Color , &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (20 &#;&#;) &#;/&#;&#;±

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;:

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; 1,2- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;2, &#;2S &#; &#;OS &#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;;

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

- &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;;

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;: 1,2-&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;, 4-&#;&#;&#;&#;&#;-1,3-&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;; propylene carbonate

CAS:

PROPYLENE CARBONATE

DESCRIPTION

Synonyms:  1,2-propylene carbonate, 4-methyl-1,3-dioxolanone

Formula: C 4 H 6 O 3

Propylene carbonate well dissolves hydrogen sulfide, CO 2 , COS, CS 2 , RCH and hydrocarbons, has a weak corrosive effect in relation to conventional carbon steels, is chemically stable under the process conditions, and has a low saturated vapor pressure.

Application:

solvent for polymers in the textile industry;

a starting material for the synthesis of monomers and polymers, plasticizers, modifiers, plant protection products;

initial or intermediate product in the production of 1,2-propylene glycol;

highly polar electrolyte (chemical current sources, capacitors);

absorbent &#;&#; 2 , &#; 2 S and &#;OS from natural and synthetic gases;

an aromatic hydrocarbon extractant; - dehumidifier of gaseous formaldehyde;

a component of molding sands in the foundry industry;

in cosmetics it is used as a transparent, odorless solvent with a high boiling point. In cosmetics and personal care products, propylene carbonate is used in the formulation of cosmetics, mainly lipsticks, eye shadows, mascaras, and skin cleansing products.

Propylene carbonate is used to dissolve other substances and is rarely used with clay gelling agents. In the formulation of makeup bases, propylene carbonate is used as a mineral dissolving agent.

Propilen karbonat (çoğunlukla PC olarak kısaltılır), C4H6O3 formülüne sahip organik bir bileşiktir. Propilen glikolden türetilen siklik bir karbonat esterdir.

 Bu renksiz ve kokusuz sıvı, polar, aprotik bir çözücü olarak kullanışlıdır. Propilen karbonat şiraldir, ancak çoğu bağlamda yalnızca rasemik karışım olarak kullanılır.

Birçok organik karbonat fosgen kullanılarak üretilmesine rağmen, propilen ve etilen karbonatlar istisnalardır. Esas olarak epoksitlerin karbonasyonu ile hazırlanırlar (burada epoksipropan veya propilen oksit):

CH3CHCH2O + CO2 → CH3C2H3O2CO

Bu epoksitlerin üretimi karbondioksit tükettiği için süreç özellikle çekicidir. Dolayısıyla bu reaksiyon, yeşil bir sürecin iyi bir örneğidir. 1,2-propandiolün fosgen ile karşılık gelen reaksiyonu karmaşıktır ve sadece propilen karbonat değil, aynı zamanda oligomerik ürünler de verir.

Propilen karbonat ayrıca çinko asetat üzerinden üre ve propilen glikolden sentezlenebilir.

Başvurular

Bir çözücü olarak

Propilen karbonat, polar, aprotik bir çözücü olarak kullanılır. Aseton ( D) ve etil asetattan ( D) önemli ölçüde daha yüksek moleküler dipol momentine ( D) sahiptir.

Örneğin, potasyum, sodyum ve diğer alkali metalleri, bunların klorürlerinin ve propilen karbonat içinde çözülmüş diğer tuzlarının elektroliziyle elde etmek mümkündür.

64'lük yüksek dielektrik sabiti nedeniyle, genellikle düşük viskoziteli bir çözücü (örneğin dimetoksietan) ile birlikte lityum pillerde elektrolitlerin yüksek geçirgenlikli bir bileşeni olarak sıklıkla kullanılır. Yüksek polaritesi, lityum iyonları etrafında etkili bir çözme kabuğu oluşturmasına ve böylece iletken bir elektrolit oluşturmasına izin verir. Ancak grafit üzerindeki yıkıcı etkisinden dolayı lityum iyon pillerde kullanılmamaktadır.

Propilen karbonat ayrıca bazı yapıştırıcılarda, boya çıkarıcılarda ve kozmetikte bulunabilir. Aynı zamanda plastikleştirici olarak da kullanılır. Propilen karbonat ayrıca CO2'nin doğal gazdan ve H2S'nin de bulunmadığı sentez gazından uzaklaştırılması için bir çözücü olarak kullanılır.

Diğer

Propilen karbonat ürünü, transesterifikasyonla diğer karbonat esterlere de dönüştürülebilir.

Elektrosprey iyonizasyon kütle spektrometrisinde, propilen karbonat, analit şarjını artırmak için düşük yüzey gerilimi solüsyonlarına katılır.

Grignard reaksiyonunda propilen karbonat (veya diğer birçok karbonat ester), üçüncül alkoller oluşturmak için kullanılabilir.

Emniyet

Klinik çalışmalar, propilen karbonatın kozmetik preparatlarda kullanıldığında cilt tahrişine veya hassasiyetine neden olmadığını, seyreltilmeden kullanıldığında orta derecede cilt tahrişinin gözlemlendiğini göstermektedir. Propilen karbonatla beslenen, buhara maruz kalan veya seyreltilmemiş sıvıya maruz kalan sıçanlarda hiçbir önemli toksik etki gözlenmedi. ABD'de propilen karbonat uçucu bir organik bileşik (VOC) olarak düzenlenmemiştir çünkü sis oluşumuna önemli ölçüde katkıda bulunmamaktadır ve buharının kansere veya diğer toksik etkilere neden olduğu bilinmemektedir veya şüphelenilmemektedir.

Ataman ayrıca şunları sunar:

Etilen karbonat

Trimetilen karbonat

Propilen Karbonat 

İzosiyanatlar ile uyumlu, yapıştırıcı, üretan kaplama ve elastomerlerde uygulama özelliklerini iyileştirmek için kullanılır.

Kaynama Noktası, °C   

Parlama Noktası, °C   

Yoğunluk (Kg/Litre)    1,Propilen Karbonat (PC) CAS NO:

Propilen Karbonat renksiz şeffaf bir sıvıdır. Suda ve karbon tetraklorürde kayganlaştırılabilir ve iyi karıştırılmış ve çözülmüş olabilir. Propilen karbonat, petro-gaz, petrol sahası gazı ve petrol piroliz gazında ve aynı zamanda sentez besleme gazında dekarbonasyonu kaldırmak için bir çözücü olarak yaygın şekilde kullanıfunduszeue.infoen Karbonat (PC)

Açıklama: Propilen Karbonat

Fiziksel ve Kimyasal Özellik: Uçucu olmayan madde içermeyen şeffaf sıvı.

Moleküler Formül: C4H6O3

CAS Numarası:

MADDE    

BİRİMİ

ÖZELLİKLER

SAFLIK

%

99,5 MIN

NEM

%

MAX

RENK APHA

-

30 MAX

KG / Yeni Demir Tamburda Paketlenmiştir; 20'FCL = 20MT

Uygulama: 1) Elektronik Sanayi: Propilen Karbonat, yüksek enerji hücrelerinde ve kondenserlerde iyi dielektrik olarak kullanılabilir.

2) Macromolekül Endüstrisi: Propilen Karbonat, polimerler için çözücü ve plastikleştirici olarak kullanılabilir.

3) Kimya Endüstrisi: Propilen Karbonat, Dimetil Karbonat'ın ana maddesi olarak kullanılabilir ve doğal gazdan, petrol gazı çatlayan gazından CO2 ve H2S'nin uzaklaştırılmasında yaygın olarak kullanılır.

4) Diğer alanlar: Propilen Karbonat tekstil ve baskı ve boya endüstrisinde de kullanılabilir.

Depolama ve taşıma: Propilen Karbonat yanıcıdır. Oksidasyona maruz kalırsa yanacaktır. Serin ve rüzgarlı, özel bir depoda yangından uzakta depolanmalı ve yanıcı bir kimyasal ürün olarak taşınmalıdır.

Propylene carbonate (often abbreviated PC) is an organic compound with the formula C4H6O3. It is a cyclic carbonate ester derived from propylene glycol.

 This colorless and odorless liquid is useful as a polar, aprotic solvent. Propylene carbonate is chiral, but is used exclusively as the racemic mixture in most contexts.

Although many organic carbonates are produced using phosgene, propylene and ethylene carbonates are exceptions. They are mainly prepared by the carbonation of the epoxides

(epoxypropane, or propylene oxide here):

CH3CHCH2O + CO2 → CH3C2H3O2CO

The process is particularly attractive since the production of these epoxides consumes carbon dioxide. Thus this reaction is a good example of a green process. The corresponding 

reaction of 1,2-propanediol with phosgene is complex, yielding not only propylene carbonate but also oligomeric products.

Propylene carbonate can also be synthesized from urea and propylene glycol over zinc acetate.

Applications

As a solvent

Propylene carbonate is used as a polar, aprotic solvent. It has a high molecular dipole moment ( D), considerably higher than those of acetone ( D) and ethyl acetate ( D).

It is possible, for example, to obtain potassium, sodium, and other alkali metals by electrolysis of their chlorides and other salts dissolved in propylene carbonate.

Due to its high dielectric constant of 64, it is frequently used as a high-permittivity component of electrolytes in lithium batteries, usually together with a low-viscosity solvent 

(e.g. dimethoxyethane). Its high polarity allows it to create an effective solvation shell around lithium ions, thereby creating a conductive electrolyte. However, it is not used in 

lithium-ion batteries due to its destructive effect on graphite.

Propylene carbonate can also be found in some adhesives, paint strippers, and in cosmetics. It is also used as plasticizer. Propylene carbonate is also used as a solvent for removal 

of CO2 from natural gas and synthesis gas where H2S is not also present.

Other

Propylene carbonate product may be converted to other carbonate esters by transesterification as well.

In electrospray ionization mass spectrometry, propylene carbonate is doped into low surface tension solutions to increase analyte charging.

In Grignard reaction propylene carbonate (or most other carbonate ester) might be used to create tertiary alcohols.

Safety

Clinical studies indicate that propylene carbonate does not cause skin irritation or sensitization when used in cosmetic preparations, whereas moderate skin irritation is observed when

 used undiluted. No significant toxic effects were observed in rats fed propylene carbonate, exposed to the vapor, or exposed to the undiluted liquid.[12] In the US, propylene carbonate

 is not regulated as a volatile organic compound (VOC) because it does not contribute significantly to the formation of smog and because its vapor is not known or suspected to cause

 cancer or other toxic effects.

Ataman also offers :

Ethylene carbonate

Trimethylene carbonate

IUPAC name

4-Methyl-1,3-dioxolanone

Other names

(R,S)Methyl-1,3-dioxolanone

Cyclic propylene carbonate

Carbonic acid propylene ester

Cyclic 1,2-propylene carbonate

Propylene glycol cyclic carbonate

1,2-Propanediol carbonate

4-Methyloxo-1,3-dioxolane

Arconate

Texacar PC

 Translated names

(propán-1,2-diyl)-karbonát (sk)

4-metil-1,3-diossolanone (it)

4-metylo-1,3-dioksolanon (pl)

carbonate de propylène (fr)

carbonato de propileno (es)

carbonato di propilene (it)

propilen carbonat (ro)

propilen karbonat (hr)

propilenkarbonatas (lt)

propilén-karbonát (hu)

propil&#;nkarbon&#;ts (lv)

propyleencarbonaat (nl)

Propyleenikarbonaatti (fi)

propylencarbonat (da)

propylenkarbonat (no)

propylenkarbonát (cs)

Propüleenkarbonaat (et)

w&#;glan glikolu propylenowego (pl)

w&#;glan propano-1,2-diylu (pl)

ανθρακικ&#; προπυλ&#;νιο (el)

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; &#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#; (bg)

 CAS names

1,3-Dioxolanone, 4-methyl-

Other

 IUPAC names

1,2-Propanediol cyclic carbonate

1,2-Propylencarbonat

2-(carboxyoxy)methylethyl carbonate

4-methyl-1, 3-dioxolanone

4-Methyl-1,3-DioxolanOne

propylen carbonate

Propylencarbonate

Propylene carbonate 

Trade names

1,2-Propanediol carbonate

1,2-Propylene carbonate

1,3-Dioxolanone, 4-methyl- (9CI)

1-Methylethylene carbonate

4-Methyloxo-1,3-dioxolane

Cyclic 1,2-propylene carbonate

Cyclic methylethylene carbonate

Cyclic propylene carbonate

PC

Propylene glycol cyclic carbonate

Other names

Other identifiers

CAS number

Other

CAS number

EC Inventory, , , REACH pre-registration, Other, CAD - Chemical Agents Directive, Art. 2(b)(i) - Hazardous Agents, EU Ecolabels - Restrictions for Hazardous Substances/Mixtures, Workplace Signs - minimum requirements & signs on containers and pipes

CAS number

Other

CAS number

Other

Index number

НОВОСТИ, В КОТОРЫХ ВСТРЕЧАЕТСЯ ТЕРМИН «TERMOKIMYA»

ССЫЛКИ

« EDUCALINGO. Termokimya [онлайн]. Доступно на <funduszeue.info>. Июн ».

Petroqrafiya qədim yunan sözü (Petro – daş; qrafiya – təsvir etmək, yazmaq)
olub, daşları (süxurları) öyrənən elmdir. Süxurlar müxtəlif geoloji proseslərin
nəticəsində əmələ gəlib, Yer qabığını təşkil edən müəyyən kimyəvi – mineraloji
tərkibə və quruluşa malik cisimlərə deyilir.
Əmələ gəlməsinə görə süxurlar maqmatik, çökmə və metamorfik süxurlara
ayrılırlar. Биз петрографийа вя литолоэийа фяннинин тядрисиндя щямин
сцхурларын щяр бири щаггында мялуматлар веряъяйик.
Maqmatik süxurlar maqma adlanan ərinti silikat kütlənin Yer qabığının
müxtəlif hissəsində bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Yer qabığının dərinliklərində maqmanın tədricən soyuyub, bərkiməsi
nəticəsində əmələ gələn süxurlara – intruziv süxurlar; maqmanın vulkan
püskürmələri nəticəsində yer səthinə qalxıb, təşkil etdiyi lavanın bərkiməsi
nəticəsində əmələ gələn süxurlara – effuziv süxurlar deyilir.
Yer səthinə tökülən ərinti kütlə – lava mənsub olduğu maqmadan daha az
uçucu komponentlərə malik olması ilə fərqlənir. Maqmanın tərkibində iştirak edən
uçucu komponentlərə mineralizatorlar deyilir.
Vulkanların fəaliyyəti göstərir ki, maqmada külli miqdarda mineralizator olur.
Mineralizatorlar çox kimyəvi aktiv, mütəhərrik maddələr olub, maqmanın
tərkibində ən böyük xarici təzyiqə görə qalır. Təzyiq azaldıqda vulkanik püskürmə
zamanı mineralizatorlar güclü partlayışlar əmələ gətirir, qaz – buxar dumanına,
yağışa çevrilir.
Mineralizatorun əsas tərkibi hissəsi su buxarı olub, ondan başqa CO 2, HCl,
HF, SO2, H2BO3 və s. iştirak edir.
Maqma dərinlikdə kristallaşdıqda, mineralizatorların bir hissəsi intruziv
süxurları təşkil edən mineralların tərkibinə daxil olsa da, onların başlıca kütləsi
vulkanik prosesdə maqmadan ayrılıb, süxur əmələgəlmədə iştirak etmir. Ona görə
də intruziv süxurlarla onların oxşarları (analoqları) olan effuziv süxurların tərkibi

1
nə qədər bir – birinə yaxın olsa da, tam mənası ilə onları doğuran maqmanın
tərkibinə uyğun gələ bilməz.
Petroqrafların fikrinə görə Yer qabığında mövcud olan çox müxtəlif
maqmatik süxurlar əsas üç, bir – birindən tərkibcə çox fərqli maqmanın: qranit,
bazalt və peridotit maqmasının məhsulları hesab olunur. Petroqrafiya maqmatik
süxurların Yer qabığında təşkil etdiyi formaları, süxurların strukturası və
teksturasını, kimyəvi və mineraloji tərkibini öyrənir. Maqmatik süxurları geoloji
kütlələr kimi çöl şəraitində və mineral aqreqatları kimi laboratoriya şəraitində
öyrənmək lazım gəlir. Çöl şəraitində maqmatik süxurların yatma şəraiti, forması,
onları təşkil edən kütlələrin ölçüsü, süxurların çatlılığı, başqa süxurlarla kontaktları
və qarşılıqlı əlaqələri, süxurdakı mineralların istiqamətlənməsi, ksenolitləri olub –
olmaması və bir çox başqa əlamətdar cəhətləri təyin olunur.
Laboratoriyada süxurlar müxtəlif analitik metodlarla və kristallooptiki
metodla şliflərdə təyin olunur.
Kristallooptiki metodla polyarizasiya mikroskopunun köməyilə süxurların
mineraloji tərkibi və daxili quruluşunu – strukturasını təyin edib, onun dəqiq adını
vermək olur. Maqmatik süxurların təyinində kimyəvi, spektral, termik analiz
rentgen struktur, elektronmikroskop və s. metodlardan da istifadə olunur.
Maqmatik süxurları adi gözlə (makroskopik), təqribi olaraq təyin etdikdə
onların rəngi və quruluşuna diqqət yetirilir.
Maqmatik süxurların yatım formaları
Maqmatik süxurların yatım formaları hər şeydən qabaq onların intruziv və ya
effuziv şəraitdə əmələ gəlməsindən asılı olur. Buna müvafiq olaraq intruziv süxur
kütlələri və effuziv süxur kütlələri ayrılır.
İntruziv süxurların yatım formaları. İntruziv süxurların yatım formaları,
intruziyanın ölçüsü, gücü və tərkibindən, intruziyanı əhatə edən onun qarşılıqlı
əlaqəsindən asılı olur. İntruziv süxurlar əhatəedici süxurlarla qarşılıqlı əlaqəsinə
görə qeyri-uyğun və uyğun yatım formalı kütlələrə ayrılır.
Qeyri-uyğun yatım formalarından batolit, ştok, daykaları göstərmək olar.

2
B a t o l i t ətraf süxurlarla qeyri-uyğun yatımda olan, dərinliyə getdikcə
genişlənən, dib hissələrinin hüdudlaşdırılması qeyri-mümkün sayılan, nəhəng
intruziv kütlələrə deyilir. Batolitlərin üst hissələri də hamar olmayıb, çala –
çuxurlu olur. Batolitlər çox böyük dərinlikdə, yüksək təzyiq və temperaturanın
tədricən azalması şəraitində, əsas etibarilə qranit maqmasından əmələ gəlir. Ən
böyük batolitlərdən, en kəsiyinin sahəsi km2 bərabər, Alyaskadakı batoliti
göstərmək olar.
Ştok formaca batolitə oxşar, həcmi ondan çox kiçik olan (en kəsiyinin sahəsi
km2 təcavüz etməyən) intruziv kütlələrə deyilir.
Daykalar maqmanın süxurları doğrayan çatlara dolub, bərkiməsi nəticəsində
əmələ gələn kütlələrə deyilir. Daykalar dik divar kimi və ya bir qədər meyilli,
qalınlığı bir neçə satimetrdən on metrlərə qədər, dərinliyi və uzunluğu metrlər,
kilometrlərlə ölçülən kütlələrdir.
Uyğun yatımlı formalardan lakkolit, lapolit, fakolit, sill (intruziv lay) və
başqalarını göstərmək olar.
Lakkolit kömbə və ya göbələyəbənzər formada olur. Onlar qatı turş
maqmanın daxil olduğu çökmə süxurların laylaşma müstəviləri arasında geniş
yayılma imkanının məhdud olması səbəbindən, üst tavan hissəyə güc verib, onu
qaldırmaqla əmələ gəlir. Lakkolitlərin planda forması dairəvi və ya elliptik olur.
Lakkolitlərin ölçüsü diametrləri üzrə yüz metrlərə, bir neçə kilometrə bərabər olur.
Lakkolitlər adətən qrup halında rast gəlir, tək – tək lakkolit az müşahidə olunur.
Maqmanın təzyiqi üstə yatan ağırlığa üstün gəldikdə lakkolit, üstdə yatan layları
sındırıb öz üzərində yuxarı qaldırırsa, belə kütlələr bismalit adlanır.
Lopolit yastı kasa, boşqab formasındakı intruziv kütlələrə deyilir. Lopolitlər
adətən əsaslı maqmadan təşkil olur və geniş sinklinal strukturalı tektonik sahələrdə
rast gəlir. Xarakter lopolitlərdən Cənubi Afrikadakı Buşveld massivini və
Kanadadakı Södberi lopolitini göstərmək olar.
Fakolit antiklinal və ya sinklinal qırışıqların nüvə hissələrində yatan intruziv
kütlələrə deyilir. Onlar maqmanın kəskin qırışıqlığa uğramış süxurlara daxil olub,

3
onların içərisində bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir. Fakolitlər ölçücə kiçik
kütlələr təşkil edir.
Sill üfüqi yatan və ya zəif dislokasiyaya uğramış layların arasında, onlarla
uyğun yatım təşkil edən kütlələrə, intruziv laylara deyilir. Sillərin daban və tavanı
bir – birinə təqribən paralel olur. Onların qalınlığı metrin hissələrindən yüz
metrlərə qədər ola bilər. Sillər də adətən qruplar şəklində rast gəlinir.
Effuziv süxurların yatım formaları.
Vulkanik püskürmənin tipindən və lavanın qatılıq dərəcəsindən asılı olaraq
örtük, sel, gümbəz kimi yatım formaları əmələ gəlir.
Örtük və sel duru lavadan, gümbəz və piklər isə qatı lavadan əmələ gəlir.
Örtükçat tipi - lava püskürməsi ilə əlaqədar olaraq əsaslı (andezit, bazalt)
lavadan əmələ gələn və geniş düzən sahələri örtən müxtəlif qalınlıqlı effuziv süxur
kütlələrinə deyilir.
Sel dərələrdə, vadilərdə lavanın, soyuyub bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Onlar adətən dərə aşağı meyl istiqamətində uzanan kütlələri təşkil edir. Sellərin
ölçüsü örtüklərə görə məhdud və kiçik olur.
Gümbəz vulkanların kraterindən gümbəzə bənzər və ya konusabənzər
kütlələr formasında qalxan qatı lavanın bərkiməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Pik gümbəzə nisbətən daha dik və uca effuziv kütlələrdir.
Bəzən vulkan püskürməsi, dəhşətli partlayışla nəticələnir. Buna eksploziv
püskürmə deyilir. Belə püskürmələrdə maqmadan ayrılan qazlar diatrem deyilən,
boruya oxşar yollar açır. Bu nəhəng borular Yer üzərində qıfabənzər çuxur ilə
qurtarır. Vulkanik materialla tutulmuş bu, boruya bənzər kütlələrə nekk deyilir.
Maqmatik süxurların tərkibi hissələri
Maqmatik tərkib süxurların tərkibində iştirak edən kimyəvi elementlərin və ya
mineralların miqdarı ilə xarakterizə oluna bilər.
Kimyəvi tərkib süxurların tərkibində iştirak edən kimyəvi elementlərin
miqdar münasibətini göstərdiyi halda, mineraloji tərkib süxurda həmin
elementlərin verdiyi birləşmələrin xarakterini özündə əks edir.

4
Kimyəvi və mineraloji tərkib bir-birinə qarşılıqlı əlaqədə olsalar da, bu çox
mürəkkəb münasibət hesab olunub, heç də müəyyən bir kimyəvi tərkibə görə,
sadəcə ona uyğun bir mineraloji tərkibi götürməyə ixtiyar vermir. Belə ki, eyni bir
kimyəvi tərkibə malik müxtəlif mineraloji tərkibdə süxurlar qeyd olunur və bu
sonuncuların əmələ gəlməsi maqmanın kristallaşma şəraitindən asılı olur. Ona görə
də süxurların öyrənilməsində kimyəvi - mineraloji tərkibin ayrı-ayrılıqda təyini,
süxurların başqa əlamətlərinin tədqiqi və bütün bunların qarşılıqlı müqayisəsi
zəruri hesab olunur.
Maqmatik süxurların kimyəvi tərkibi
Maqmatik süxurların kimyəvi tərkibini öyrənməklə petroqrafiyanın xüsusi
bir bölməsi – petrokimya məşğul olur.
Maqmatik süxurlardan aparılmış on minlərlə analizlərin nəticəsi göstərir ki,
maqmatik süxurları təşkil edən əsas doqquz elementdir: O, Si, Al, Fe, Mg, Ca, K,
Na, H. Bu elementlər filiz əmələ gətirən metalogen elementlərdən fərqlənərək,
petrogen elementlər adlanır. Adətən maqmatik süxurların kimyəvi tərkibini
onların okidlərinin faiz miqdarı ilə ifadə edirlər: SiO2, Al2O3, Fe2O3. FeO, MgO,
CaO, Na2O, K2O, və H2 O . Bunlar bütün maqmatik süxurların tərkibinin 98%-dən
çoxunu təşkil edir, TiO2, MnO, CO2 və P2O5, təqribən 1,5% ; kükürd və xlor
-0,25% təşkil edir. Mendeleyev cədvəlindəki yerdə qalan bütün başqa elementlərin
cəmi 0,3%-dən az olur. Maqmatik süxurların əsas kütləsini təşkil edən bu oksidlər
içərisində SiO2 daha böyük rol oynayır və % arasında dəyişir. Məhz bu
xüsusiyyəti əsas götürüb, hələ keçən əsrin ortalarından maqmatik süxurları təsnif
etmiş və 5 qrupa ayırmışlar: ultra əsaslı – SiO245%, əsaslı – SiO2=%, orta –
SiO2=%, turş SiO2=% və ultraturş SiO275%.
Bundan başqa, tərkibində əhəmiyyətli miqdarda (20%-ə qədər) qələvi metal
oksidləri (K2O+Na2O) və ona müvafiq surətdə turş süxurlarda olduğundan az (
55%) SiO2 iştirak edən bir süxur qrupu da ayrılır ki, onlar qələvi süxurlar
adlanırlar.
Maqmatik süxurlarda SiO2 iştirakı ən az, əhəmiyyətsiz miqdarda olan, bir sıra

5
metallogen elementlərin nəzərə çarpacaq miqdarda yer tutduğu – qeyri-silikat
süxurlar da ayrılır.
Maqmatik süxurların mineraloji tərkibi
Maqmatik süxurların mineraloji tərkibi onların kimyəvi tərkibindən və
kristallaşma şəraitindən asılı olur.
Məhz kristallaşma şəraiti bu və ya başqa bir mineralın, eləcə də onların
polimorf növlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Məsəl üçün kalium çöl şpatı
mineralları effuziv süxurlarda sanidin, intruziv süxurlarda isə ortoklaz və ya
mikroklin formasında kristallaşır; hornblend ancaq intruziv şəraitində kristallaşır,
həmin maqma lava şəklində püskürüldükdə hornblend əvəzinə piroksenlər əmələ
gəlir: leysit ancaq effuziv süxurlarda əmələ gəldiyi halda, intruziv süxurlarda o
ortoklaz və nefelinlə əvəz olur. Məhz ona görə də mineraloji tərkib maqmatik
süxurların ən başlıca xüsusiyyəti hesab olunub, onların təsnifatının əsasını təşkil
edir. Maqmatik süxurların təsnifatı üçün kimyəvi tərkibə görə mineraloji tərkibin
əsas götürülməsinin başqa bir üstün cəhəti də ondan ibarətdir ki, süxurlardan
hazırlanmış şliflərdə polyarizasiya mikroskopu altında mineraloji tərkibin
öyrənilməsi ən əlverişli və asan başa gəlir. Maqmatik süxurların tərkibində ilkin
(və ya maqmatik mənşəli) və törəmə (və ya maqmaarxası) mənşəli minerallar
ayrılır. İlkin minerallar effuziv süxurlarda porfir dənələr şəklində rast gələn
minerallar, törəmələr isə porfir dənələr şəklində heç vaxt rast gəlməyən minerallar
hesab olunur.
İlkin minerallar süxurlarda miqdar münasibətinə görə baş süxurtörədən və
akssesor minerallara bölünürlər. Süxurların təsnifatında əsas etibarilə bu və ya
başqa bir baş süxur törədən mineralın iştirakı, miqdarı və başqa xüsusiyyətləri
nəzərə alınır.
Maqmatik süxurların baş süxur törədən mineralları silikatlar və
alümosilikat qrupu minerallarıdır.
Baş süxur törədən minerallar kimyəvi tərkibləri və rənglərinə görə dəmir və
maqneziumu çox olan, rəngli – mafik və ya femik və silisium və alüminiumla

6
zəngin olan, rəngsiz – salik minerallara bölünürlər. Femik minerallara: olivin
(forsterit - fayalit), piroksenlər (enstatit, hipersten, bronzit, diopsid, avgit, pijonit,
egirin), amfibollar (adi və bazaltik hornblendlər, arfvedsonit, ribekit), biotit
daxildir; salik minerallara plagioklazlar (albit - anortit), natrium-kalium çöl
şpatları (sanidin, ortoklaz, mikroklin), kvars, feldıpatoidlər (nefelin, leysit, sodalit)
daxildir. Aksessor minerallar maqmatik süxurlarda elə də böyük miqdarda iştirak
etməyən və iştirak etdikdə süxurun əsas adına təsir göstərməyən ilkin
minerallardır. Onlardan apatit, sfen, sirkon, maqnetit, xromit, şpinel və s.
mineralları göstərmək olar.
Törəmə minerallar maqmanın kristallaşmasından sonra müxtəlif vaxtlarda
əmələ gələ bilər. Maqma kristallaşandan çox keçməmiş, maqmadan ayrılan qaz və
mayenin ilkin minerallara təsiri nəticəsində əmələ gələn törəmə minerallar
epimaqmatik (məsəl üçün biotit üzrə muskovitin və ya nefelindən kankirinitin
əmələ gəlməsi kimi) minerallar; maqma kristallaşandan çox-çox sonra, maqma ilə
əlaqəsi olmayan məhlulların təsiri ilə əlaqədar olaraq əmələ gələn törəmə
minerallar isə (serpentin, talk, xlorit, sjkzit, epidot, serisit, kaolinit, prenit, seolit və
s.) ekzogen (hipergen) törəmə minerallar adlanır.
Maqmatik süxurların struktura və teksturası
Maqmatik süxurların quruluşları struktura və tekstura anlayışları ilə ifadə
olunur.
Strukturaya süxurların tərkib hissələrinin kristallaşma dərəcəsi, kristall
dənələrin mütləq və nisbi ölçüsü, formaları və bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə
olmaları kimi əlamətlər daxildir. Strukturaların əmələ gəlməsi mineralların
kristallaşması və dəyişməsi prosesləri ilə əlaqədar olur.
Teksturaya süxurun tərkibi hissələrinin bir-birinə nisbətən yerləşməsi və
onların fəzanı doldurma xüsusiyyətləri kimi əlamətlər daxildir. Tekstura əlamətləri
süxurların əmələ gəlmə proseslərində mineralların yerləşməsilə əlaqədar olur.
Strukturalar.
Süxurların kristallaşma dərəcəsinə görə üç cürə struktura ayrılır:

7
Tamkristallik, yarımkristallik və şüşəli strukturlar. Süxurları təşkil edən dənələrin
mütləq ölçüsünə görə fanerit (aşkarkristallik) və afanit strukturalar ayrılır.
Fanerit struktura süxuru təşkil edən kristal dənələr adi gözlə aşkar seçilən
strukturaya deyilir. Kristal dənələrin ölçüsünə görə fanerit struktura: kobuddənəli
(50 mm böyük), iridənəli ( mm), ortadənəli ( mm) və xırdadənəli (0,
mm) strukturalara ayrılır.
Afanit struktura süxuru təşkil edən dənələri adi gözlə seçilməyən süxurların
strukturasına deyilir. Afanit strukturada süxur elə sıx kütləli quruluşda olur ki,
ancaq mikroskop altında onların mikrolitlərdən, kristallitlərdən və ya şüşədən
təşkil olması təyin olunur.
Mikrolitlər tərkibi onun optiki xüsusiyyətlərinə görə təyin oluna bilən
mikroskopik kristallara deyilir. Kristallitlər rüşeyim vəziyyətində olan
kristallardır. Kristallitlər o qədər kiçik ölçüdə olurlar ki, onları mikroskopla belə
təyin etmək mümkün olmur.
Kristal dənələrin nisbi ölçüsünə görə eyniölçüdə dənəli və müxtəlifölçüdə
dənəli strukturalar ayrılır.
Eyniölçülüdənəli strukturada süxurda eynicinsli minerallar təqribən eyni
ölçüdə olur. Onlarda eyni bir mineralın müxtəlif ölçüdə dənələri iştirak edir.
Müxtəlifölçüdə dənəli strukturaya misal porfirə bənzər və porfir strukturaları
göstərmək olar. Porfirəbənzər struktura iri kristalların kiçik ölçüdə kristal dənələr
aqreqatında yerləşməsi ilə səciyyələnir. İri kristallar həmin aqreqatı təşkil edən
kristalcıqlardan ölçüdə çox-çox böyük olur. Belə iri kristallara fenokristallar və ya
porfir dənələr, fenokristalları əhatə edən aqreqata isə əsas kütlə deyilir. Porfir
struktura porfirə bəzən strukturaya oxşayır. Porfir strukturada porfir dənələr
(fenokristallar) iştirak edir, porfirəbənzər strukturaının əsas kütləsindən fərqli
olaraq, onlarda əsas kütlə afanit olur.
Porfir dənələr çox iri olub, adi gözlə seçilərsə evporfir, kiçik olub ancaq
mikroskop altında görünürsə mikroporfir struktur adlanır.
Maqmatik süxurların strukturasını təşkil edən mineralların idiamorfluq

8
(formalılıq) dərəcəsinə görə idiamorf, hipidiamorf və allotriamorf (ksenamorf)
dənələr ayrılır. İdiamorf dənələr özünəməxsus kristal üzlərlə hüdudlanmış mineral
dənələrə deyilir.
Allotriamorf (ksenamorf) dənələr kristal üzlərdən məhrum olmuş qeyri-
müəyyən formada mineral dənələrə deyilir.
Hipidiamorf dənələr isə, bir qədər mineralların özlərinə məxsus kristall üzlər
və qismən qonşu dənələrin üzlərilə hüdudlanmış mineral dənələrə deyilir.
Fanerit strukturalar idiamorf, allotriamorf və hipidiamorf dənələrdən təşkil
olur. Ən çox rast gələn strukturalardan bir neçəsini göstərmək olar:
Panidiamorf struktura tamamilə idiamorf dənələrdən təşkil
olmuş strukturaya deyilir. Bu struktura adətən monomineral maqmatik süxurlarda
müşahidə olunur. Onlar çox yüksək kristallaşma qabiliyyəti olan mineralların eyni
bir vaxtda kristallaşması nəticəsində əmələ gəlir.
P a n a l l o t r i a m o r f s t r u k t u r a d a süxur tamamilə ksenomorf
dənələrdən təşkil olur. Bu struktura polimineral süxurlardan müxtəlif mineralların
eyni bir fazada kristallaşması nəticəsində əmələ gəlir.
A p l i t s t r u k t u r a panallotriamorf strukturanın bir xüsusi növü olub,
qeyri müəyyən, izometrik formada, xırda çöl şpatı və kvars dənələrindən təşkil
olur.
H i p i d i a m o r f s t r u k t u r a süxuru təşkil edən kristalların müxtəlif
idiamorfizm dərəcəsində olması ilə seçilir. Bu struktura kvarslı intruziv süxurlar
üçün daha səciyyəvi olub, mineralların idiamorfizm dərəcəsi femik minerallar,
kalium çölşpatı mineralları, kvars istiqamətində azalır. Belə hipidiamorf
strukturaya qranit struktur da deyilir.
O f i t s t r u k t u r a əsaslı süxurlar üçün səciyyəvidir. Bu strukturadan
idiamorf plakioklaz kristallarının araları allotriamorf piroksendənələr ilə tutulmuş
olur. Şlifdə plagioklaz kristalları piroksenlərə qismən daxil olmuş kimi görünür.
P o y k i l i t s t r u k t u r a d a əsaslı süxurlarda müşahidə olunur. Struktura

9
çox idiamorf plagioklaz kristallarının iri piroksen dənələri içərisində yerləşmiş
olması ilə səciyyələnir.
P o y k i l o f i t s t r u k t u r a da ofit və poykilit strukturlar birlikdə rast
gəlir.
M o n s o n i t s t r u k t u r a poykilit strukturaya oxşayır, ondan
plagioklazların və eləcə də femik mineralların çox idiamorf dənələrinin geniş
ortoklaz (və ya başqa kalium çöl şpatı mineralları) lövhələri daxilində yerləşmiş
olması ilə fərqlənir.
S i d e r o n i t s t r u k t u r a ultrasəsli və əsaslı süxurlarda rast gəlib, silikat
minerallarının idiamorf və mədən minerallarının allotroiamorf olub, sement kimi
birincilərin arasını doldurması ilə səciyyələnir.
P e q m a t i t s t r u k t u r a iri kalium çölşpatı dənələrində qanuna uyğun
surətdə yerləşmiş kvars dənələrinin olması ilə səciyyələnir.
D r u z i t s t r u k t u r a olivin və ya piroksen dənələri üzrə maqmatik
reaksion haşiyələrin inkişaf etmiş olması və ya maqmatik haşiyə əvəzinə maqmatik
proseslərdən sonra baş verən reaksiyalarla əlaqədar əmələ gələn haşiyələrin olması
ilə səciyyələnir.
Afanit strukturalar
Yuxarıda afanit strukturada süxurun adi gözlə seçilməyəcək dərəcədə incə
dənələrdən təşkil olduğunu qeyd etmişik.
Porfir süxurlarda ancaq əsas kütlənin strukturası afanit olur. Porfir dənələrə
malik olmayan, ancaq afanit əsas kütlədən təşkil olunmuş süxurların strukturası
afir adlanır.
Mikroskop altında afanit struktura çox müxtəlif növlərə ayrılır:
N o l o g i a l i n və ya sadəcə gialin strukturada əsas kütlə yüz faiz
vulkanik şüşədən təşkil edir. Vulkanik şüşənin sınma əmsalı Kanada balzamının
sınma əmsalından böyük (çox vaxt) və ya kiçik ola bilər. Gialin kütlənin
mikroskop altında görünən rəngi (rəngsizdən qonuruya qədər), flüidallığın, perlit
kürəciklərinin və sair mikroskopik əlamətlərin olub-olmaması qeyd edilir.

10
V i t r o f i r s t r u k t u r a başlıca olaraq vulkanik şüşədən və çox az
miqdarda mikrolitlərdən təşkil olmuş əsas kütlənin strukturasına deyilir.
P i l o t a k s i t s t r u k t u r a d a əsas kütlədə vulkanik şüşədə mikrolitlər
vitrofir strukturadakına nisbətən xeyli çox olur, lakin onlar bir-birinə toxunmurlar.
G i a l o p i l i t (a n d e z i t) s t r u k t u r a mikrolit və vulkanik şüşə
qatışığından ibarət, görünüşünə görə keçəyə bənzər strukturaya deyilir.
Mikrolitlərin miqdarı şüşədən çox olur.
İ n t e r s e r t a l s t r u k t u r a dağınıq, müxtəlif istiqamətlərə yönəlmiş
plagioklaz leysitlərindən, onların arasını dolduran piroksenlərdən və plagioklaz,
piroksenlrin üzərində yerləşən mədən mineralları səpintisindən təşkil olmuş
strukturadır. İntersertal struktura bazalt üçün çox səciyyəvidir.
T r a x i t s t r u k t u r a pilotaksit strukturaya oxşayır, ondan mikrolitlərin
kalium çölşpatı olması ilə fərqlənir. Traxit süxuru üçün xarakterik strukturadır.
F o n o l i t s t r u k t u r a əsas kütlənin qısa prizmatik nefelin
mikrolitlərindən (şlifdə kəsilişi kvadrat və ya altıbucaqlı) təşkil olması ilə
səciyyələnir. Vulkanik şüşə iştirak etmir.
O s e l l y a r s t r u k t u r a da şüşəsiz olur. Nefelin əvəzinə girdə leysit
dənələri iştirak edir.
Felzit struktura submikroskopik kvars və çölşpatı dənələrindən ibarət əsas
kütlənin strukturasına deyilir. Turş effuziv süxurlarda çox rast gəlir. Mikroskop
altında, çarpaz nikollar vəziyyətində «nöqtə-nöqtə» polyarizasiya verir.
M i k r o f e l z i t s t r u k t u r a d a əsas kütləni təşkil edən kvars və çölşpatı
dənəcikləri daha incə olur və o ümumi polyarizyasiya göstərməklə fərqlənir.
M i k r o s f e r o l i t s t r u k t u r a d a əsas kütlə diametri 0,,1 mm və
daha da kiçik radial yerləşmiş kvars-kalium çöl şpatı liflərindən ibarət sferik
quruluşda törəmələrdən təşkil olur.
D i a b a z s t r u k t u r a poikilit strukturaya oxşayır. Ondan plagioklazların
pozulub, çox vaxt sossyuritləşmiş olması, piroksenlərin uralitləşmiş, xloritləşmiş
olması və leykosenin iştirak etməsi ilə fərqlənir.

11
Diabaz struktura diabaz süxuru üçün səciyyəvidir.
Teksturalar.
Maqmatik süxurların tərkibi hissələrinin qarşılıqlı yerləşmə xüsusiyyətinə
görə dörd qrup tekstura ayırmaq olur: eynicinsli və ya sıxkütləli, taksit və ya şlirli,
kürəvari, direktiv (istiqamətlənmiş) teksturalar.
E y n i c i n s l i (s ı x k ü t l ə l i) t e k s t u r a d a süxuru təşkil edən
hissələr heç bir istiqamətə tabe olmadan yerləşir. Bu tekstura sakit kristallaşma
şəraitində əmələ gəlir, ən çox intruziv süxurlarda müşahidə olunur.
T a k s i t (şlirli) t e k s t u r a müxtəlif yerlərində tərkibi və ya quruluşu
dəyişən süxurlarda müşahidə olunur.
K ü r ə v a r i t e k s t u r a d a minerallar ayrı-ayrı mərkəzlər ətrafında
konsentrik təbəqələr şəklində yerləşmiş olur.
D i r e k t i v (i s t i q a m ə t l ə n m i ş) t e k s t u r a d a minerallar müəyyən
bir xətt və ya müstəviyə görə orienntlənmiş olaraq yerləşir (qneysəbənzər, flyudal,
paralelzolaqlı teksturalar).
Q n e y s ə b ə n z ə r t e k s t u r a bir müstəvi üzrə orientlənmiş mineralların
subparalel olaraq yerləşməsi ilə səciyyələnir. Bu tekstura birtərəfli təzyiq
nəticəsində ya da maqmanın ətraf süxurlarla kontaktı üzrə cərəyan etməsi ilə
əlaqədar əmələ gəlir və bəzi intruziv süxurlarda müşahidə olunur.
F l y ü i d a l t e k s t u r a kristalların maqmatik ərintinin (lavanın) hərəkəti
istiqamətində orientləşmiş olaraq yerləşməsi ilə səciyyələnir və əsas etibarilə
effuziv süxurlarda müşahidə olunur.
P a r a l e l z o l a q l ı t e k s t u r a müxtəlif tərkibdə və strukturada süxur
zolaqlarının növbələşməsi şəklində görünür, zolaqlar müxtəlif rənglərdə olduqda
daha aydın görünür. Sıxkütləli teksturada minerallar bir-birinə kip sıxlaşmış olur,
süxurda məsamələr olmur. Məsaməli teksturada isə müxtəlif ölçüdə məsamə və
boşluqlar olur (pemza misal ola bilər). Məsaməli tekstura tərkibində çoxlu qaz olan
lavanın soyuyub, bərkiməsi prosesində əmələ gəlir, ən çox əsaslı effuziv
süxurlarda müşahidə olunur. Süxurdakı məsamələr sonradan əmələ gələn

12
minerallarla dolmuş olarsa, tekstura mandelşteyn adlanır.
Maqmatik süxurların çatlılığına səbəb olan ayrılmalar da (qopmalar) onların
tekstura əlamətləri kimi qəbul olunur. Çatlar maqma (lava) soyuduqda həcmi
kiçilməklə əlaqədar olaraq əmələ gəlir. Çatlar əksər halda soyuma səthinə
perpendikulyar yerləşir. Onlar xüsusilə örtük, sel yatım formalı andezit və
bazaltlarda müşahidə olunur. Örtüyün tavan və dabanına təqribən perpendikulyar
olan çat sistemi sütuna bənzər ayrılmaları (qopmaları) əmələ gətirir.
«Sütunların» hündürlüyü effuziv kütlənin qalınlığından asılı olub, bir neçə on
metrlə ölçülür. «Sütunların» en kəsiyi dörd, beş və altı bucaqlı ola bilər.
Dikinə daykalarda üfüqi ayrılmalar səciyyəvidir. Bu da daykalarda soyuma
müstəvisinin onu hər iki tərəfdən araya alan yan süxurların kontaktlarının
olmasıdır. Belə üfüqi çat sistemi diabaz daykalarında səciyyəvi pilləli aşınmanın
getməsinə imkan yaradır – pilləkan pillələrini andıran trapp yaranır.
Effuziv süxurlarda müşahidə olunan kürəvari konsentrik qabıqlı ayrılmalar da
(tekstura) müşahidə olunur.
Qranitlərdə rast gələn «döşəyəbənzər» ayrılmalar (paralelepipedal ayrılma) üfüqi
və vertikal çat sistemlərinin baş verməsi ilə əlaqədar olur. Bu cür maqmatik süxurların
yatma və soyuma şəraiti ilə əlaqədar əmələ gələn ilkin çatlarla yanaşı, sonralıqca
tektonik proseslərin təsiri nəticəsində çatlar əmələ gəlir. Həmin çatlar ilkin çatları
kəsir.
Çatlar üzrə bəzən hidrotermal məhlullar hərəkətdə olub, sənaye əhəmiyyətli filiz
minerallarını çökdürür. Çatların əmələ gəlməsi və yayılması qanunauyğunluqlarını
öyrənmək maqmatik süxurların struktur analizinin əsas məqsədini təşkil edir. Onun
köməyi ilə süxurların yer səthinə lap kiçik çıxımında belə, maqmatik kütlənin forması,
daxili quruluşu, ətraf süxurlarla qarşılıqlı əlaqəsini və s. öyrənib, aydınlaşdırmaq
mümkün olur.
Maqmatik süxurların təsnifatı
Süxurların geoloji xüsusiyyətləri əmələgəlmə şəraiti, strukturası, kimyəvi və
mineraloji tərkibinə görə aparılmış təsnifatları məlumdur. Əmələgəlmə şəraitinə görə
intruziv, effuziv və damar süxurları ayrılır. Süxurların bu təsnifatı maqmatik
13
kütlələrin çöl şəraitində öyrənilməsinə əsaslanır. Süxurların tam kristallik, yarım
kristallik, porfirəbənzər, şüşəli quruluşlarına – strukturlarına görə də onların
əmələgəlmə şəraiti, mənşəyi haqqında fikir söyləmək , təsnif etmək olur.
Kimyəvi tərkiblərinə görə maqmatik süxurlar yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi
ultraturş, turş, orta, əsaslı, ultraəsaslı və qələvi süxurlara bölünürlər. Mineraloji
tərkibə görə aparılan təsnifat daha əhəmiyyətli sayılır. Bu cür təsnifat bir çox alimlər
(Rozenbum, Mişel-Levi, Kupletski, Levinson-Lessinq, İddinqs, Şond, Cohenson,
Niqqli və s.) tərəfindən təklif olunmuşdur. Bu təsnifatların hər birinin özünə görə
mənfi və müsbət cəhətləri vardır. Biz ən son zamanlarda meydana çıxmış və bütün
qabaqlarda verilmiş təsnifatların daha müsbət və məqbul cəhətlərini özündə əks
etdirən A. N. Zavaritskinin təsnifatından istifadə edəcəyik.
funduszeue.infotskinin təsnifatına görə maqmatik süxurlar yeddi qrupa bölünür. Hər
bir qrup mineraloji tərkibə uyğun gələn intruziv, effuziv və dammar süxurlarını əhatə
edib, müvafiq intruziv və effuziv süxurların adı ilə ifadə olunur: Məsəl üçün qabbro-
bazalt, qranit-liparit, siyenit-traxit və s. A.N. Zavaritskinin ayırdığı yeddi qrup
aşağıdakılardan ibarətdir: 1) Peridotit (bu qrupun effuziv analoqu olmadığı üçün
ancaq başlıca intruziv süxurun adı ilə adlanır); 2) Qabbro-bazalt; 3) diorit-andezit; 4)
qranit-liparit və kvars diorit-dasit; 5) siyenit-traxit; 6) nüfelinli- siyenit-fonolit; 7)
qələvi qabbroid-bazaltoidlər.
Bunlardan başqa bir də xüsusi bir qrup – qeyri silikat maqmatik süxurlar ayrılır.
Hal-hazırda bu qruplarda birləşən minə yaxın maqmatik süxur məlumdur. Onların
adları müəyyən dərəcədə təsadüfi adlardır. Onların bir çoxu ilk dəfə öryənildiyi
yerlərin adı ilə adlanmış (andezit – Cənub Amerikada And dağlarından, Liparit Aralıq
dənizində Lipar adasından və s.); bəziləri süxurun bu və ya başqa bir xüsusiyyətini
özündə əks etdirən adı almışdır. Qranit – latın sözü «qranum»dan olub dənəli
deməkdir; fonolit – çəkiclə zərbədən səs verdiyi üçün “səslənən” deməkdir; labrodorit
– əsaslı plagioklazlardan (labradordan təşkil olduğu), olvinit – olivindən təşkil olduğu
üçün onların adı ilə adlanmışdır.
Aşağıdakı cədvəldə maqmatik süxurların funduszeue.infotskinin təsnifatına görə
qruplaşması verilmişdir.

14
Maqmatik süxurların tipləri

Süxurların Nefelin, kalium Kalium Kvars, kalium Kvars, ortaturş Ortaturş Əsaslı Olivin,
mineraloji tərkibi çölşpatları,turş çölşpatları, çölşpatları, turş plagioklazlar, plagioklazlar, plagioklazlar, piroksenlər
plagioklazlar, hornblend plagioklazlar, kalium hornblend piroksenlər (mədən
qələvi turşplagioklazlar, mikalar çölşpatları, (mikalar, (biotit, mineralları,
pirkosenlər, (qələvi (hornblend) mikalar, piroksenlər) hornblend, hornblend)
qələvi hornblend piroksenlər, hornblend Olivin)
(biotit) biotit) (piroksenlər)
% 52 45
Tamkristallik iri, Nefelinli Siyenit Siyenit Qranit Qranodiorit Diorit Qabbro Piroksenit,
orta bərabər ölçüdə Kvarsdiorit Peridotit,
dənəli süxurlar Dunit
(hornblendit)
K

PorfiR, şüşəli Fonolit Traxit Liparit Dasit Andezit Bazalt Pikrit

kristallik
əsas kütləli
porfirə
Paleotip

bənzər Fonolit porfir Ortofir Kvars porfir Kvars porfirit Porfirit Diabaz
süxurlar

15
Maqmatik süxurların təsviri
Peridotit qrupu
Periodit qrupu süxurları elə geniş yayılmayıb. Onlar maqmatik süxurların
ümumi kütləsinin 5,4%-ni təşkil edir. Perioditlər lapolit və sill yatım formaları
şəklində rast gəlirlər.
Kimyəvi tərkiblərinə görə periodotitlər ultrasəsli süxurlardan sayılırlar.
Onlarda SiO2 - 45%-dən az olur. Al, Ca, Na, K az olur, əksinə Mg və Fe çox olur.
Peridotitlərin mineraloji tərkibi çox sadə olur. Çölşpatı mineralları iştirak
etmir, süxurlar bir və ya iki baş süxur törədən femik mineraldan təşkil olur.
Perioditlərin effuziv növləri kimi bəlkə də əsaslı damar süxurları olan
pikritləri və kimberlitləri göstərmək lazımdır.
İ n t r u z i v s ü x u r l a r mineralın tərkibinə görə olivinli (olivinit və
dunit),olivin – piroksenli (peridotit) və piroksenli (piroksenit) süxurlara ayrılır.
funduszeue.infoski olivinin miqdarına görə peridotitləri aşağıdakı süxurlara ayırır:
Süxurlar: Olivinin % miqdarı
Olivinit və dunitlər ……………………. - 85
Piroksenli olivinitlər ………………… 85 - 70
Peridotitlər …………………………….. 70 - 30
Olivinli piroksenitlər ………………….. 30 - 10
Piroksenitlər ………………………… 10 – 0

Olivinit və dunitlər təqribən ancaq olivindən təşkil olmuş süxurlardır. Onlar

17
Pikritlərin strukturası ən çox poykilit olub, xırda olivin kristalları iri piroksen
dənələrində əlavə dənələri təşkil edirlər.
K i m b e r l i t l ə r. Süxur və mineral qırıntılarından təşkil olub, səciyyəvi
brekçiyaya bənzər quruluşda rast gəlirlər.
Kimberlitlərin tərkibində ilkin mineral kimi olivin, piroksenlər, flaqopit,
ilmenit, xromit, perovskit iştirak edir. Səciyyəvi minerallardan biri də pirop sayılır.
Adətən maqmatik minerallar kəskin surətdə pozulub serpentinləşmiş və
karbonatlaşmış olur.
M e y m e ç i t l ə r. Meymeçitlərə Sibir platformasının şimalında rast gəlinir.
Onlar qalınlığı metrdən yuxarı layabənzər kütlələr təşkil edirlər.
Meymeçitlərin əmələ gəlməsi haqqında iki cür fikir vardır: bəzi müəlliflər onları
subvulkanik, bəziləri isə effuziv mənşəli hesab edirlər.
Meymecitlər porfir strukturalı, qara rəngli süxurlardır. Porfir dənələr kimi iri
olivin dənələri ( mm) iştirak edir. Əsas kütlə şüşədən təşkil olur. Mandelşteyn
teksturada rast gəlir. Badamabənzər yerlər karbonatdan və ya serpenitdən ibarət
olur.
Qabbro – bazalt qrupu
Qabbro – bazalt qrupu süxurları içərisində ən geniş yayılanı bazaltlardır.
Bazaltlar yayılmasına görə bütün effuziv süxurların içərisində birinci yeri tutur.
Kimyəvi tərkiblərinə görə qabbro – bazalt qrupu süxurları əsasi süxurlara (SiO2
52%) daxildir. Onlarda kalsium (CaO 10,,5%), dəmir (Fe2O3+FeO 10,5-
12,0%) və maqnezium (MgO - 6,,5%) yüksək % təşkil edib, natrium (Na 2O -
2,5% qədər) və kalium (K2O - 1% qədər) əhəmiyyətsiz miqdarda olur.
Mineraloji tərkibi başlıca olaraq əsaslı plagioklazlardan və təqribən elə
miqdarca plagioklaz qədərində femik minerallardan ibarət olur.
Əsasi maqmanın turş maqmaya nisbətən qatılığı az olduğundan tez kristallaşır
və yer səthində bərkidildə belə, tamkristallik quruluşda süxurlar əmələ gətirir. Ona
görə də effuziv və intruziv süxurların strukturaları bir – birindən elə kəskin

18
fərqlənmir və struktur əlamətə görə bu qrupa aid süxurların əmələgəlmə şəraitini
ayırmaq çətin, bəzən də qeyri – mümkün olur.
Qabbro – bazalt qrupu süxurları geoloji və petroqrafik cəhətdən peridotit,
diorit – andezit, sienit – traxit və qələvi qabbroid – bazaltoid süxurları ilə keçid
təşkil edir.
İntruziv süxurlar
Qabbro – bazalt qrupunun intruziv süxurları iri – və ya ortadənəli olub, əsaslı
plagioklazlardan və femik minerallardan təşkil olurlar. Onların təsnifatı Femin
mineralların xarakterinə görə aparılır və aşağıdakı süxurlara ayrılır.
Q a b b r o – əsaslı plagioklazlardan (№ ) və monoklinik piroksenlərdən
(diallaq, diopsid, avgit) təşkil olur. Miqdarca plagioklazlar piroksenlərdən çox
olur. Qabbroda 5%-dən çox olivin iştirak etsə, süxur olivinli qabbro adlanır.
N o r i t qabbrodan piroksenlərin xarakterinə görə ayrılır. Noritdə rombik –
piroksenlər (bronzit, hipersten, enstatit) iştirak edir. Noritdə də olivin iştirak edə
bilər və belə süxur olivinli norit adlanır.
Plagioklazlardan başqa süxurda hər iki piroksenlərə (monoklinik və rombik)
rast gəlinərsə, süxur qabbro – norit adlandırılır.
Traktolit təqribən yarıbayarı əsaslı plagioklazlardan (bitovnit №) və
olivindən təşkil olur.
A n o r t o z i t l ə r az miqdarda olivin, piroksenlər, titanlı maqnetitə malik
olan 90% əsaslı plagioklazlardan (№) ibarət süxurlara deyilir.
Anortozitin bir növü olan və həmin süxurlar içərisində daha geniş
yayılan labradoritdə plagioklazlar labradorlardan (№) ibarət olur.
Qabbro süxurlarının tərkibində iştirak edən minerallar aşağıdakı
xüsusiyyətlərə malik olur: Plagioklazlarda zonallıq olmur və çox vaxt onlarda
mikroskopik əlavə dənələr şəklində titanlı maqnetit iştirak etdiyindən, tündboz
rəngdə görünürlər. Monoklinik piroksenlərdən ən çox diallaq iştirak edir ki, onlar
bir istiqamətdə olduqca nazik ayrılma xətlərinin olması ilə seçilirlər. Bəzən
diallaqda rombik piroksen inkişaf edir və ya diallaq dənələrinin ətrafı qonuru

19
hornblendlə haşiyələnmiş olur. Elə hallar da olur ki, rombik piroksenlər olivin
dənələrində haşiyələr şəklində inkişaf etmiş olur.
Horiblendlər qonuru və qonuru – yaşıl rəngdə olur. Horiblendlər də bəzən
monoklinik piroksenlərin qalığı müşahidə olunur və bu piroksenlə maqma arasında
reaksiyanın nəticəsi hesab olunur.
Olivin qabbroda, noritdə ikinci dərəcəli mineral olub, ancaq traktolitdə baş
süxurtörədən mineral kimi iştirak edir. Olivin dənəli izometrik, girdə formada olur,
çox vaxt rombik piroksenlərin daxilində müşahidə olunur və əmələgəlmə vaxtına
görə birinci yeri tutur.
Qabbro süxurlarının aksessor mineralları apatit, ilmenit, maqnetit, az
miqdarda pirrotin, pleonast xromit və pikotitdir.
Törəmə minerallar kimi plagioklazları əvəz edən sossyurit (soizit, albit,
serisit, kalsit və s. qatışığı), femik minerallar üzrə inkişaf edən uralit, aktinolit,
xlorit, serpentin iştirak edir.
Qabbro üçün ən tipik struktura – qabbrodur. Bu struktura plagioklazlarla
piroksenlərin təqribən eyni bir vaxtda kristallaşması ilə əlaqədar olaraq, eyni
dərəcədə idiomorfizmə malik olması ilə səciyyələnir. Noritdə tez – tez poykilit
struktura müşahidə olunur. Olivinli qabbro və qabbro – noritdə druzit struktura
üstünlük təşkil edir. Bu sonuncu süxurlarda gelifit haşiyənin olmasını da müşahidə
etmək olar. Qabbro süxurlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də onlarda
maqnetit və titanlı maqnetit minerallarının ksenamorf olub, bu minerallarla zəngin
növlərində sideronit strukturanın inkişaf etməsidir.
Qabbroda ən geniş yayılmış tekstura sıx kütləli və zolaqlı teksturalardır.
Bunlardan başqa taksit və kürəvari teksturalar da rast gəlir. Qabbro intruziyaları
adətən lopolit, lakkolit, sill, fakolit və bəzən dayka və ştok formalarda olur. Ayrı –
ayrı intruziv kütlələrin ölçüsü bir neçə on kvadrat kilometrdən bir neçə min kvadrat
kilometrə qədər dəyişir.

Effuziv süxurlar

20
Qabbro maqmasının effuziv süxurları bazaltlar, bazalt – porfiritlər və
diabazlardır.
Bazaltlar pozulmamış kaynotun tünd bozdan, qaraya qədər rənglərdə sıx
kütləli, bəzən də deşik – deşik quruluşda süxurlardır. Bazaltlarda porfir dənələr
kimi piroksenlər, plagioklazlar, az hallarda olivin və bazaltik hornblend iştirak
edir.
Piroksenlər adətən monoklinik olub, çox vaxt avgitdən ibarət olur. Rombik
piroksenlərdən ən çox hiperstenə rast gəlinir. Piroksen dənələrində zonal quruluşun
müşahidə olunması səciyyəvi haldır. Belə zonallıq plagioklazlarda da görünür.
Həm də zonaların mərkəzdən periferiyaya (kənarlara) doğru getdikcə turşlaşması
müşahidə olunur – normal zonal quruluş, bəzən də ritmik quruluş qeyd olunur.
Plagioklazların porfir dənələri əsas kütləni təşkil edən mikrolitlərə görə daha əsaslı
olurlar.
Olivin və bazaltik porfir dənələr şəklində çox az hallarda rast gəlir.
Bazaltın əsas kütləsi sıxkütləli, xırdadənəli, mikrolitlərin arası şüşə ilə
tutulmuş – hipokristallik quruluşlarda olur. Bazalt üçün intersertal əsas kütlə çox
səciyyəvidir. O, başlıca olaraq labrador mikrolitlərindən (löysilərdən), izometrik
piroksen dənələrindən, maqnetit, ilmenit dənəciklərindən və vulkan şüşəsindən
ibarət olur. Bazaltdakı şüşə mikroskop altında qonuru və ya yaşılımtıl olur. İri,
ortadənəli strukturada bazaltlar dolerit, xırdadənəlilərdə isə anamezit adlanır.
Bazaltın şüşəvari növü çox nadir süxurlar sayılır və taxilit adlanır. Olivin
dənələrinə malik bazalta - olivinli bazalt; hiperstenə malik bazalta - hiperstenli
bazalt deyilir. Horiblendli bazaltlarda qara rəngli maqnetit haşiyəsi ilə əhatə
olunmuş (opasit haşiyəsi) bazaltik hornblend dənələri iştirak edir.
B a z a l t p o r f i r i t bazaltın paleotip analoqudur. Onun porfir dənələri
tamamilə aşınmış və ya qismən mühafizə olunmuş olur. Piroksenlər amfibollaşır,
plagioklazlar ən çox albitləşir, epidotlaşır, klinosoizit əmələ gəlir, olivin
serisitləşir. Əsas kütlədəki şüşə devitrifikasiyaya uğrayır – törəmə minerallara
keçir.

21
Diabaz iridənəli bazaltın – doleritli paleotin effuziv analoqu hesab olunur.
Diabazda səciyyəvi diabaz struktura qeyd olunur. Diabaz quruluşdakı plagioklazlar
intersertal strukturalı kimi nazik – uzun yox, enli prizmatik formada olur və onlar
ən çox pelitləşmiş, sossuritləşmiş, kalsitləşmiş, epidotlaşmış və soizitləşmiş olur.
Avgitdə nisbətən iri və idiamorf olur. Avgit xloritləşir və ya uralitləşir. Onu da
qeyd etmək lazımdır ki, diabaz yeganə maqmatik süxurdur ki, bəzən onda xlorit
ilkin maqmatik mineral kimi iştirak edir və süxurda avgitin yerini tutur. Mədən
mineralı ilmenitdən və ən çox leykoksendən ibarət olur.
Diabaz quruluş mikroskop altında incə göründükdə o mikrodiabaz adlanır.
Diabazda porfir dənələr iştirak etdikdə diabaz porfirit adlanır.
Bazalt – porfiritdən ancaq plagioklazların bütövlükdə albitləşmiş və şüşənin
tamamilə xloritləşmiş olması ilə fərqlənən, afanitli yaşılımtılboz rəngli bir süxuru–
spilitidə göstərmək lazımdır. Spilitin strukturası afir olur və ya çox az miqdarda
fenokristallara malik olur. İntersertal strukturadan fərqlənən spilit strukturadakı
dağınıq yerləşmiş plagioklaz leysitləri daha uzunsov olub, onların araları kalsit,
xlorit, leykonsen, maqnetitlə tutulmuş olur. Spilit mandelşteyn teksturalı olur və
ondakı deşiklər xlorit, kalsit, kvars, xalsedon, seolit, aktinolit, epidotla dolmuş
olur. Spilit qədim sualtı effuziv süxurlar sayılır, çox vaxt onlarda səciyyəvi
kürəvari ayrılma müşahidə olunur.
Bazaltlar örtük və sel yatım formaları əmələ gətirir. Bazalt örtükləri bəzən çox
geniş sahəyə malik olur. Diabazlar əhatəedici süxurlarla uyğun yatan intruziv
laylar (sillər) və ya süxurları kəsən daykalar formasında rast gəlir.
Qələvi qabbroid və bazaltoid qrupu
Qələvi qabbroid və bazaltoid qrupu süxurları az rast gələn süxurlardır.
Onların kiyməvi tərkibində Al2O3 %, qələvilər (Na2O+K2O) %, dəmir
(Fe2O3+FeO) %, kalsium (CaO) %, maqnezium (MgO) % təşkil edir.
SiO2 %, bəzən 40%-dən az olur. Qabbroda olduğu kimi qələvi qabbroidlərdə
rəngli minerallar % qədər çatır. Qabbrodan fərqli olaraq onlarda salik mineral

22
kimi təkcə plagioklazlar yox, nefelin və kaliumçölşpatları kimi minerallar da
iştirak edir.
Qələvi bazaltoidlər mikroskopik olaraq bazalta oxşayıb, bazaltdan kalium
çölşpatı və feldşpatoid minerallarının olması ilə fərqlənirlər. Bu süxurlarda başlıca
femik minerallar qələvi piroksenlər, qələvi amfibollar və çox vaxt titanlı avgit olur.
İ n t r u z i v s ü x u r l a r. Qələvi qabbroidin başlıca olaraq, onlarda iştirak
edən salik minerallara görə bir – birindən ayrılan aşağıdakı süxurlarını göstərmək
olar:
E s s e k s i t l ə r mikroskopik, tamkristallik iri və ortadənəli, bəzən
porfirəbənzər, boz rəngli, çox vaxt (ağ - qara) ləkəli süxurdur. Esseksitin baş süxur
törədən mineralları titanavgit, əsaslı və ya orta - turş tərkibli plagioklazlar və
kalium çölşpatı mineralları titanavgitdən başqa, femik minerallar kimi diaopsid –
avgit, barkevikit, biotit, olivine də rast gələ bilər. Femik mineralların ümumi
miqdarı 40% çatır. Salik minerallardan çölşpatından başqa nefelin və sodilit də
iştirak edə bilər. Aksessor minerallar kimi apatit, ilmenit, titanit rast gəlir.
E s s e k s i t l ə r i n pozulmasında plagioklazlar, serisit, kalsit və ya epidota,
piroksenlər xlorit və karbonata, nefelin kankrinit, serisitə, olivin serpentinə keçir.
Mikroskop altında esseksitin strukturası hipidiamorf olur. Ən çox
idiomorfizm aksessor və femik minerallar, sonra plagioklazlar, ən az idiamorfzim
kalium çölşpatı mineralları, nefelin və sodalitdə olur.
Ş o n k i n i t l ə r – tünd, qonuru – boz tam kristallik ortadənəli yarıbayarı
kaliumçölşpatı mineralları və monoklinik piroksenlərdən (diopsid, avgit) təşkil
olur. Bəzi şonkinitlər də neselin, olivin, biotit, barkevikit, plagioklazlara rast
gəlinir. Aksessor minerallar apatit, ilmenit, maqnetitdir.
Şonkinitlərin strukturası hipidiamorf və ya poykilit olur. Mineraloji tərkibinə
görə sonkinit daha çox melanokrat siyeniti andırır.
M i s s u r i t l ə r - tünd – boz, ləkəli iri və ortadənəli süxurdur. Missurit
avgitdən (50%), olivin (25% qədər) və ən başlıcası qələvi mineral kimi, leysitdən

23
(25% qədər) təşkil olur. İkincidərəcəli mineral olaraq biotit, analsim, mədən
mineralları və alatit iştirak edir. Massuritin də strukturası hipidiamorfdur.
T e şe n i t l ə r tünd rəngli tam kristallik dənəli melanokrat qələvi
süxurlardır. Onlar təqribən yarıbayarı femik minerallar: piroksenlər (titanlı avgit)
və amfibollardan (barkevikit) və sialik minerallar: - zonal quruluşda
plagioklazlardan və analsimdən təşkil olur.
Yuxarıda təsvir olunan qələvi qabbroidlərdən başqa teralit, malinit, iyolit,
ferqusit və s. süxurları da göstərmək olar.
Effuziv süxurlar
Bazaltoidlərin əsas nümayəndələrindən aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Q ə l əv i b a z a l t l a r və ya t r a x i b a z a l t l a r. Tərkibinə görə
esseksitə uyğun gəlir. Bu, piroksenlərdən, plagioklazlardan, az miqdarda kalium
çölşpatlarından leysitdən, maqnetit və titanlı maqnetitdən təşkil olunmuş süxurlar
tünd boz rəngli və porfir quruluşda olurlar. Fenokristalları piroksen, plagioklaz,
bəzi hallarda bazaltik və qələvi hornblendirlər. Piroksenlər titanlı avgit və
diopsidlərdən; plagioklazlar andezindən anortitə qədər kristallardan ibarət olur.
Süxurun əsas kütləsində çox vaxt törəmə analsim iştirak edir. Əsas kütlənin
strukturası gialopilit, pilotaksit, traxit, az hallarda intersertal olur.
T e f r i t l ə r və olivinli t e f r i t l ə r -boz və tündrəngli, porfir quruluşda
süxurlardır. Fenokristalları plagioklazlar, piroksenlər, feldşpatitlər, olivinli
tefritlərdə isə, həmçinin olivin olur. Tefritlərdəki plagioklazlar adətən əsaslı
plagioklazlar çox vaxt labrador, piroksenlər – avgil və egirin – avgit, feldşpatitlər
leysit və nefelindən ibarət olur. Feldşpatitlərin iştirakına görə leysitli, nefelin –
leysitli və ya nefelinli tefritlər ayrılır.
Əsas kütlədə yuxarıda adları çəkilən minerallardan başqa olivin, sanidin və
şüşəyə rast gəlmək olur. Mədən mineralları bir qatışıq kimi daim iştirak edir.
Leysitli tefritin əsas kütləsi osellyar (gözlüklü) strukturada olur.
Bunlardan başqa leysitli, nefelinli bazaltları - lamburgitləri, melilitli bazaltları
və s. süxurları da göstərmək olar.

24
Qələvi qabbroidlər başqa qələvi süxurlarla yanaşı adətən mürəkkəb quruluşda
intruziyaların tərkibində rast gəlir. Onların sərbəst intruziv kütlələri isə kiçik
ştoklar təşkil edir və ya daykalar formasında rast gəlir. Qələvi bazaltoidlər sel,
dayka, ştoklar formasında yatıb, adətən denudasiya olunmuş vulkanların nüvəsini
təşkil edir. Onlara adətən platformalarda iri çatlar üzrə püskürmüş traxitlər,
fonalitlər və olivinili bazaltlarla birlikdə rast gəlinir.
Diorit və andezit qrupu
Diorit intruziv süxur olub onun kaynotip effuziv analoqu - andezit, paleotipi
isə - porfirit adlanır. Diorit və andezit qrupu süxurları qabbro və bazalt qrupu
süxurları ilə tədricən keçid təşkil edir. Qabbroid qrupu süxurlarına nisbətən diorit
qrupu süxurları daha açıq rəngli olmaları ilə fərqlənir.
D i o r i t i n əsas tərkibi hissəsini plagioklazlar təşkil edir. Plagioklazlar
nisbətən əsaslı andezinlər (plagioklaz №) olub, vərəqli, çox vaxt uzun
prizmatik formada olur. Dioritin səciyyəvi femik mineralları yaşıl rəngli adi
hornblendlərdir. Adi hornblendlə yanaşı, bəzən monoklinik və rombik piroksenlər
də iştirak edir. Rombik piroksenlər kimi hipersten daha çox müşahidə olunur.
Monoklinik piroksenlərdən isə diopsid və avgit tez – tez nəzərə çarpır. Bəzən biotit
və olivinə də rast gəlinir.
Normal dioritlərdə kvars 5% artıq iştirak etmir. Dioritdə aksessor mineral
kimi titanit, apatit və maqnetitə rast gəlmək olar. Maqnetit və eləcə də apatit çox
vaxt hornblendlə paragenetik əlaqədə olurlar.
Dioritlərin strukturası səciyyəvi hipidiamorf dənəli olur Plagioklazlar dioritdə
başqa minerallara görə daha yüksək idiomorfizmə malik olur. Dioritdəki
plagioklazlar adətən zonal quruluşda olur ki, bu da bu süxurların hipabissial
şəraitdə soyuyub əmələ gəlməsi, kristallaşmanın daha sürətlə baş verməsilə
əlaqədar olur. Zonal quruluşda plagioklazların nüvəsi daha əsaslı labrador sıralı,
periferiyda isə –oliqoklaz sıralı olur.
Normal diorit və ya sadəcə diorit - onun horiblendli növlərinə deyilir. Biotit
üstün yer tutduqda mikalı diorite, piroksenlər üstün yer tutduqda isə, onların

25
səciyyəsindən asılı olaraq avgitli, hiperstenli dioritlər ayrılır. Dioritdə 5%-ə qədər
kvars iştirak etsə, süxur kvarslı diorit adlanır. Tərkibində plagioklazlar andezin –
labrador (№) sıralı və femik minerallar (piroksen, hornblend) 40% qədər
olarsa, süxur qabbro-diorit adlanır. Dioritlər geniş yayılmış süxurlardır. Onlar
nadir hallarda sərbəst, böyük intruziyalar təşkil edir, çox vaxt onların ölçüsü elə
böyük olmur, ştok, lakkolit və dayka əmələ gətirir.
Dioritlərə və eləcə də kvarslı dioritlərə böyük qranit intruziyalarının kənar
hissələri kimi və ya qabbro intruziyalarında onun bir zonası şəklində də rast
gəlmək olar.
Diorit ərintisindən əmələ gələn dioritdə çox iri plagioklaz və horiblendin
porfir dənələrinin olması ilə fərqlənən diorit porfiritləri və ya olduqca xırdadənəli
olması ilə seçilən mikrodioritləri göstərmək olar ki, onlar çox vaxt dəmir
süxurları kimi rast gəlir. Dəmir süxurları kimi spessartit və kersantitidə göstərmək
olar: spessartit plagioklazların və hornblendin panidiamorf strukturada qatılığından
ibarət melanokrat damar süxuru, kersantit isə plagioklazların və biotitin
panidamorf dənəli qatışığından ibarət süxurdur.
Andezitlər çox müxtəlif rəngdə əsas kütləyə malik, porfir strukturalı
kaynotip effuzif süxurdur. Bazalta keçən andezitlərdə əsas küilə tünd-boz, təqribən
qara rənglərdə, turş andezitlərdə isə açıq -boz, sarımtıl-boz rənglərdə olur. Porfir
dənələr şəffaf plagioklazlardan və qara rəngli femik minerallardan ibarət olur.
Mikroskop altında femik mineralların üstünlüyünə görə avgitli, hiperstenli,
hornblendli, mikalı andezitlər ayrılır. Femik mineralların birlikdə rast gəlməsinə
görə piroksenli, hipersten-hornblendli və s. adlarda andezitlər qeyd olunur.
Səciyyəvi andezitlərdə olivin adətən rast gəlmir, olivin bazalta keçid təşkil edən –
andezit –bazaltlarda müşahidə olunur.
Andezitlərdə iştirak edən hiperstenlərin adətən pleoxroizması aydın olur.
Onlar bəzən monoklinik piroksenlərlə haşiyələnmiş və ya opositlənmiş olur.
Monoklinik piroksenlər diopsid-avgitdən ibarət olur. Hornblendlər
qırmızımtıl - qonuru, kəskin pleoxroizma göstərən bazaltik horiblendlərdən ibarət

26
olur. Onlarda səciyyəvi opasit haşiyəsi nəzəri cəlb edir. Biotitlər qonuru rəngdə
rast gəlir, onlarda da bazaltik hornblenddə olduğu kimi opasit haşiyəsi müşahidə
olunur. Bazaltik hornblendləri rombik formaları, iki istiqamətdə ayrılmanın olması
və s. əlamətlərlə, biotitdən fərqləndirmək olur. Plagioklazlar andezitlərdə
fenokristallar və əsas kütlədə mikroliitlər şəklində rast gəlir. Plagioklazlarda çox
vaxt zonallıq – normal və ya ritmik zonallıq müşahidə olunur. Plagioklazlar əsas
etibarilə ən əsaslı andezitlərdən (№) ibarət olur.
Andezitlərin əsas kütləsində mikrolitlərdən başqa çox vaxt şüşə də iştirak
edir. Şüşənin rəngi adətən açıq qonuru sınma, əmsalı 1,54 olur.
Andezitlərdə aksessor mineral kimi apatit iynəciklərinin olması səciyyəvidir.
Andezitlərin əsas kütləsi gialopilit (andezit), vitrofir, bəzən mikrolit və
hologialin strukturlarda olur. Andezitlərin teksturası sıx kütləli və deşik-deşik olur.
Andezitləri miroskop altında bazaltdan fərqləndirən başlıca nişanələr: 1)femik
mineralların süxurun ümumi kütləsinə görə 30% -dən çox olmaması (bazaltda 50%
qədər ola bilər); 2)Plagioklazların femik minerallara görə miqdarca üstün yer
tutması; 3) fenokristallar kimi bazaltik hornblendin və biotitin iştirakı; 4)
plagioklazların (xüsusilə mikrolitlərin) tərkibinin andezin sıralı olması (bazaltlarda
labrodor olur); 5) əsas kütlənin strukturasının gialopilit, pilotaksit olması
(bazaltlarda çox vaxt intersertal olur).
Porfiritlər andezitlərdən xarici görkəminə görə ayrılır, porfiritlərin əsas kütləsi
yaşıl və ya qonur yaşıl rənglərdə olur. Plagioklaz fenokristalları andezitdə olduğu
kimi şəffaf yox, ağ və ya boz rənglərdə görünür. Porfiritlərdə ilkin minerallar bu və
ya başqa bir dərəcədə pozulmuş olur: piroksenlər- uralitə, xloritə, kalsitə,
hornblend və biotit – xloritə, kalsitə, leykoksenə, dəmirli filiz minerallarına; şüşə
xloritə keçmiş olur.
Andezitlər və eləcə də porfiritlər sel və müxtəlif ekstruziv formalarda da rast
gəlir.
Q r a n i t l i p a r i t və k v a r s d i o r i t d a s i t q r u p u.
Bu qrupun intruziv süxurları – qranitlər və kvars diorit maqmatik süxurlar

27
içərisində ən geniş yayılmış süxurlardır. Bunların effuzif analoqlarının da az
yayılmamaqlarına baxmayaraq, başqa effuzif süxurlara məsələn bazalta görə çox
az rast gələn süxurlardır. Bu süxurların kimyəvi tərkiblərində SiO 2 65%-dən də
çox, qələvilər kafi qədər (K2O+Na2O 8,,0%), kalsium az (CaO 0,,5%), dəmir
az (Fe2O3 +FeO 2,0 -6,0%) və maqnezium çox az (MgO0,5%) iştirak edir. SiO2
miqdarına görə turş süxurlara daxil edilir. Bu süxurlar mineraloji tərkiblərində
kvarsın, qələvi çölşpatı minerallarının, turş plagioklazların gözə çarpacaq bir
miqdarda iştirak etməsi və femik mineralların az miqlarda olması ilə seçilirlər.
İntruziv süxurlar.
Qranitlər açıq rənglərdə tam kristallik iri və orta dənəli süxurlardır. Adi
gözlə, makroskopik olaraq qranitlərdə tünd – boz rəngdə, şüşə kimi kvars
dənələrini, çəhrayi, qonuru, bəzən də ağ rəngdə kalium çölşpatı minerallarını, açıq
boz rəngli plagioklazları, qara rəngdə lövhəli, pullu biotitləri və ya prizmatik
hornblendləri asan ayırmaq olur. Qranitlər kimyəvi və mineraloji tərkiblərinə görə
normal və qələvi növlərə ayrılır.
Normal qranitlər kvarsdan (%), kalium çölşpatı minerallarından (
40%), plagioklazlardan (%) və biotitdən (%) təşkil olur.
Aksessor minerallar apatit, sirkon, maqnetit, titanit və s. minerallardır.
Qranitdəki kvarslar ksenomorf dənələr şəklində görünür. Çox vaxt kvarslarda
əlavə dənələr şəklində xırda mineral dənəcikləri (rutil, turmalin, apatit), maye və
qaz qabarcıqları müşahidə olunur.
Kalium çölşpatları çox vaxt mikroklin və ortoklazdan ibarət olur. Bəzən də
mikroklin və ortoklaz birlikdə iştirak edir. Ortoklazlar kəskin pelitləşmiş, ortoklaz
və eləcə də mikroklin albitləşmiş – pertit quruluşda olur.
Plagioklazların tərkibi olioklaz (№) olur. Plagioklazlar çox vaxt
serisitləşir. Biotit normal qranitlər üçün tipomorf mineral sayılır. Bəzən biotitlə
birlikdə muskovit iştirak edir. Az hallarda hornblenl, ən az diopsid və hipersten
olur. Femik mineralların xarakterinə görə qranitlər adlanır: biotitli, hornblendli,

28
muskovitli, ikimikalı (biotit və muskovitli) və s. qranitlər. Femik minerallar
olmayan, kvarsa zəngin qranitlərə alyaskit deyilir.
Qranodioritlər normal qranitlərlə əlaqədar olan süxurlardır. Onlarda
qranitlərə görə kvars (%) azalır, plagioklazlar isə artır (%) və femik
minerallar da (adi hornblend, biotit) artmış olur. Aksessor minerallar da əsasən
qranitdəki kimi minerallardan ibarət olur və onlardan ən çox titanit (sfen) rast gəlir.
Plagioklazlar miqdarca artdığı kimi, tərkibinə görə də dəyişir və nisbətən
əsaslanmış (andezin №) olur. Femik minerallar içərisində hornblend daha
çox rast gəlir, biotitə görə üstün yer tutur.
Qranodioritlərin adı gözlə təyin olunan rəngi açıq yaşılımtıl – boz olur.
Qranitlə qranodiorit arasında adamelit adlanan bir süxur da ayırırlar.
Adamelitlərdə plagioklazla kalium çölşpatının miqdarı təqribən bərabər olur
(plagioklaz 30%, kalium çölşpatları 30%, kvars 25%, biotit, hornblend %).
Q ə l ə v i q r a n i t l ə r adi qranitlərdən kalsium-natrium çölşpatlarının
(plagioklazların) iştirakının olmaması ilə fərqlənir. Onlarda çölşpatları natrium –
kaliumlu mikropertit, mikroklin-mikropertit, albit olur. Qələvi çölşpatlar süxurun
ümumi kütləsinin 65%-ni, kvars 30%-ni, femik minerallar (litiumla zəngin
biotitlər, arfvedsonit, ribekit, egirin) %-ni təşkil edir. Qələvi qranitlər femik
minerallara görə adlanır. Qranitin xüsusi növlərindən çarnokiti (hind qraniti) –
hiperstenli qraniti göstərmək olar. Çarnokitdə plagioklaz olmur və ya olduqca az
faiz təşkil edir. Çarnokitin başlıca tərkibi hissəsi albit əvəzinə pertit dənələr kimi
oliqoklaza malik mikroklin – pertit olur. Məsəl üçün Hindistanın Mədrəs
rayonundakı Çarnokitin tərkibi: mikroklin – 48%, kvars – 40%, oliqoklaz - 6%,
hipersten – 3%, maqnetit - 2%, biotit - 1% ibarətdir.
Qranitin başqa bir növü olan – rapakivi (finqraniti) ovoidlər şəklində,
oliqoklaz örtüyü ilə əhatələnmiş iri kalium çölşpatı dənələrinin olması ilə
səciyyələnir. Ovoidlərin aralarında kalium çölşpatı, plagioklazların, kvarsın, kəskin
dəmirli biotit və hornblendin xırda dənəli aqreqatı yerləşir. Aksessor minerallar
kimi apatit, maqnetit, flyüorit, həmçinin ortit, monosit və s. iştirak edir.

29
Normal qranitlərin strukturası hipidiamorf dənəli olur: Bouen reaksion
prinsipi əsasında kristallaşmanın məhsulu olan bu strukturada aksessor minerallar
daha idiomorf olub, femik minerallar, plagioklazlar, kalium çölşpatı, kvars
ardıcıllığı ilə idiomorfizmin zəifləməsi özünü göstərir.
Qələvi qranitlərdə piroksenlər və amfibollarda qeyri-düzgün pəncəyə bənzər
görkəm müşahidə olunur. Bu həmin mineralların çölşpatlarından daha sonra və ya
onlarla birlikdə əmələ gəlməsilə əlaqədar olur.
Qranitlərdə çox vaxt maqmatizmsonrası reaksiyaların izləri özünü göstərir –
bir mineralın başqa bir mineralı özündə qatıb qatışdırması müşahidə olunur:
plagioklazlarda kalium çölşpatlarının, plagioklazlarda kvarsın, biotitdə kvarsın
mirmekitlərinin olması nəzəri cəlb edir.
Qranitlərin teksturası başlıca olaraq sıx kütləli olur.
Yüksəktemperaturlu avtometamorfik proseslərdə qranitlər qreyzenləşir kvars
– mikalı süxurlar əmələ gəlir. Qreyzenlərdə apatit, turmalin topaz, flüorit, rutil və
s. minerallar rast gəlir. Qreyzenlərdən biotitli, muskovitli, ikimikalı, turmalinli
qreyzenləri göstərmək olar.
Normal qranitlərin və qranodiotritlərin yatım formaları batolit formada olur.
Belə botolitlərin bəzisi yer səthində on min, yüz min kvadrat kilometr sahəyə
malik olur. Qranitlər və qranodiotritlər ştok, dayka, damar və sill formalarda da
rast gəlir.
Qranit maqmasından haçalanma yolu ilə əmələ gələn və ən çox dayka-damar
formalar təşkil edən aplit və peqmatit süxurlarını da qeyd etmək lazımdır.
Aplit və peqmatit kimyəvi tərkiblərinə görə ultraturş süxurlardır. SiO 2
miqdarı onlarda 75% -dən çox olur. Mineraloji tərkibə əsasən kalium çölşpatı və
kvarsdan ibarət olub, onlar miqdarca təqribən bərabər olurlar. Aplit və peqmatit
özlərinə məxsus struktura ilə asanca makroskopik və mikroskop altında təyin
olunurlar.
Aplitlər incədənəli, açvq rəngli, qəndəbənzər kvarslı - çölşpatlı süxurlardır: 5-
10% plagioklaza malik olan aplitə plagioaplit deyilir.

30
Bəzən aplitlərdə az miqdarda biotit və ya hornblend iştirak edə bilər.
Aplitlərdə aksessor mineral kimi apatit, maqnetit, sirkon rast gəlir. Aplatin
strukturası panallotriamorf aplit strukturada olur.
Peqmatitlər - iri və nəhəng kristall dənəli strukturlu süxurlardır. Onlarda
yəhudi əlifbasında yazını xatırladan quruluşun olması –ortoklaz içərisində qrafik
surətdə kvars, dənələrinin yerləşməsi səciyyəvidir. Peqmatitlər ortoklazdan və
kvarsdan (yarıbayarı) təşkil olur. Aksessor mineral kimi apatit, beril, kassiterit,
topaz, turmalin, sirkon, lepidolit, tantalit, kolumbit, spodumen və s. minerallar
iştirak edir. Mikroskop altında ortoklaz içərisində kvars dənələrinin yerləşməsi
xüsusiyyətinə görə adi mikroqranofir, mikroqrafik peqmatit strukturlar ayrılır.
Kvars diorit qranit və qranodioritə görə kvars və kalium çöl şpatlı mineralları
ilə daha kasıb intruziv süxurlardır. Kvars dioritdə kalium çölşpatı mineralları
(ortoklaz) iştirak etmir və ya olduqca az miqdarda (%) rast gəlir. Kvars 5-
15% arasında dəyişir. Plagioklazlar %-ə çatır. Onlar daha idiomorf olur və
tərkibcə andezinə № uyğun gəlir. Femik minerallardan adi hornblend, biotit,
bəzən avgit iştirak edir Femik mineralların miqdarı % - ə çatır. Kvars
dioritin makrokopik rəngi yaşılımtıl boz olur. Mikroskop altında hipidiamorf
struktura kvars diorit üçün səciyyəvi sayılır.
Effuziv süxurlar
Qranitin kaynotin effuziv analoqu liparit, paleotip effuziv analoqu isə kvars
porfir adlanır. Bəzi ədəbiyyatda liparit əvəzinə riolit, kvars porfir əvəzinə riolitli
porfir terminləri işlənir ki, bu ümumi qəbul olunmuş qaydalara uyğundur.
Liparit (riolit) - açıq, ağ, bozumtul, qırmızımtıl, qonuru rəngdə, çox vaxt
porfir dənələrə malik süxurdur. Porfir dənələr kvars, kalium çölşpatları və
plagioklazlardan ibarət olur. Bunlardan başqa tək-tək dənələr şəklində biotit ,
hornblenddə iştirak edə bilər.
Liparitdə kvars adətən yalanmış və korroziya olmuş bipiramidal kristallar
şəklində rast gəlir. Kalium çölşpatı mineralları şüşə kimi şəffaf sanidindən,

31
plagioklazlar olqoklazlardan ibarət olur. Aksessor minerallardan maqnetit, sirkon,
sfen, apatit rast gəlir.
Liparitin əsas kütləsinin strukturası gialin, felzit, mikrosferolit, mikroqranit,
mikrofelzit olur. Liparitin teksturası flyüdal və zolaqlı olur. Zolaqlar tərkibin və
strukturanın dəyişməsilə əlaqədar olur. Kvars porfirlər qədim lavaların pozulub
dəyişilməsi nəticəsində əmələgələn effuziv süxurlardır.
Süxurun kaynotip (liparit) və ya paleotip (kvars porfir) olmasının kriteriyası
süxurda sanidinin və ya ortoklazın (mikroklinin) iştirakıdır. Kvars porfirlərin əsas
kütləsini təşkil edən məhsulatda, xüsusilə şüşədə də pozulub dəyişilmə özünü
göstərir. Kvars porfirlərdə şüşə kaolinləşir, serisitləşir, xloritləşir və s.
Şüşədəki dəmirin tərkibi hissələrin oksidləşməsi qırmızı rəngin törəməsinə
səbəb olur.
Qələvi qranitlərin effuziv analoqları qələvi liparit və qələvi kvars porfirlərdir.
Qələvi liparit pantellerit, onun paleotip analoqu – qələvi kvars porfirə kvarslı
keratofir və kvarslı albitofir deyilir. Bu süxurlarda fenokristallar qələvi
minerallardan ibarət olur: çölşpatlarından albit və anortoklaz, femik minerallardan
egirin və ya egirin – avgit, qələvi amfibollar – ribekit iştirak edir. Pantelleritin əsas
kütləsi yaşılımtıl – qara şlakabənzər kütlədən ibarət olub, təmiz şüşədən və ya
natrium – kalium çölşpatı mikrolitlərinin, kvarsın və egirin iynəciklərinin
qatışığından təşkil olur.
Kvars keratofirlər açıq boz rəngli əsas kütlədən ibarət olur, incə – albit, kvars
və kalium çölşpatı qatışığından təşkil olur.
Normal və qələvi effuziv analoqlardan başqa bu qrupa daxil olan aşağıdakı
süxurları da qeyd etmək mümkündür:
Kvarslı porfirlər – kvars ancaq əsas kütlədə iştirak edir, ona porfir dənələr
şəklində rast gəlinmir;
Felzitli porfirlər – mikrofelzit əsas kütlədə adətən porfir dənələr kimi ancaq
çölşpatları və femik minerallar (biotit) iştirak edir;

32
V u l k a n i k ş ü ş ə – tam mənasında şüşədən ibarət, heç bir kristallik
elementə malik olmayan süxurdur. Su molekulları ilə zəngin olan (8% qədər)
vulkanik şüşəyə p e x ş t e y n deyilir. Sıx kütləli, susuz, bozumtul qara, qara,
şüşə parıltılı süxura – obsidian deyilir.
P e m z a - dənizlərdə vulkan püskürməsi zamanı əmələ gələn müxtəlif
rəngdə çoxməsaməli süxurdur.
Kvars dioritin kaynotin effuziv analoqu – dasit, paleotin effuziv analoqu –
kvars porfirit adlanır. Bu süxurlar gizli kristallik əsas kütləyə malik olub, porfir
dənələr şəklində plagioklaz, kvars, hornblend, biotit, bəzən piroksenlərə malik
olur. Plagioklazlar andezin sıralı, zonal quruluşda olmaları ilə səciyyələnirlər.
Kvars çox vaxt yalanmış, buxtacıq və körfəzciklərə malik dənələr əmələ gətirir.
Hornblend yaşıl və ya qonuru növlərdə rast gəlir.
Aksessor minerallardan mədən mineralları, sirkon, apatit iştirak edir.
Əsas kütlə felzit strukturada, çölşpatı və kvarsdan ibarət kütlədir. Bəzən
vulkanik şüşədən təşkil olur. Kvars porfiritdə fenokristallar və əsas kütlə dəyişilib
– pozulmuş olur: kaolinləşmə, serisitləşmə, xloritləşmə, limonitləşmə və s.
müşahidə olunur.
Qranitlə kvars dioritin arasında keçid süxur olan qranodioritin kaynotip
effuziv analoqu liparit – dasit, paleotip effuziv analoqu isə kvars plagioporfir
adlanır. Bu süxurlarda enokristallar plagioklazlar, kvars, hornblend, azca kalium
çölşpatı mineralları olub, əsas kütlə mikrofelzit, felzit olur.
Dasit – kvars porfiritlərin yatım formaları örtük, sel bəzən damar şəklində
olur.
Siyenit – traxit qrupu
Siyenit – traxit qrupu süxurları az rast gələn və Yer qabığının quruluşunda
çox kiçik sahəyə malik süxurlardır.
Onlar SiO2–nin faiz miqdarına görə orta süxurlar hesab olurlar. Başqa
elementlərdən alüminium (Al2O3 %), qələvilər (Na2O+K2O %) əsas yer

33
tutur. Dəmir (Fe2O3+FeO %), kalsium (CaO %) və maqnezium (MgO %)
nisbətən az miqdarda iştirak edir.
Siyenit – traxit qrupunda da qranit – liparit qrupunda olduğu kimi normal
(kalsium – natrium - kaliumlu) və qələvi (natrium - kaliumlu) süxurlar ayrılır. Həm
də əgər qranit – liparit qrupunda ən çox normal süxurlar yayılırdısa, siyenit –
traxitdə qələvi süxurlar daha üstün yer tutur.
Siyenit – traxit qrupu tamamilə kvarssız, başlıca olaraq təkcə qələvi çölşpatı
minerallarından və ya onlarla birlikdə plagioklazlardan və nisbətən az miqdarda
(orta hesabla 15% -ə qədər) femik minerallardan təşkil olmuş süxurlardır.
İntruziv süxurlar
Siyenitlər tamkristallik bərabərölçüdə orta və ya xırda dənəli və ya
porfirəbənzər, açıq – boz, çəhrayımtıl – boz və ya qırmızımtıl - qonur rəngdə
süxurlardır.
Siyenitlərin tərkibi kalium çölşpatlarından (ortoklaz, mikroklin və ya pertit),
plagioklazlardan (№) və femik minerallardan (hornblend, biotit, avgit) təşkil
olur. Kvars iştirak etmir və ya 5% qədər rast gəlir.
Tərkibində % qədər kvars olanlar kvars – siyenit, % kvars olanlar
qranosiyenit adlanır.
Siyenitdə aksessor minerallar kimi maqnetit, apatit xüsusilə sfen iştirak edir.
Siyenitlərin strukturası hipidiamorf olub, plagioklazların və eləcə də hornblendin
ortoklaza görə daha idiamorf olması ilə səciyyələnirlər. Siyenitin bir növü olan
monsonitdə isə bu idiamorfizm daha yüksək olur və həmin struktura monsonit
adlanır. Monosonitdəki plagioklazlar labrador və ya əsaslı andezinlər olub, iri
ortoklaz lövhələri daxilində ölçüsünə görə kiçik, formaca daha mükəmməl
kristalları təşkil edirlər. Plagioklaz dənələri ilə yanaşı bəzən avgit və ya hornblend
kristalları da müşahidə olunur. Monsonitlər qabbroid qrupu ilə əlaqədə olur və ona
verilən qabbro - siyenit adı da məhz bu münasibətə görədir.
Monsonitlər (qabbro siyenitlərdən) plagioklazların daha əsaslı olması,
plagioklazların miqdarca daha çox, kalium çölşpatı minerallarının bərabər

34
miqdarda (hərəsindən %) olması, femik mineralların isə miqdarca nisbətən
çox və müxtəlif olması (avgit, hornblend, biotit, hipersten və olivin) ilə fərqlənir.
Siyenitin başqa bir növü siyenit – diorit isə siyenitdən qələvi çölşpatlarına
görə andezin və ya oliqoklaz sıralı plagioklazların daha böyük miqdarda iştirak
etməsi, plagioklazlarda zonallığın olması, femik mineral kimi yaşıl rəngli
hornblendlərin iştirakı ilə seçilir.
Qələvi siyenitlər başlıca olaraq iki cürə minerallardan – qələvi çölşpatından
bir qayda olaraq pertitdən (%) və femik minerallardan – biotit, qələvi
amfibollardan və piroksenlərdən (hamısı birlikdə %) təşkil olur.
Qələvi siyenitlərdə ikincidərəcəli minerallar kimi kvars və ya nefelin iştirak
edir.
Aksessor minerallar kimi sfen, sirkon, apatit və maqnetit rast gəlir.
Qələvi siyenitləri təşkil edən başlıca mineralların, ikinci dərəcəli mineralların
xarakterindən və struktura xüsusiyyətindən asılı olaraq onların çox müxtəlif adda
növləri ayrılır: Kvarslı qələvi siyenitlər - nordmarkit, titanlı lepidomolanlı, egirin –
avgitli - barkevikit, arfvedsonitli qələvi sionitlər pulaskit, arfvedsonitli və egirinli
qələvi siyenitlər umptekit, tərkibindəki çölşpatları ancaq albitdən ibarət olan
qələvi siyenitlər albitit adlanır.
Qələvi siyenitlər bir tərəfdən qələvi qranitlərlə, digər tərəfdən nefelinli
siyenitlərlə tədricən keçid təşkil edən süxurlardır.
Normal siyenitlər qranit massivlərinin kənar hissələrini təşkil edir, az hallarda
kiçik sərbəst kütlələr – ştoklar və daykalar əmələ gətirir. Monsonitlər isə irəlidə
qeyd etdiyimiz kimi qabbroid intruziyası ilə əlaqədar olur.
Siyenitlər differensiasiya və assimilyasiyanın gedişatından asılı olaraq turş və
ya əsaslı maqmadan əmələ gələ bilər.
Effuziv süxurlar
Siyenitin effuziv analoqları: kaynotip – traxitdən və paleotip – ortofirdən
ibarətdir.

35
Traxitlər açıq – boz, ortofirlər qonuru rəngdə olur. Traxitdə porfirdənələr
(fenokristallar) – çölşpatlar təp - təzə, şüşə kimi şəffaf; ortofirdə isə donuq,
bozumtul, çəhrayi, qonuru rəngdə nəzərə çarpır. Traxitlər də siyenitlər kimi normal
və qələvi növlərə ayrılır. Normal traxitlərdə fenokristallar sanidin, plagioklazlar
(№), biotit, qonuru və ya yaşıl hornblend, diopsid, hiperstendən ibarət olur.
Biotit və hornblend bəzən opasitləşmiş halda nəzərə çarpır.
Qələvi traxitlərdə plagioklaz iştirak etmir. Femik minerallar qələvi piroksen
və amfibollardan (egirin, egirin – avgit, arfvedsonit, ribekit) ibarət olur və bəzən
onlarda feldşpatitlər də iştirak edir.
Traxitlərin əsas kütləsi traxit strukturada olur və onlar flyudal yerləşmiş
kalium çölşpatı mikrolitlərindən təşkil olur. Bəzən kalium çölşpatı mikrolitləri qısa
prizmatik və onların en kəsikləri izometrik formada olur. Belə mikrolitlərdən təşkil
olan əsas kütlə ortofir struktura adlanır. Normal traxitlərin əsas kütləsində çox
vaxt az miqdarda plagioklaz mikrolitləri, pirokosen, maqnetit və apatit dənəcikləri
qarışığı olur.
Qələvi traxitlərin ktüləsində isə sanidin mikrolitləri ilə birlikdə egirin, qələvi
amfibol dənəcikləri iştirak edir.
Ortofir traxitdən onlarda iştirak edən sanidinlərin pelitləşmiş ortoklaza və ya
portitin, plagioklazların serisitləşməsi, femik menarlların törəmə minerallara
(xlorit, aktinolit, karbonatlara, dəmir oksidinə) çevrilməsi ilə fərqlənir.
Bu qrupa daxil olan effuziv süxur kimi traxibazaltları, traxiandezitləri,
traxiriolitləri (qranosiyenitin effuziv analoqu) və s. süxurları da göstərmək olar.
Traxitlər və ortofirlər qalın, lakin qısa sel və günbəzlər formasında rast gəlir.
Bu traxit maqmasının çox qatı olması ilə əlaqədar olur.
Nefelinli siyenit – fonolit qrupu.
Nefelinli siyenit – fonolitlər elə geniş yayılan süxurlar deyil. Onlar bütün
maqmatik süxurların ümumi kütləsinə görə 1%-dən çox olmayan bir miqdar təşkil
edir. Bu süxurların kimyəvi tərkibinin xarakter xüsusiyyəti onlarda qələviliyin
(Na2O +K2O 11 %) və alüminumun (Al 2O3 %) böyük miqdarda olması,

36
silisiumun (SiO2 %) elə də çox olmamasıdır. Bu süxurlarda qələvilərin
molekulyar miqdarı, alüminiumun miqdarından üstün olduğuna görə, onlar qələvi
süxurlara mənsub sayılırlar.
Nefelinli siyenit – fonolitlərin mineraloji tərkibi qələvi çölşpatlardan,
feldşpatlardan və qələvi femik minerallardan ibarət olur.
İntruziv süxurlar.
Nefelinli sienitlər boz, yaşılımtıl, çəhrayımtıl boz rənglərdə iri və ya orta
dənəli kristallik süxurlardır. Mineraloji tərkibi başlıca olaraq qələvi çölşpatları
(ortoklaz, anortoklaz, mikroklin və albit) %-ə qədər, nefelin – % və
femik minerallardan (egirin, egirin – avgit, arfvedsonit, ribekit, lepidomelan olan)
% təşkil olur.
Aksessor minerallar yuxarıda qeyd olunan süxurlarda rast gələn apatit, sfen,
mədən mineralları, sirkon və s. ibarət olur. Xarakterik epimaqmatik minerallar
kimi sodalit, konkrinit, analsim, seolit müşahidə olunur.
Nefelinli sienitlərin mikroskopik strukturası hipidiamorf və panallotriomorf
olur. Nefelin çölşpatlarına nisbətən branitdəki kvars kimi ksenamorf olur.
Nefelinli sienitlər çox böyük ölçüdə olmayan, planda girdə, elliposidal sərbəst
ştok, lakkolit, lapolit formada rast gəlir və ya mürəkkəb tərkibdə massivlərin
quruluşunda qələvi siyenit, qələvi qranit və ya qələvi qabbroidlərlə assosiasiya
təşkil edir.
Effuziv süxurlar
Nefelinli siyenitlərin kaynotiv effuziv analoqu fonolitlərdir.
Fonolitlər ağ, açıq – sarı, boz, çəhrayımtıl, bəzən yaşılımtıl, afir və ya
porfirəbənzər quruluşda süxurlardır.
Porfir dənələr sanidin, albit, nefelin, az hallarda hauin, kozsan, sodalit, femik
minerallardan – piroksenlər (diopsit, egirin – avgit, egirin) və qələvi amfibollardan
ibarətdir. Əsas kütlə piroksen, aksessor minerallar sanidin və nefelin
mikrolitlərindən təşkil olur. Fonolitlərin paleotip analoqu fonolit – porfir adlanır.

37
Onlarda sanidin əvəzinə ortoklaz mikroklinin, pertit çölşpatlarının və nefelinin
əvəzinə seolit, kaolinit, serisit kimi törəmə minerallar iştirak edir.
Fonolitlər kiçik sel, ekstruziv günbəz və daykalar formasında rast gəlir.
Qeyri – silikat maqmatik süxurlar
Qeyri – silikat maqmatik süxurlar nadir rast gələn, əsaslı və ya qələvi
maqmalarla genetik əlaqədə olub, sərbəst maqma məhsulu sayılmayan süxurlardır.
Qeyri – silikat süxurlar dəmir, nikel, mis, fosfor və bir çox nadir torpaq
elementlərinin filizləri olub, sənaye əhəmiyyəti daşıyırlar.
Qeyri – silikat maqmatik süxurlardan: ferrolitləri, sulfidolitləri, karbonatitləri
və apatitolitləri göstərmək olar.
F e r r o l i t l ə r – əsasən maqnetitdən təşkil olan maqmatik maqnetit filizidir.
Onlar qabbro və ya siyenitlərlə əlaqədə olub silikat süxurların kristallaşmasından
sonra qalan ərintidən əmələ gəlir.
Qabbro ilə əlaqədə olan maqnetitli filiz maqnetitlə birgə iştirak edən ilmenitin
tərkibində böyük miqdarda titanın olması ilə səciyyələnir. Filizdə qatışıq olaraq
piroksen, amfibol – olivin plagioklaz, apatit, pirit, pirrotin, xalkopirit rast gəlir.
Siyenitlə əlaqədə olan maqnetitli filiz flüor – apatitli və az miqdarda
silikatların (amfibol, piroksen) və sulfidlərin (pirit, xalkopirit) iştirakı ilə
səciyyələnir.
S u l f i d o l i t l ə r – əsasən pirrotindən, az miqdarda pentlandit, xalkopirit
və piritdən təşkil olmuş maqmatik sulfid filizidir. Onlarda da bəzən az miqdarda
silikatlar – piroksenlər, amfibollar, xlorit, epidot, kvars və s., bəzən də platin və
qızıl iştirak edir.
Sulfidolitlər bir qayda olaraq noritlərlə əlaqədə olub, silikat ərintidən
likvasiya yolu ilə ayrılan filiz ərintisindən əmələ gəlir.
K a r b o n a t i t l ə r əsasən kalsitdən və ya dolomitdən və yaxud da onların
qatışığından təşkil olur. Onlarda ikincidərəcəli minerallar kimi apatit, monosit,
piroxlor, barit, flyüorit və s. iştirak edir. Silikatlardan qələvi çölşpatları, nefelin,
qələvi piroksenlər və amfibollar, biotit və s. rast gəlir. Karbonatitlər qələvi əsaslı

38
və ultraəsaslı süxurlarla birlikdə, adətən konsentrik quruluşlu həmin kütlələrin
mərkəzi nüvə hissəsini təşkil edir və bəzən də çox böyük olmayan ştoklar və
daykalar əmələ gətirir.
A p a t i t o l i t l ə r - əsasən apatitdən təşkil olmuş süxurlardır. Onlarda
qatışıq halında nefelin, qələvi piroksenlər və amfibollar rast gəlir. Ancaq apatit və
nefelindən təşkil olan süxura neapit və apaneit deyilir.
Apatitli süxurlar nefelinli siyenitlər və qələvi qabbroidlərlə əlaqədə olurlar.
Maqmatik süxurların müxtəlifliyinin səbəbləri
Maqmatik süxurların təsvirində onların kimyəvi və mineraloji tərkiblərinin
böyük hüdudda dəyişdiyi və ona görə də onların çoxlu növlərə ayrıldığını nəzərdən
keçirdik. Petroloji tədqiqatlardan belə məlum olur ki, bu qədər müxtəlif növdə
maqmatik süxurlar kimyəvi tərkibcə bir – birindən kəskin fərqlənən üç cürə
maqmadan: qranit, bazalt və peridotit ərintisindən əmələ gəlir. Bu ilkin
maqmalardan müxtəlif süxurların əmələ gəlməsi differensiasiya və assimilyasiya
prosesləri ilə əlaqələndirilir.
Differensiasiya eynicinsli maqmanın müxtəlif tərkibdə fraksiyalara bölünməsi
prosesinə deyilir. Differensiyasiya prosesinin gedişatına görə maqmatik və
kristallaşma differensasiyaları ayrılır:
Maqmatik (eləcə də likvasiya) differensiasiya Yer qabığının dərinliklərində
maqmanın ərinti mərhələsində baş verir. Maqmanın differensiasiyasında
konveksiya, qravitasiya və diffuziya hadisələrinin rolu olur. Bu differensiasiyada
maqmanın xüsusi çəkicə bir – birindən çox fərqli, yüngül silikat və ağır metallik
ərintiyə ayrılmasına likvasiya deyilir. Mis, dəmir, nikel kimi ağır metalların
sulfidlərinin silikat (qabbro - norit) ərintidən ayrılıb, sərbəst kütlələr əmələ
gətirməsini likvasiya prosesi ilə əlaqələndirirlər. Sulfidlərin konsentrasiyası böyük
olduqda sənaye əhəmiyyətli yataqlar əmələ gəlir.
K r i s t a l l a ş m a d i f f e r e n s i a s i y a s ı maqmatik ərinti
kristallaşmağa başladığı momentdən baş verir. Bu prosesdə daha gec əriyən
komponentlər birinci növbədə kristallaşıb ərintidə üzməkdə olur. Onların xüsusi

39
çəkisi ərintinin xüsusi çəkisindən böyük olduğundan, onlar tədricən çöküb,
maqmatik ərintinin dibinə toplanır. Yüngül minerallar ərintinin yuxarı hissələrində
konsentrasiya olur. Beləliklə eyni rezervuarda kristallaşma (bərkimə) nəticəsində
mineraloji tərkibcə müxtəlif sahələr – müxtəlif tərkibdə süxurlar əmələ gəlir.
Assimilyasiya maqmatik fəalliyətdə ətraf süxurlardan tökülüb, maqmada həll
olma prosesinə deyilir. Həllolma nəticəsində maqmatik ərintinin tərkibi kontaktdan
ərintinin mərkəzinə doğru zəifləmək şərtilə xeyli dəyişir.
Assimilyasiya nəticəsində hibrid süxurlar əmələ gəlir. Bəzən maqmaya
tökülən ətraf süxurların qırıntıları onda tamamilə həll olmayıb, müxtəlif ölçüdə
süxur parçaları formasında qalır, onlara ksenolit deyilir. Ksenolitlər adətən
intruziyaların kontakt zonalarında rast gəlir. Yer səthinə çıxışı olan qədim
intruziyaları hüdudlaşdırmaqda ksenolitlərin öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti
vardır.
Maqmatik süxurların yayılması
Müxtəlif tipdə maqmatik süxurların hər hansı bir sahədə rast gəlməsi oranın
geoloji tarixi ilə sıxı əlaqədə olur. Maqmatik süxurların yayılmasını öyrənməkdə
eroziyanın böyük əhəmiyyəti vardır.
Yer səthində kembridən qabaqkı süxurların çıxışları olan qədim
platformalarda dərinlik intruziv süxurları, xüsusilə qranitlər əsas yer tutur.
Ukrayna, Kola yarımadası, Kareliya, Baykal ətrafında maqmatik süxurların
95%-ni intruzivlər təşkil edir.
Geoloji cavan oblastlarda isə, ən çox vulkanogen maqmatik süxurlara rast
gəlinir, intruzivlər onların dərinliyində və ya çökmə süxurlar qatının altında
yerləşir.
Müxtəlif tipdə maqmatik süxurların yayılmasında müəyyən bir
qanunauyğunluğun olması özünü göstərir:
1) intruziv süxurların içərisində qranitlər üstün yer tutur;
2) effuziv süxurların içərisində isə, bazaltlar və andezitlər üstün yer tutur;
3) qranitlərin miqdarca qabbroya nisbəti dan kiçik olmur;

40
4) qələvi süxurlar çox az rast gəlir.

Metamorfik süxurlar
Metamorfik süxurlar tektonik proseslər nəticəsində Yer qabığının dərin
zonalarına düşən maqmatik və çökmə süxurların əhəmiyyətli dərəcədə dəyişilməsi
nəticəsində əmələ gəlir. Bu dəyişilmə təqribən ərimədən, bərk halda süxurların az
və ya çox dərəcədə, bir daha kristallaşmasından ibarət olur.
Metamorfik süxurlar qədim, kembriyəqədər yaşlı sipərlərdə və müxtəlif yaşda
qırışıqlıq oblastlarında çox geniş yayılmışdır. Bundan başqa onlar, maqmatik
süxurlar kimi platformaların da quruluşunda iştirak edib, onların bünövrələrini və

41
ya kristallik əsaslarını təşkil edirlər. Metamorfik süxurlar mineraloji tərkibləri və
strukturalarına görə çox müxtəlif növlərdə olub, qızıl, uran, molibden, volfram,
dəmir, qiymətli və texniki daşlar, saxsı istehsalı üçün xammal sayılan faydalı
qazıntılara malik olurlar. Müxtəlif qneyslər, şistlər, mərmərlər gözəl üzdaşları və
tikinti materialları hesab olunurlar. Ona görə də bu sxurların hərtərəfli
öyrənilməsinin, onların əmələgəlməsi və yayılması qanunauyğunluqlarının daha
dərindən aydınlaşdırılmasının böyük əhəmiyyəti vardır.
Metamorfizmə səbəb olan faktorlar və metamorfizmin növləri
Metamorfik süxurların əmələgəlməsi prosesi metamorfizmin faktorları
adlanan amillərin təsiri nəticəsində baş verir ki, onlara temperatura, təzyiq,
süxurlarda dövran edən sulu məhlulların və qazların tərkibi daxildir.
T e m p e r a t u r a. Hal – hazırda belə hesab edirlər ki, C təcavüz
etməyən temperaturalarda baş verir. Süxurlara təsir göstərən temperaturanın
artması maqmatik ərintinin yayılması və ya süxurların Yer qabığının daha dərin
zonalarına düşməsi ilə əlaqədar ola bilər. Dərinliklərin temperatur rejimini birinci
növbədə geotermik pillə ilə müəyyənləşdirmək olar. Bildiyimiz kimi, bu pillənin
orta qiyməti 30 metrə bərabər olub, müxtəlif zonalarda, müxtəlif dərinliklər üçün
böyük hüdudda – metrin hissələrindən (vulkanların yaxınlığında) yüz metrlərə
(platformalarda) qədər dəyişilə bilər. funduszeue.infoov geotermik pillə üçün belə
qiymətlər verir: cavan vulkanlar oblastında – m; kaynazoy qırışıqlığı oblastı
ətrafında – m; platformalarda – m; kristallik sipərlərdə – m.
Göstərilən misaldan aydın olur ki, müxtəlif oblastlarda eyni bir dərinliyə
düşmüş süxurların tektonik rejimdən asılı olaraq qızması müxtəlif olacaqdır. Cavan
qırışıqlıq zonalarda lap az dərinliklərdə belə platformalara nisbətən süxurların
metamorfizmi çox intensiv olacaqdır. Bununla birlikdə bir çox alimlər Ukrayna,
Baltik, Aldan və s. süpərləri təşkil edən qədim kembriyəqədər süxurların çox
kəskin metamorfikləşmiş olduğunu göstərirlər. Ehtimal olunur ki, Yer qabığının
dərinliklərinə getdikcə temperaturanın artması təkcə yerin daxili istiliyi ilə

42
əlaqədar olmayıb, bir sıra elementlərin oadioaktiv parçalanmasından ayrılan
hərarətlə də (radiogen temperatura) əlaqədardır.
Yüksək istiliyin əmələ gəlməsi bəzən də baş verən dərin çatlarla əlaqədar
olur. Məsəl üçün Dneprovsk – Donetsk çökəkliyində orta geotermik pilə 50 m
olduğu halda, onun cənubunda, pozğunluq yaxınlığında – 30 metrdir. Burada artıq
22 – 25 km dərinlikdə temperatura C-dir. Onu nəzərdən qaçırmaq olmaz
ki, platformalarda çox vaxt əsaslı maqma (trapp süxurları formasiyası) çatlarla
püskürür.
Yer kürəsinin dərinliyindən keçən az və ya çox dərəcədə sabit istiliklə yanaşı,
qırışıqlı proseslərində böyük süxur kütlələrinin bir – birinə nisbətən hərəkəti
zamanı əmələ gələn – sürtünmə istliyində süxurların qızışmasında böyük rolu olur.
Temperaturanın artması kimyəvi reaksiyaların sürətlənməsinə (min dəfələrlə),
mineralların daha çox izomorf qatışıqlar təşkil etməsinə, bir kristallik qəfəsin
parçalanıb, dərinlik şəraitində daha möhkəm olan yenisinin əmələ gəlməsinə səbəb
olur. Bütün bunlar birinin yenidən kristallaşmasına və başqa bir mineralın yenidən
əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bütün bunlar birinin yenidən kristallaşmasına və
başqa bir mineralın yenidən əmələ gəlməsinə səbəb olur. Su, karbon qazı, xlor, bor
və sairə yüngül uçucu komponentlərə malik olan bir çox təbii birləşmələr
parçalanıb bərk və qazvari fazaları əmələ gətirir. Metamorfizm nəticəsində ayrılan
təbii məhlullar və qazlar bəzən Yer qabığında böyük məsafələrə qədər hərəkət edib
süxurlara dəyişdirici təsir göstərir (metassmatozaya uğradır), bəzən də filizin
komponentləri daşıyır. Müəyyən yüksək temperaturalarda süxurlar əriyir –
ultrametamorfizm baş verir və onlar tamamiə ərinti hala keçir. Beləliklə maqmanın
Yer qabığını təşkil edən süxurara girməsi və onun kristalaşmasından ibarət olan
müəyyən gokimyəvi sikl başa çalmış olur. Sonra bu maqmatik süxurlar tektonik
hadisələrlə Yer səthinə qadırılır, aşınmaya tutuur, qismən çökdürülərək çökmə
süxurları əmələ gətirir. Yenidən dərinliyə düşür, metamorfizmə və
ultrametamorfizmə uğrayır.

43
Təzyiq. Təzyiq və metamorfizm prosesinə çox güclü təsir göstərir. Təzyiqin
dərinliyə getdikcə artma sürəti süxurların orta sıxlığından asılı olub, 1 km
dərinikdə kq/sm2 olur. Təzyiq birtərəfli (tangensial) və hərtərəfli (hidrostatik)
ola bilər. Birtərəfi təzyiq qırışıqlıq və dizyunktiv dislokasiyalardan ibarət tektonik
prosesləri əmələ gətirir. O, süxurların struktura və teksturasının dəyişilib yenidən
əmələ gəlməsinə, mineralların çatlamasına, ayrı – ayrı qırıntılara parçalanmasına,
süxurların xırdalanmasına səbəb olur. Mikalar, xloritlər kimi lövhəli minerallar
təzyiq istiqamətinə perpendikulyar ayrılma müstəviləri üzrə düzülüb, bir çox
metamorfik süxurlar üçün səciyyəvi olan paralel şistli teksturaları əmələ gətirir.
Hərtərəfi (hidrostatik) təzyiq metamorfizm prosesinə daha artıq təsir göstərir.
O sıxlığı daha böyük və xüsusi həcmi kiçik olan mineralların əmələ gəlməsinə
imkan yaradır. Məsəl üçün olivin qrupu və əsaslı plagioklazlardan olan anortitin
hesabına metamorfik süxurların səciyyəvi minerallarından sayılan qranat əmələ
gəlir. Reaksiya belə gedir:
Mg 2 SiO4  CaAl2 Si2 O8  CaMg 2 Al 2 ( SiO4 ) 3
forsterit anortit qranat
  3,22   2,76   3,22

Təzyiq temperaturanın əksinə olaraq qaz fazanın ayrılmasına maneçilik

44
qəfəslərində yerləşən kristal su formasında su iştirak edir. Onun miqdarı gilli
süxurlarda təqribən 5%, qumdaşlarında – 1,6%, əhəngdaşlarında – 0,8%,
argillitlərdə - 0,7% çatır. Bu süxurları təşkil edən minerallar yenidən
kristallaşdıqda onlarda suyun miqdarı yəqin ki, azalacaqdır.
funduszeue.infoun hesabatına görə 1 km3 çöküntü materialdan 1% su ayrılmış
olsa belə əmələgələn məhlul təqribən 2,5 tona çatır. Buradan belə məlum olur
ki, çökmə süxurlar metamorfik proseslərdə iştirak edən külli miqdarda dərinlik
suyunun əsas mənbələrindən biridir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, bus ular
yüksək və temperatura şəraitində həll olunmuş şəkildə qazlarla zəngin və çox
kimyəvi aktivliyə malik olur.
Sulu məhlullar adətən aşağıdan yuxarıya – yüksək təzyiq və temperatura
zonasından az temperaturada və az təzyiq şəraitdə zonaya doğru hərəkət edir.
Süxurda mineral dənələrin toxunma səthləri arasında qalan və məsamələri
birləşdirən çox incə çatlarla mayelərin və qazların süzülməsi və diffuziyası baş
verir. Çatlılığın olması birtərəfli təzyiqin olmasına imkan yaradır. Miqrasiya
zamanı süxurlarda mineralların, bəzisinə ciddi təsir göstərib, onların dəyişilməsinə,
yəni bir minerala əvəz olmasına – metaoomatozaya səbəb olur. Maqmatik mənşəli
məhlulların metaoomatozasının metamorfik süxurların və onlarla əlqədar bəzi
faydalı qazıntı yataqlarının əmələ gəlməsində göstərdiyi rolu məşhur sovet alimi
funduszeue.infoski öz əsərlərində isbata yetirmişdir. Ehtimal ki, çökmə süxurların
metamorfizmində ayrılan məhlullarda filiz əmələgəlmə proseslərində ortaq rol
oynayır.
Çox vaxt yuxarıda qeyd olunan, faktorların hamısının birlikdə təsiri nəzərə
çarpır, bir halda ki, onların hər birinin ayrıca rolu vardır. Hansı faktorun daha üstün
Yer tutmasından asılı olaraq, bir neçə növ və tip metamorfizm ayrılır. Hamısından
qabaq Yer qabığının çox böyük olmayan müəyyən bir hissəsini əhatə edən l o k a l
və böyük territoriyaları (qırışıqlıq zonalarını) əhatə edən r e g i o n a l
metamorfizmləri ayırmaq məqsədəuyğun olar.

45
Lokal tipə: 1) maqmatik ərintinin təsiri ilə əlaqədar olan k o n t a k t (kontakt
- termal) metamorfizmi; 2) intruziyanın özündə maqmatik süxurlara təsir göstəən
maqmaarxası məhlulların a v t o m e t a m e t a m o r f i z m i n i; 3) tektonik
hərəkətlərin təsiri ilə əlaqədar olan d i n a m o m e t a m o r f i z m i (onun daha
dəqiq növlərindən biri olan k a t a k l a s t i k metamorfizm) mənsub etmək olar.
R e g i o n a l metamorfihm mahiyyət etibarilə dinamotermal metamorfizm
olub süxurların Yer qabığının daha dərin zonalarına düşməsi nəticəsində baş verir.
Temperaturanın yüksəlməsi süxurların qismən əriməsi həddinə çatmasından sonra
keçən daha dərin metamorfizm – ultrametamorfizm adlanır.
Regional metamorfim tipli dərin dəyişikliyə uğramış süxurlar, baş verən yeni
tektonik proseslər nəticəsində, Yer qabığının daha yuxarı zonalarına qaldırılıb, bir
sıra yeni dəyişiklərə uğramış olsa, o r e q r e s s i v metamorfizm adlanır.
Metamorfik süxurların tərkibi, strukturası və teksturası metamorfizmə
uğrayan materialdan və metamorfizm proseslərindən asılı olur. Nisbətən az
dəyişilmə süxurlarda adətən ilkin çökmə və ya maqmatik süxurların rejimi (izləri)
qalır ki, onun ilə süxurun mənşəyini aydınlaşdırmaq olur. Belə hallarda xüsusi
terminologiyadan istifadə olunur: ilkin mənşəli çökmə olan metamorfik süxurun
qarşısına «para», məsəl üçün paraqneys, ilkin maqmatik olana isə «orta» sözü
(ortoqneys) əlavə olunur. Buna müvafiq olaraq paraamfibolit və ortoamfibolit,
paraşist və ortoşist və s. süxurlar ayrıla bilər. Süxurlar çox kəskin pozulmuş
olduqda onların ilk görkəmini bərpa etmək çətin olur və onları daha dərindən
öyrənmək lazım gəlir. Ona görə də metamorfik süxurların təsnifatında həmişə tək
onların mənşələrinə əsaslanmaq kifayət etmir.
Metamorfik süxurların mineraloji tərkibi
Metamorfik süxurların təsnifatında kimyəvi tərkibin maqmatik süxurlarda
olduğu qədər əhəmiyyəti yoxdur. Bu metamorfizmin, xüsusilə regional
metamorfizmin xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. Əslində də elə belə olmalıdır, tutalım
ki, metamorfizmə uğrayan gilli çöküntü süxurlar, dərinlik artıqca təzyiq və
temperaturanın dəyişməsi ilə onda müxtəlif minerallar əmələ gələ bilər və ya

46
cürbəcür strukturalar əmələ gələ bilər, süxur ümumi halda götürüldükdə isə
kimyəvi tərkibcə təqribən dəyişilməz qalır. Eyni bir gilli süxurda metamorfizmiq
müxtəlif pillələrinə uyğun bir – birindən o qədər fərqli süxurlar əmələ gələcəkdir
ki, onlar ayrı – ayrı adlarla adlanmalı olacaqdır. Bununla yanaşı başlanğıc kimyəvi
tərkibi bir – birinə yaxın olan ilkin çökmə süxurdan və maqmatik süxurdan bir –
birinə mineraloji tərkibcə də yaxın olan eyniadlı metamorfik süxurlar əmələ gələ
bilər. Buna misal regional metamorfizmin məhsulu olan süxurlar sıralarını
göstərmək olar:
I - gil – gilli şist – fillit – mikalı şist – qneys qranit – qneys
II – merkel – xlorit epidotlu – mikalı şist – amfibolit, bozalt və ya diabaz –
epidot – xloritli şist – amfibolit.
Bu sıralardan çox göstərmək olar. Ona görə də metamorfik süxurların
təsnifində, onları birinci metamorfik qruplara, ikinci müəyyən tipə mənsub
etməkdə onların mineraloji tərkibinin əhəmiyyəti daha böyükdür. Metamorfik
süxurlarda maqmatik süxurlar üçün səciyyəvi olan bir çox minerallar – çöl şpatları,
kvars, mikalar, amfibollar, piroksenlər geniş yayılmışdır. Bu belə də olmalıdır.
Çünki maqmanın kristallaşması və metamorfizm yüksək temperatura və təzyiq
şəraitində böyük dərinliklərdə baş verir. Çökmə süxurların mineralları (kvars,
çölşpatı, biotitdən başqa) adətən metamorfizmdə mühafizə olunaraq qala bilmir.
Gil qatışığı olan karbonatlar qarşılıqlı surətdə reaksiyaya girib epidot, soizit,
horiblend və sair kalsium – maqnezium və dəmirə malik minerallar əmələ gətirir,
nisbətən təmiz karbonatlar isə yenidən kristallaşaraq mərmərləri əmələ gətirir.
Sulfatlar, natrium və kalsium xloridləri (gips, daşduz, sulvinit) həmçinin aktiv
surətdə reaksiyada iştirak edir və ona görə də metamorfik süxurlarda onlara rast
gəlinmir. Maqmatik süxurlarda aksessor və ikinci dərəcəli olan bir sıra
mineralların rolu daha da artır. Metamorfik süxurlarda çoxlu miqdarda iri sfen,
qranat, apatit, rutin kristallarına rast gəlinir. Serpentin, xlorit, epidot kimi
minerallar süxurəmələgətirmə roluna malik olur və bəzən çox qalın süxur qatlarını
təşkil edirlər. Nəhayət metamorfik süxurlarda ancaq onlar üçün səciyyəvi olan

47
minerallar aşkar olur ki, onlar tərkibcə mürəkkəb silikatlara və ya alimosilikatlara
mənsubdurlar. Onlardan disten, sillimanit (Al2O4SiO4), stavrolit
(2Al2OSiO4Fe(OH)2), kordierit ((MgFe)2Al3AlSi5O18), turmalin, talk, pirofillit,
maqneziumlu mika (flaqopit), kalsiumlu qranatlar (andradit və qrossulyar) və s.
Ümumiyyətlə, metamorfik süxurların tərkibində üç qrup minerallar ayırmaq
olar: 1) ilkin komponentlərin yenidən kristallaşması nəticəsində tərkibdə elə böyük
dəyişiklik baş vermədən əmələ gələn minerallar (kvars, çöl şpatları, karbonatlar və
s.); 2) süxurdakı ilkin komponentlərin, su və qazların müxtəlif reaksiyalarından
əmələ gələn yeni minerallar; 3) ilkin süxurlardan qalıq qalan reliktli minerallar.
Süxurların mənşəyini təyin etdikdə bu qrupların və onların süxurdakı nisbətinin
aydınlaşdırılması mütləq lazım gəlir.
Metamorfik süxurların struktura və teksturaları
Metamorfik süxurların strukturasını üç qrupa bölmək olar: kristalloblast,
kataklastik və reliktik. Kristalloblast qrupu daha çox yayılmış strukturalardır.
K r i s t a l l o b l a s t strukturalar bərk vəziyyətdə və ya başqa cür işləndiyi
kimi b l a s t e z a halında yenidən kristallaşma nəticəsində formalaşır. Bərk
şəraitdə kristalların inkişafı çətin olduğundan, təbii olaraq gözlənilə bilər ki, əmələ
gələn dənələrin forması qeyri – düzgün olmalıdır. Lakin metamorfik süxurlarda tez
– tez yaxşı hüdudlaşmış dənələr, bəzən də bir mineralın başqasına görə
idiamorfizm aydın surətdə özünü göstərir. Lakin burada idiamorfizm dərəcəsi
mineralların əmələgəlmə ardıcıllığv ilə yox, onların «kristallaşma qüvvəsi» ilə
əlaqədar olur (Bekkeyə görə). Bu terminin meydana çıxması süxurda bərk halda
yenidən kristallaşma getdikcə mükəmmələşmək istəyən mineral dənələrin bir –
birini sanki itələyib sıxışdırması ilə əlaqələndirilir. Ona görə də təqribən eyni
vaxtda gedən kristallaşmada bir mineralın dənələri başqasına görə daha çox
idiamorf (formalı) olur. Kristallaşma qüvvəsi böyük olan minerallar başqalarını
sıxışdırıb özlərinə daha sərbəst yer eləyə bildikləri üçün, onlarda əlavə dənələr az
olur, kristallaşma qüvvəsi kiçik olanlarda isə çoxlu əlavə dənələr olur.

48
Kristallaşmanın xüsusiyyətlərini qeyd etmək üçün metamorfik süxurların
minerallarının formasını təsvir edərkən xüsusi bir termindən istifadə olunur. Daha
yaxşı hüdudlanmış formalı kristallar i d i o b l a s t sözü ilə göstərilir. Belə bir
idioblastlıq sırası (azalma qaydası üzrə) təklif olunmuşdur: Rutin (və ya sfen,
maqnetit, qranit, turmalin, stavrolit, distan) – epidot – piroksen (və ya homonen) –
plagioklaz – pikalar (və ya xlorit) – kalsit – kvars – kalium çöl şpatı. Bu sıranın
axırıncı üzvləri daha az formalı dənələr əmələ gətirirlər. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, idioblastlıq dərəcəsinin azalması mineralların sıxlığının kiçilməsi ilə
paralel olur.
Metamorfik süxurlarda mineralların inkişafı zamanı toplanma ilə yenidən
kristallaşma daha kəskin surətdə özünü göstərir – mineralların xırda dənələri həll
olub, onların konsentrasiyasının artması hesabına məsamələkdəki məhlullarda daha
iri minerallar əmələ gəlir. Ona görə də metamorfik süxurlar üçün qeyri – bərabər
dənəli struktura daha çox səciyyəvidir.
Müəyyən struktura və tekstura xüsusiyyətlərinin əmələ gəlməsində birtərəfli
təzyiqin təsirilə əlaqədar olaraq mineralların vektorial inkişafının böyük rolu olur.
Bir çox minerallar xüsusilə mikalar horiblend, piroksenlər, çölşpatları və hətta
kvars uzunsov dənələr şəklində bir istiqamətdə yönəlmiş olurlar.
K r i s t a l l o b l a s t strukturalar eyni ölçüdə dənələr və müxtəlif ölçüdə
dənəli ola bilər.
Ən çox yayılmış eyni ölçüdə dənəli strukturaya baxaq. Onlardan q r a n o b l
a s t struktura mineral dənələrin bərabər ölçüdə izometrik və ya bir qədər uzanmış
olması ilə seçilir. Dənələrin kənarı səlis və ya bir – birinə möhkəm sıxılmış diş –
diş olur. Bu strukturanın başqa növlərindən mozaik, diş – diş strukturaları
göstərmək olar.
L e p i d o b l a s t struktura mikalar, kaorit, talk, seriotit və s. kimi möhkəm
minerallardan təşkil olunmuş metamorfik süxurlar üçün səciyyəvidir. Onlar həmin
mineralların lövhələri və ya vərəqlərinin paralel yerləşməsi ilə seçilirlər.

49
N e m a t o b l a s t struktura horiblend, turmalin, distan və s. mineralların
subparalel uzun prizmatik və ya çubuqlu dənələrindən təşkil olur. Bu struktura
amfibolitlər, distenli, turmalinli, epidotlu şistlərdə müşahidə olunur.
P o y k i l o b l a s t struktura plagioklazlar, horiblend, piroksenlər, qranatlar
kim bir çox minerallarda çoxlu əlavə dənələrin olması ilə fərqlənir. Əlavə dənələr
çox kiçik olub sıx yerləşən struktura o l ə y ə b ə n z ə r adlanır. Adətən əlavə
dənələr mineralların mərkəzi hissəsinə cəzb olunmuş olur, bu da onların
törəməsinin kristalların inkişafının ilk mərhələlərində baş verdiyini göstərir.
D i a b l a st struktura iki və ya bir çox mineralın qarşılıqlı inkişaf etməsi
nəticəsində əmələ gəlir. Müxtəlif ölçüdə dənəli strukturada metamorfik süxurlarda
tez – tez rast gəlir. Onlar ümumilikdə p o r i r o b l a s t adlanır və
morfologiyasına görə maqmatik süxurlarda olan porfir və porfirəbənzər
strukturalara oxşayır. Həmin strukturalarda olduğu kimi, porfiroblast strukturada
da süxurdakı əsas kütlədən ölçücə çox kəskin fərqlənən iri kristallar iştirak edir.
Metamorfik strukturaların əsas fərqlərindən biri də əsas kütlədə
vulkanikləşmənin iştirak etməsidir. Effuziv maqmatik süxurlar metamorfizmə
tutulmuş olsa hətta sıradakı vulkanik şüşənin təzyiq və temperaturanın təsirindən
yenidən kristallaşaraq, xlorit, epidot, horiblend və s. mineralların aqreqatlarına
keçmiş olması müşahidə edilir.
Müxtəlif ölçüdə dənəli strukturalar təzyiqli, xüsusilə birtərəfli təzyiqin
təsirindən dəyişməsi nəticəsində də əmələ gəlir. Onlar k a t a k l a s t i k struktura
adlanırlar.
Kataklaza uğramış süxurları adi gözlə və mikroskop altında bəzən qırıntı
çökmə süxurlarla qatışdırmaq olar. Lakin diqqətlə müşahidə aparmaqla onun
metamorfik mənşəyin olması aydınlaşır. Belə ki, döyülmə nəticəsində kvars, çöl
şpatları kimi kövrək minerallarda çatlar, qopma, gərilmə, qırışıqlıq əmələ gəldiyi
kimi, mika. Xlorit, tali kimi elastiki minerallarda əyilmə, cırılma, parçalanma baş
verir.

50
Mühazifə olunmuş iri qırıntılar kənarlarından möhkəm sürtülüb, girdələnir.
Onların aralarında döyülmüş, bəzən toz kimi narın material yerləşir. Onlar çox
olub, iri qırıntıları sementləmiş kimi, görünsə struktura blastosement adlanır.
Süxurların çox intensiv olub, incə qırıntılar aqreqatına keçməsi və adətən möhkəm
şistlənmiş olması nəticəsində milonit adlanan struktura əmələ gəlir.
R e l i k t l i struktura çox müxtəlif ola bilər. Onlar metamorfik süxurları
əmələ gətirən maqmatik və ya çökmə süxurlardan mühafizə olunub qala bilər.
T e k s t u r a l a r. Metamorfik süxurların teksturası ilkin süxurdan miras
qalan rejimli və məxsusi metamorfik ola bilər. Rellikli, ilkin süxurlar çökmə
mənşəli olduqda daha yaxşı əmələ gəlir. Maqmatik süxurların metamorfizmində
isə, əksinə çox vaxt onun özünə məxsus olan sıxkütləli və ya flyuidal, porfir
(effuziv süxurlarda) teksturalar qalmış olur. Ona görə də reliktiv teksturanın təyin
olunmasının ilkin süxuru müəyyənləşdirməkdə böyük əhəmiyyəti vardır.
Metamorfik süxurlarda ən çox rast gələn teksturalar çıxkütləli (massiv), ləkəli,
zolaqlı və şistli teksturalardır.
S ı x k ü t l ə l i tekstura kontakt süxurları, bəzi mərmərlər, kvarsitlər,
amfibolitlərin nisbətən sakit, istiqamətlənmiş tektonik hərəkətlərin iştirak etmədiyi
bir şəraitdə əmələ gəlir.
L ə k ə l i tekstura sıxkütləliyə yaxın olub, ondan bəzi mineral dənələrin
süxurda qeyri – bərabər ölçüdə paylanıb, müxtəlif ölçüdə toplantılar təşkil etməsi
ilə fərqlənir.
Z o l a q l ı teksturada mineralların qeyri – bərabər ölçüdə toplantılar təşkil
etməsi paralel zonalar üzrə olur. Süxurdakı zolaqlar tünd və açıq rəngli olduqda
zolaqlı tekstura daha qabarıq surətdə nəzəri cəlb edir.
Ş i s t l i tekstura bir çox metamorfik süxurlarda – qneyslərdə, kristallik
şistlərdə müşahidə olunur. Onlarda, istiqamətlənmiş təzyiq şəraitində kristallaşma
nəticəsində vərəqli, lövhəli, pulu, uzunprizmatik, iynəli mineral dənələrin
eynicinsli subparalel düzülmüş olmaları müşahidə edilir. Şistlilik süxurlarda olan
ilkin laylılığa uyğun gəlib və ya onunla bucaq təşkil edə bilər. Çox vaxt süxurlar

51
şistlənmə çöküntüləri üzrə asanca qopub sdvik pillələrə ayrılır (gil şistlərində).
Şistlilik çox vaxt düz xətti olur, bəzi hallarda metamorfik süxur kəskin
deformasiyaya uğrayıb, laycıqların incə qırılmaları nəticəsində dalğalı və ya
mikroqırışıqlı teksturalar əmələ gəlir.
Şistli metamorfik süxurlar Yer qabığının dərin zonalarına batıb, böyük
hidrostatik təzyiq, onlar təkrar kristallaşıb ilk dəfə yaranan tekstura elementlərini
tamamilə itirə bilər və bu zaman çox vaxt qranoblast struktura əmələ gəlir.
E y n ə k l i və ya linzayabənzər tekstura süxurdakı ümumi subparalel fonda
iri dənələrin və ya dənələr aqreqatvnın daha incədənəli kütlə ilə haşiyələnərək
əhatə olunmuş şəkildə yerləşməsi ilə fərqlənir. Bu tekstura dənə ölçüləri müxtəlif
olan qırıntı və çökmə və ya flyuidal teksturalı effuziv süxurların metamorfizmi,
eləcə də metamorfik süxurların kataklazası nəticəsində əmələ gələ bilər.
Metamorfik süxurların təsnifatı və başlıca tipləri
Süxurların metamorfizmi çox müxtəlif geoloji proseslərlə əlaqədar
olduğundan, həmin proseslərə tutulan ilk kütlələrin çox müxtəlif kimyəvi və
mineraloji tərkibdə olmaları onların təsnifatını bir və ya iki nişanəyə görə
aparmağa imkan vermir. Maqmatik süxurları bu və ya başqa bir qrupa daxil etmək,
onun mənşəyi haqqında qəti fikir demək üçün onların mineraloji tərkibini və
strukturasını təyin etmək kifayət idisə, metamorfik süxurların bir çoxu üçün bu
mümkün olmur. Burada kimyəvi və mineraloji tərkibi, struktura və teksturanı,
eləcə də metamorfizmin növünü nəzərə almaq lazım gəlir. Mineraloji tərkibə görə
metamorfizm şəraitini; struktura və teksturaya görə süxurun əmələgəlmə
dərinliyini, birtərəfli təzyiqin və deformasiyanın təsir dərəcəsini; kimyəvi tərkibə
görə ilkin süxurun xarakterini aydınlaşdırmaq olur. Bir çox hallarda,
metamorfizmin hansı tipdən olmasını – intruziyanın və ya tektonik hərəkətlərin
təsirindən əmələ gəlməsini təyin etmək nümunələrin laboratoriya tədqiqatına görə
belə mümkün olmur və çöl müşahidələri aparmaq lazım gəlir. Məhz ona görə
metamorfik süxurların təsnifatına alimlərin yanaşma prinsipi də müxtəlifdir.
funduszeue.infoev (cü ildə) kimyəvi tərkibə əsaslanaraq metamorfik süxurları beş

52
sinifə bölməyi təklif etmişdir: 1) alüminium oksidi ilə zəngin olan gilli
çöküntülərdən əmələ gələn polit süxurlar; 2) bir tərəfdən arkoz qumdaşları və
alevrolitlərdən, digər tərəfdən isə turş maqmatik süxurlardan əmələ gələn kvars
çölşpatlı süxurlar; 3) çökmə karbonatlı süxurlardan əmələ gələn – əhəngli süxurlar;
4) əsaslı maqmatik süxurlardan, tuflardan əmələ gələn – əsaslı süxurlar; 5)
ultraəsaslı maqmatik süxurlardan əmələ gələn – maqneziumlu süxurlar.
Cədvəldə ixtisar olunmuş şəkildə metamorfik süxurların təsnifatı verilir.
Q n e y s l ə r - Başlıca olaraq kaliumlu çölşpatları, plagioklazlar, kvars,
minalar və horiblend və ya piroksenlərdən təşkil olan, kristal dənəli metamorfik
süxurlardır. Bu minerallardan başqa məxsusi metamorfizm mineralları – qranat,
sillimanit, stavrolit, kordierit, qrafit, disten və s. iştirak edir. Bu minerallar
miqdarca çox olduqda süxurun adına təsir göstərir. Məsəl üçün biotit – qrafitli,
biotit – qaranat – siliamanitli plagioqneys.
Qneyslərdə – sirkon, apatit, mokasit, sfen, maqnetit və s. kimi aksessor
minerallar da çox rast gəlir.
Qneyslərin strukturası qranoblast, porfiroqranoblast, qranolepidoblast olur.
Ən tipik tekstura rəngli və rəngsiz zonalardan təşkil olan zolaqlı teksturadır.
Əmələ gəlməsinə görə qneyslər maqmatik süxurlardan törəyən –
ortoqneyslərə və çökmə süxurlardan törəyən - paraqneyslərə bölünürlər. Qneyslər
geniş yayılmış metamorfik süxurlar olub, bəzən çox geniş sahələri əhatə edir.

53
Metamorfik süxurların təsnifatı (funduszeue.infotski, cu il)
Cədvəl 1
İlkin süxur Əhəngdaşı Merkel Gil və Qumdaşı Qranat Vulkanik süxurlar Qabbro Ultraəsaslı
metamorfizmin gilşistli turş əsaslı və diorit süxurlar
tipi orta
Kontakt -termal mərmər Plagiokla Roqovik Roqovik Piroksen – - -
z– plagioklazl
piroksenli ı roqovik
roqovik
Kontakt – meta Skarp Skarp
somatik
Metamatomorfizm Qreyzen Törəmə Propilit - Serpentin
kvarsit
Kataklastik Kataklazit, Porfıroid Porfiritoid Kataklazit,
milonit pilonit
Aşağı Fillit, - Filonit Kvarsserisitli Yaşıl rəngli - -
temperaturalı serisitli şist süxurlar
şist
Orta temperaturalı Mərmər Yaşıl şist Mikalı kvarsit Mikalı şist Kvars – Yaşıl şist - -
şist mikalı şist albit
epizotlu,
amfibolit
Yüksək mərmər amfibolit qneys kvarsit qneys qranulit Amfibolit, eklokit
temperaturalı

54
Qneyslər ən çox Ukraynada, Karoliyada, Qafqazda, Uralda və Şərqi Sibirdə rast
gəlirlər. Tikinti materialı kimi işlənirlər.
A m f i b o l i t l ə r - Horiblendli qneyslərə oxşayırlar. Bozumtul – yaşıl və ya
tünd – boz rəngli süxurlar olub, əsas etibarilə plagioklazlardan və horiblenddən təşkil
olurlar. Bu minerallardan başqa biotit, qranat, paroksenlər və maqnetit də iştirak edə
bilər. Genetik cəhətdən qneyslərlə yaxın əlaqədə olub, çox vaxt onlarla laylaşaraq,
tədrici keçid təşkil edir.
M i n a l ı k r i s t a l l i k ş i s t l ə r gilli süxurların daha şiddətli metamorfizmi
nəticəsində əmələ gəlir.
Başlıca tərkibi hissələri biotit, muskovit, xlorit və kvarsdır. Bunlardan başqa,
çox vaxt iri, porfiroblast dənələr şəklində qranat, disten, andaluzitdə iştirak edir.
Süxurun strukturası lepidoblast lepidoqranoblast, porfiroblast, teksturası şistli olur.
Mikalı kristallik şistlər qneyslərdən çölşpatlarının olmaması, mikaların çox olması və
şistliliyinin daha qabarıq görünməsi ilə seçilir.
Mikaların iştirakına görə muskovitli, bistitli, iki mikalı, xloritli, talklı şistlər
ayrılır.
Tərkibində nəzərə çarpacaq miqdarda çölşpatı olan mikalı şistlər qneysli mikalı
şistlər adlanır. Mikalı şistlərdə kvarsın miqdarı çox olarsa, o mikalı kvarsit adlanır və
mikalı şistlərdən kvarsitə keçid süxur hesab olunur. Mikalı şistlər və fillitlər
platformaların bünövrəsində və bir çox qırışıqlıq oblastlarında proterozoy çöküntüləri
içərisində rast gəlir.
T a l k l ı ş i s t l ə r – Xlorit, mikaların pulcuqlarından, kvars, çölşpatı və başqa
mineralların dənəciklərindən təşkil olan nazikşistli metamorfik süxurlardır. Rəngi
yaşılın müxtəlif tonlarında olur. Barmaqla yoxladıqda çox yumşaq və yağlı kimi olur.
Çox vaxt serpentitlərin içərisində rast gəlir. Talklı şistlərin əmələ gəlməsi heridotit və
piroksenitlərin pozulması ilə əlaqədar olur. Bəzi hallarda kənardan gətirilmiş silikat
turşusunun təsirindən əhəngdaşlarının da talklaşması baş verir.
F i l l i t l ə r – əsas etibarilə xırda pulcuqlarından təşkil olan boz, tünd – boz,
bəzən də təqribən qara rəngli incə, naziklaylı və ya şistli süxurlardır. Az miqdarda

55
xlorit, dispers kömürlü maddələr, xırda qırıntı kvars dənəcikləri və dəmir hidroksidi
də iştirak edə bilər. Histlənmə səthlərində serisit pulcuqlarının qanunauyğun,
yerləşməsinə görə səciyyəvi ipəyi parıltı müşahidə olunur. Xarici görünüşü ilə fillitlər
bəzən gilli şistlərə oxşayır, lakin onlardan fərqli olaraq gil minerallarına malik olmur.
Onlar gilli şistlər ilə mikalı şistlər arasında orta yer tuturlar. Fillitlər şistli teksturalı
olmalarına görə zərbədən asanca nazik lövhələrə parçalanırlar və bu xüsusiyyət
onlardan örtük materialı kimi (örtük şistləri) istifadə etməyə imkan verir.
G i l l i ş i s t l ə r – gilli hissəciklərdən, incə, kvars. Mika tozundan və əhəngli
maddədən ibarət, tünd boz və ya qara rəngli süxurlardır. Əhəmiyyətli miqdarda kalsit
iştirak etdikdə onlar əhəngli – gilli şist, bitumlu maddələr olduqda isə yanar şist
adlanır. Yanar şistin rəngi qara olub, kömürə bənzəyir. Gilli şistlər gilli süxurların
metamorfikləşməsinin başlanğıc mərhələsində əmələ gəlir. Bəzi tədqiqatçılar onlarda
gözəl şistləşmə olmasına baxmayaraq onları çökmə süxurlara daxil edir. Metamorfik
süxurlardan fərqli olaraq gilli şistlərdə kristallik struktura olmur.
K v a r s i t l ə r – sıxkütləli (massiv) metamorfik süxurlardır. Onlar təqribən
tamamilə möhkəm sementlənmiş kvars dənələrindən təşkil olur. Kvarsit tamamilə elə
kristaldənəli bir kütlədir ki, dənələr və sementin sərhəddini ayırmaq mümkün olmur.
Kvarsit çox sıx və sərt olduğundan polad bıçaqla cızılmır. Kvarsitlər kvarsla
qumdaşlarının və qumların metamorfikləşməsindən əmələ gəlir.
Kvarsitlər müxtəlif rənglərdə – ağ, boz, çəhrayı, zambaq rənglərində olurlar.
Təmiz kvarsitlərin strukturası qranoblastik və ya mozaik strukturada olur. Çox vaxt
kvarsitlərdə xlorit, muskovit, aktinolit, homatit, rutil, çölşpatları və başqa minerallara
da rast gəlinir.
Kvarsitlər tərkiblərində olan ikinci dərəcəli minerallara görə mikalı, xloritli,
dəmirli növlərə ayrılırlar. Onların içərisində yaxşı şistləşməyə malik olan – kvarsitli
şistlər ayrılır. Tərkibində çoxlu maqnetit, hamatit və başqa dəmirli minerallar olan
kvarsit – dəmirli kvarsit adlanır.
Kvarsitlər qiymətli faydalı qazıntı hesab olunur: möhkəm (moos şkalası üzrə
sərtliyi təqribən 7) gözəl rəngli kvarsitlər bəzən tikinti daşı və cilalanma daşı kimi

56
işlənir. Çox sıx, məsaməsiz kvarsitlərdən turşuya davamlı material lazım olan sənaye
sahələrində istifadə olunur. Kvarsitdən odadavamlı kərpic – dinas da hazırlanır.
SSRİ-də kvarsit Ukraynada, Karelypda, Altayda istismar olunur.
Ç e s p i l i t – tərkibində 45 faizə qədər dəmir oksidi olan, yəşəməbənzər
kvarsitlərə deyilir. Çespilitlər böyük sənaye əhəmiyyəti daşıyıb, qiymətli dəmir filizi
hesab olunurlar. Dəmirli kvarsitlərə Kursk maqnit anomaliyasında, Krivoy-Roqda,
Cənubi Afrikada, Şimali Amerikada və Hindistanda rast gəlinir. Onlar yaşlarına görə
qədim süxurlardan hesab olunurlar.
M ə r m ə r l ə r – Təqribən tamamilə kalsitdən təşkil olunmuş, sıxkütləli,
bərabər ölçüdə dənəli metamorfik süxurlara deyilir. Mərmərlərdə kalonitdən başqa
dolomit, kvars, çölşpatları, horiblend də iştirak edə bilər. Mərmərlər karbonatlı
maddə ilə zəngin olan əhənjdaşları, dolomitlər və başqa çözmə süxurların
temperatura təsirindən yenidən kristallaşması nəticəsində əmələ gəlir.
Təmiz mərmər ağ rəngdə olur. Onda qrafit və ya kömürlü maddələrin olması
göyümtül, bozumtul, boz, hətta qara rəng; dəmir hidroksidinin olması sarı və çəhrayı
rəng verir.
Mərmər polad bıçaqla asan cızılır və HCl turşusunun təsirindən reaksiyaya girib,
köpüklənir.
Mərmərlərdən ornament, bəzək, bədii və heykəltəraşlıq işlərində geniş istifadə
olunur. SSRİ-də mərmərlər Uralda, Krımda, Qafqazda, Zaqafqaziyada və Altayda
geniş yayılmışdır və mədənləri istismar olunur.
R o q o v i k l ə r – sıxkütləli, tamkristallik, buynuzvari sınığı olan müxtəlif
rənglərdə metamorfik süxurlardır. Qumlu – gilli süxurların intruziyalarla kontaktında
əmələ gəlir. Roqoviki təşkil edən minerallar çox incə olduğundan, ancaq mikroskop
altında təyin olunurlar. Onların tərkibi əsasən kvars – biotit – çölşpatından ibarət olur.
İkincidərəcəli minerallar kimi, alüminium oksidi mineralları andeluzit və siplimanit
iştirak edir.
S k a p l a r - bir neçə mərhələdə əmələ gəlib, çox müxtəlif mineral tərkibdə
süxurlardır. Əsas mərhələ cəmi skarpların əmələ gəlməsinə aid olub – yüksək

57
temperatura (C) ilə əlaqədar sayılır. Hidrotermal skarplar isə təqribən
C temperaturda əmələ gəlir. Tipik skarp mineralları diopsihedenberqit piroksen
sırası və qrossulyarandradit qranat sırası minerallarıdır. Dolomitlərlə kontaktda əsas
etibarilə olivin qrupu, diopsid və maqneziumlu mika – flaqopitdən ibarət olan
maqneziumlu skarplar əmələ gəlir. Skarpların strukturaları da mineraloji skarplar
əmələ gəlir. Skarpların strukturaları da mineraloji tərkibləri kimi çox müxtəlif olur.
Adətən sıxkütləli, ləkəli və ya zolaqlı ortadənəli, qeyri – bərabər ölçüdə dənəli,
sıx kütləli olurlar.
Vollostonitli və skaponitli skarplar açıq, qranatlı və maqnetitli skarplar qəhvəyi
və təqribən qara olur. Epidotlu skarplar isə yaşıl rəngdə olur.
Skarplar səciyyəvi kontakt metasomatik mənşəli süxurlardır. Skarplarda bir çox
faydalı qazıntılar yerləşir. Onlardan maqnetit (Fe 3O4), şeelit (CaWO4), kassiterit
(SnO2) kimi metallik qrafit floqopit, talk, asbest, naqurit və s. kimi qeyri/metallik
faydalı qazıntıları göstərmək olar.
Skarptipli böyük dəmir yataqları Uralda, Qərbi və Şərqi Sibirdə, Azərbaycanda
(Daşkəsən) və başqa rayonlarda istismar olunur.

Litologiya və çökmə süxurlar

Litolofiya - müasir çöküntülər və çökmə süxürlar haqqında elmdir. Yunanca

59
Bölmə 1: Litogenezin əsasları
Çöküntü toplanma və süxur əmələ gətirən
proseslər haqqında ümumi məlumat
Litosfer qatının (onu təşkil edən müxtəlif mənşəli süxurların) fıziki, kimyəvi və
üzvi aşınması nəticəsində yaranan materialların (məhsulların) aşınması, daşınması və
müxtəlif mühətdə toplanaraq (çökdürülərək) diagenezə uğramasından əmələ gələn
mineral və üzvi maddələr yığımına (geoloji cism) çökmə süxur deyilir. Çökmə
süxurlar su hövzələrinin dibində və quruda ekzogen proseslərin nəticəsində əmələ
gəlir.
Çökmə süxurların əsas komponentləri (tərkib hissələri) aşağıdakılardır:

60
1. Qırıntı hissəsi - müxtəlif mənşəli süxurların mexaniki parçalanmasından əmələ
gəlir.
2. Hemogen hissəsi - əsasən sulu mühitdə kimyəvi reaksiya yolu ilə yaranan
məhsuldur.
3. Biogen hissəsi - heyvan və bitki qalıqlarının mineral skeletindən və çürüməmiş
üzvi birləşmələrdən yaranır.
4. Vulkanogen hissəsi- vulkan fəaliyyətindən yaranan məhsul.
5. Kolloid materialı - qırıntı materialların xırdalanmış mkm (1* -6*
mm) ölçülü nazik dispers hissəciklər.
6. Kosmik hissə - kosmik toz, meteorit.
7. Çökmə süxurlardakı boşluqlar (məsamələr) - bu boşluqlar mayelər və qazla
dolmuş olur.
Ümumi şəkildə çökmə süxurların əmələ gəlmə prosesi aşağıdakı sxem üzrə baş
verir:
Aşınma məhsullarının (materiallarının) yaranması  onların daşınması
(daşınma zamanı bir hissəsinin çökdürülməsi)  materialların su hövzəsində
çökdürülməsi  orada çöküntülərin toplanması və onların çökmə süxura çevrilməsi.
Beləliklə demək olar ki, çökmə süxurların əmələ gəlməsi və dəyişilməsi ardıcıl
və qanuna uyğun surətdə baş verən mexaniki (fiziki), kimyəvi və bioloji (üzvi)
proseslər kompleksinin nəticəsidir. Süxur əmələ gətirən proses - litogenez adlanır.
Akademik funduszeue.infov çökmə süxurların yaranması prosesində üç mərhələni
ayırır:
1. Hipergenez - çökmə süxurların əmələ gəlməsi üçün ilkin materialların
yaranması (mexaniki (fiziki), kimyəvi, üzvi və vulkan fəaliyyətindən alınan
materiallar)
2. Sedimentogenez - aşınma materiallarının daşınması və çökdürülməsi.
3. Diagenez - narm çöküntülərin çökmə süxura çevrilməsindəki proseslərin cəmi.
Çöküntü toplanma (əmələ gəlmə) şəraiti ərazinin iqlim, relyef və geotektonik
rejimi ilə təyin edilir. Onlardan ən çox əhəmiyyətlisi - iqlimdir.
61
İqlim şəraitinə görə litogenez aşağıda qeyd edilən tiplərə ayrılır:
1. Humid tipi - nəmli iqlim zonasında, ilin əsas müddətində müsbət temperatur və
yağıntının buxarlanmadan üstün olduğu şəraitdə baş verir.
2. Arid tipi - nəmliliyin defesit (çatışmadığı) olduğu səhra və yarımsəhra iqlim
şəraitində baş verir.
3. Nival və ya buzlaq tipi - qütblərdə və yüksək dağlıq zonalarda baş verir.
4. Effuziv - çökmə tipi - qədim və müasir vulkan fəaliyyəti ilə əlaqədar baş verir.
Hal - hazırda litogenez anlayışına aşağıdakı mərhələləri də daxil edirlər və onları
diagenezdən sonrakı (postdiagenetik) proseslər adlandırırlar:
1. Katagenez - yer qabığının dərin qatlarına düşmüş çökmə süxurlarda baş verən
kimyəvi - mineraloji dəyişilmə mərhələsi.
2. Metagenez - yüksək temperatur və təzyiq şəraitində çökmə süxürların kəskin
(güclü) dəyişilməsi mərhələsi. Bu mərhələ süxurları metamorfıkləşməyə sövq
edir.
Süxur əmələgəlmə prosesinin baş vermə müddəti çökmə materialının
tərkibindən asılıdır və yüz min illərlə davam edə bilər. Növbəti mərhələ isə yüz
milyon illərlə davam edə bilər. Bu mərhələ ya yer səthinə çıxmış süxurların
parçalanması (aşınması), ya da dərin qatlarda metamorfikləşmə ilə başa çatır.

Şək.l Çökmə süxurların əmələgəlmə mərhələlərinin sxemi

62
Hipergenez mərhələsi
Hipergenez mərhələsi çökmə süxurların yaranmasının ilkin (hazırlıq)
mərhələsidir. Hipergenez - Yer səthində və ona yaxın zonalarda köklü (ana)
süxurların aşınmasıdır. Atmosfer amillərinin təsiri nəticəsində Yer səthinə çıxmış
müxtəlif mənşəli süxur və mineralların parçalanması prosesinə aşınma deyilir.
Əmələgəlmə səbəblərinə görə aşınma üç növə ayrılır: fıziki (mexaniki), kimyəvi və
üzvi.
1. Fiziki aşınma
Əslində havanın t-runun gündəlik dəyişilməsi ilə əlaqədardır. Bu özü isə sahənin
iqlimi, relyefi, süxurların tərkibi, quruluşu prosesin davam etmə müddəti və s.
amillərdən asılıdır.
Temperaturun dəyişməsi mineralların həcmini dəyişir və onlar arasındakı
əlaqəni zəiflədir. Nəticədə süxurlarda kiçik çatlar yaranır. Həmin çatlara su daxil
olur, donaraq çatları genişləndirir. Beləliklə süxurlar iri hissələrə və sonra qırıntılara
parçalanır.
Fiziki aşınmanın baş verdiyi geoloji açılışların ətrafında iri süxur qırıntılarından
ibarət çöküntülər - elüvial, dağ yamacında çökənlərə - delüvial, dağətəyi yamacda
toplanmışlar isə - kollüvial çöküntülər adlanır.
Axar sular və sahilboyu dalğalar da böyük dağıdıcı gücə malik olur. Bu proses
abrasiya adlanır. Hərəkətdə olan buzlaqların süxurların mexaniki dağılmasında rolu
böyükdür.
Küləyin fəaliyyəti deflyasiya və korraziya törədir ki, nəticədə müxtəlif
əsrarəngiz eol relyef formaları əmələ gətirir.
Üzvi aləm süxurların mexaniki parçalanmasına səbəb olur. Bitkilərin kökü ana
süxurlarda çatlar yaradıb, onları parçalayır.
Fiziki aşınma müxtəlif ölçülü çöküntü materialı (bir neçə metrdən - 0, mm
və daha kiçik) əmələ gətirir.
2. Kimyəvi aşınma

63
Çöküntü materiallarının yaranmasında süxurların kimyəvi aşınması olduqca
böyük rol oynayır. Bu prosesi hərəkətə gətirən əsas qüvvə su, oksigen, karbon qazı və
müxtəlif mineral turşularıdır. Oksidləşmə, hidrotasiya, həllolma və hidroliz -
kimyəvi aşmma əmələ gətirən başlıca reaksiyalardandır.
Oksidləşmə oksigenin minerallara təsirindən əmələ gəlir. Atmosfer və eləcə də
suda iştirak edən oksigen su şəraitində mineralların bəziləri ilə birləşərək yeni
mineral növləri əmələ gətirir. Məsələn, maqnetit Fe2O3 x FeO mineralında çox
davamsız olan FeO oksidləşərək - limonitə çevrilir. Bir çox süxurların (qum, qum
daşı, gil, mergel və s.) kərpici və qovuru rəng alması, onlarda dəmirli mineralların
olması və həm də onların oksidləşməsini göstərir. Oksidləşmə prosesi yerin müxtəlif
dərinləyinə (bir km-ə kimi) qədər nüfuz edə bilər.
Bəzi minerallar oksidləşərkən öz həcminin 3/1 -ni itirir ki, bu da süxurda
məsamə boşluqların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Hidrotasiya - suyun minerallara təsirinə deyilir. Bu prosesdə yaranmış yeni
mineralda hidrat və kristallaşma suyu alınır. Məsələn anhidrit - (CaSO4), gipsə -
(CaSO4x2H2O), hematit - (Fe2O3), limonitə - (Fe2O3x3H2O) çevrilir. Hidrotasiya
nəticəsində süxurlardakı mineralların həcmi kəskin dəyişir. Məsələn anhidritə
nisbətən gipsin həcmi % artır.
Bu da süxurları sıxlaşdırılmasına və deformasiyasına səbəb olur.
Həllolma və hidroliz prosesi süxurlara suyun karbon qazı ilə birlikdə təsirindən
irəli gəlir. Məlumdur ki, su həmişə müəyyən miqdarda H və OH ionlarına
dissosiasiya olunur. H (hidrogen) ionu aşınmada bilavasitə iştirak edir. H
(hidrogen)in konsentrasiyası çoxaldıqca, suyun aşındırıcı qabiliyyəti yüksək olur.
Adətən hidrogen ionlarının konsentrasiyası temperaturdan və eləcə də suda həll
olmuş CO2 miqdarından asılı olaraq artır. Burada karbon qazının rolu olduqca
böyükdür, çünki bu qazla tam doymuş məhlulun həlletmə qabiliyyətini dəfə
artırır.
Suyun karbon qazı ilə birlikdə minerallara təsiri bəzən mürəkkəb hidroliz
prosesləri kimi təzahür edir. Bu zaman mineralın tərkibində iştirak edən müəyyən

64
elementin çıxması ilə əlaqədar olaraq süxurun bütövlüyü pozulur. Məsələn,
tərkibində CO2 olan suyun təsiri ilə ortoklaz və mikroklin mineralları kaolinə çevrilir.
2 KALSi3O8 + CO2 + 11H2O = Al2O3 x 2SiO2 x 2H2O + 2SİO2 x nH2O +
K2CO3
mikroklin kaolin opal
K2CO3 suda asanlıqla həll olub məhlula çevrilir. Yüksək nəmlilik və temperatur
şəraitində əmələ gəlmiş kaolin mineralının özü də parçalanaraq boksit və opal
minerallarına çevrilir.
Al2O3 x 2SiO2 x 2H2O Al2O3 x nH2O + SiO2 x nH2O
kaolin boksit opal
Suyun və CO2 təsiri nəticəsində olivin mineralı (Mg, Fe)2 (SİO4) qısa vaxt
ərzində serpentinə keçir. Dəmir isə sonrakı parçalanma zamanı limonit mineralına,
maqneziumun bir hissəsi (tərkibində CO2 olan su vasitəsilə) MgCO2 - ə çevrilir.
3. Üzvi aşınma
Biomexaniki və biokimyəvi olur. Bitgi və orqanizmlərin süxurlara aşındırıcı
təsirindən baş verir. Məlumdur ki, Yer səthinin böyük bir hissəsi bitgilərlə əhatə
olunub. Bitgilərin kökləri süxurları mexaniki olaraq aşındırır. Ağac böyüdükcə onun
kökü də böyüyür, yenidən şahələnir, çatlara soxulur, onları genişləndirir və dağıdır.
Hətta köklərin ölmüş (qurumuş) hissəsi belə yuxarıdan süzülüb gələn sular vasitəsilə
islanır, şişir və çatları yenidən genişləndirib süxuru parçalayır.
Bir sıra canlı qazıcı orqanizmlərin fəaliyyəti yerin altı ilə əlaqədardır. Onlar
süxurları mexaniki olaraq dağıdır. Bu işdə kiçik həşəratların rolu böyükdür. Onlar
süxurları həm ovur, həm də atmosfer amillərinin dərin qatlara nüfuz etməsini təmin
edir.
Biomexaniki aşınmanın ən birinci səbəbkarı insandır. Sahələrin şumlanması,
yolların, şəhərlərin salınması, yeraltı qazıntı işləri, karxanalar, su anbarları, maqıstral
kəmərlərin salınması və s. işlərin aparılması biomexaniki aşınmaya aiddir.
Biokimyəvi aşınmada üzvi aləmin rolu böyükdür. Bitgilər müxtəlif süxur
qatlarına daxil olur və oradan K, Na, Ca, Mg, P, S, Al, Fe, Si, O2 və s. elementləri
65
sovurur (cəlb edir) və öz köklərindən müəyyən turşu buraxmaqla süxuru səthdən
dağıdır. Süxurun səthdən dağıdılması onun üzərində əmələ gələn ilk
mikroorqanizmlərdən başlayır. Bu mikroorqanizmlər süxur səthinə qırmızı til, qonur,
sarı və s. rəng verir. Belə orqanizmlər bütün iqlim şəraitində, hər bir səth üzərində
yaşaya bilir. Onlar tələf olduqda çürüyür, buraxdıqları üzvi turşu vasitəsilə aşınma
məhsullarına təsir göstərir və daha mürəkkəb bitgilərin yaranmasına şərait yaradır.
Orqanizmlərin və bitgilərin çürüməsi nəticəsində humus turşuları yaranır ki, onlar
silikatlara təsir göstərərək onlardan kationları çıxarır. Humus aşınma məhsullarına
(torpağa) qara və boz rəng verməklə onları daha da parçalayır, boşaldır və torpağı
münbitləşdirir.
Beləliklə aşınma prosesində aşağıdakı aşınma məhsulları yaranır:
1. Qırıntı materialları.
2. Yerüstü şəraitdə yeni dözümlü materiallar.
3. Kolloid və həqiqi məhlullar.
Sedimentogenez mərhələsi
Aşınmaların ardınca və onlarla eyi vaxtda materialların daşınması və
çökdürülməsi baş verir. Daha doğrusu çöküntülərin əmələ gəlməsinə başlanır.
Çöküntütoplanmanın xarakteri, onların istiqaməti və intensivliyi geoloji və fiziki-
coğrafı şəraitlə, yəni relyef və iqlimlə müəyyən edilir. Ona görə də müəyyən iqlim
zonalarında çöküntütoplama prosesi müxtəlif (fərqli) cür təzahür edir.
1. Humid tipli iqlim (zonasında) əyalətində (nəmli iqlim zonasında)
çöküntülərin toplanması.
Qırıntı materiallarının daşınmasında axar sular başlıca amildir, küləyin
fəaliyyəti,
ağırlıq qüvvəsi və orqanizmlərin fəaliyyəti ikinci dərəcəli hesab olunur.

Yağış və qar suları vasitəsilə aşınma materiallarının

66
Zirvələrdə və dağ yamaclarında toplanmış aşınma materialları, yağışın və qaz
sularının vasitəsi yerlərini dəyişib (daşınır) çoxda böyük olmayan məsafələrə daşınır.
Ona görə də qırıntı materialları az yuvarlanır və pis çeşidlənir. Beləliklə yamaclarda
delüvial, yamacın ətəklərində prolüvial çöküntüləri əmələ gəlir (toplanır). Bu
çöküntülər özünəməxsus axın laylanmaları ilə səciyyələnir. Yeni biristiqamətli çəp və
üfıqi layların növbələşməsi ilə xarakterizə olunur. Belə ki, çəp, kəskinmeyilli kobud
materiallar silsiləsi (yığımı) - müvəqqəti sellərin (axının), narın materiallardan təşkil
olmuş horizontal çöküntülər silsiləsi isə - müvəqqəti su hövzələrinin məhsuludur.
Dağlarda yağan güclü yağışlar, ya da qarın sürətlə əriməsi şiddətli su axınlarını -
selləri yaradır. Nəticədə əmələ gələn palçıqlı su axmları dağətəyi düzənliklərdə
olduqca böyük miqdarda qırıntı materiallarını daşıyıb çökdürür. Belə çöküntülərdə
materialların çeşidlənməsi baş vermir.
Qırıntı materiallarının çay suları ilə daşınması və çökdürülməsi
Aşınma materiallarının daşınmasında və çökdürülməsində müvəqqəti su axınları
ilə birlikdə çayların rolu olduqca böyükdür. Çayda suyun çoxluğu iqlim şəraitindən,
sürəti isə çay dərəsinin meyilliyindən, yəni relyefin xarakterindən asılıdır.
Çay dağıdılmış süxur parçalarmı və mineral hissəciklərini bir neçə cür daşıyır.
Ən iri hissəciklər (çaydaşı, çaqıl), adətən, çayın dibi ilə diyirlənmə yolu ilə aparılır.
Daşqın zamanı bu yolla aparılan (daşınan) materialların miqdarı dəfələrlə artıq olur.
Onlar bir- birinə toxunaraq sınıb itibucaqlı dənələrə çevrilir. Sonra onlar ya yenidən
sınır, ovxalanır, ya da sürtünərək hamarlaşır. Nisbətən xırda materiallar, suyun
sürətindən asılı olaraq çox vaxt çınqıllar, bəzən də çaqıllar çay suyunda sıçrayış yolu
ilə aparılır.
Ən kiçik olan alevrit və pelit, eləcə də incə qum hissəcikləri suda asılı
vəziyyətdə daşınır. Çayların daşıdığı materiallar içərisində suda asan həll ola bilən
duzlar iştirak edir. Məsələn NaCl, MgCl2, CaSO4, CaCO3, Na2CO3 və s. Bütün bunlar
suda məhlul halında daşınır.
Qırmtı materiallarının çökməsi çayboyu suyun sürətinin dəyişməsinə uyğun
olaraq

67
baş verir. Ən iri hissələr çayın yuxarı hissəsində (astanalarda) çökür. Sonra bir qismi
çayın dağlıq hissədən düzənə keçən yerlərdə, bir qismi də çayın orta və aşağı
hissələrində, eləcə də eroziya bazisində çökür. Bu qayda ilə çay dərələrində yığılmış
çöküntülərə allüvial çöküntülər və ya allüvium deyilir. Çöküntülərin böyük bir
hissəsi də deltalarda yığılıb qalır.
Su hövzələrində qırıntı materialların daşınması və çökdürülməsi
Dənizlərə və göllərə (su hövzələrinə) qurudan (kontinental sahələrdən) aşınmış
materiallar müxtəlif halətdə daşmır. Materialların bir qismi su hövzələrinə suda həll
olmuş halda, digər qismi isə daşınma zamanı yol boyu çökməmiş qırıntı materialları
kimi daxil olur. Qırıntı materialların böyük bir hissəsi isə su hövzəsi sahillərinin
yuyulması nəticəsində hövzələrə düşür.
Su hövzələrinə materialların daşınmasını təmin edən əsas amil suyun axını
(hərəkəti) və dalğalanmasıdır. Suyun axını müxtəlif səbəblərdən baş verir:
1. Külək - daimi və periodik su axını törədir (ləpələnmə və dalğalanma
hərəkətləri).
2. Ayın və Günəşin cazibəsi nəticəsində törədilən qabarma - geriçəkilmə
hərəkətləri.
3. Dənizin cərəyanları.
4. Müxtəlif duzluğa və sıxlığa malik hövzələr arasında baş verən hərəkətlər
(konveksion və ya konpensasiya hərəkətləri).
5. Dəniz orqanizmlərinin, sualtı vulkan püskürmələrinin və zəlzələlərin törədə
bildiyi dəniz suyunun hərəkətləri.
Dəniz suyunun hərəkəti m, bəzən m dərinlikdə şelf
zonasında su qatının dövranını yaradır. Dəniz suyunun hərəkət sürəti 0,,0 m/san
arasında dəyişir. Küləyin törətdiyi dalğalar dövrü olaraq dəniz dibi çöküntülərini
narınlaşdırır və çöküntülərin səthində zərif dalğa izi qoyur (znaki ryabi). Küləyin
törətdiyi dalğalar çöküntülərə mütəmadi təsir göstərməklə onları ölçülərinə görə
çeşidləyir və müəyyən tekstura formalaşdırmaqla çöküntüləri daşıyır. En və uzunluq

68
istiqamətində hərəkət edən dalğalar sahil boyu (çöküntülərin) materialların həmin
istiqamətlərdə çökdürülməsi səbəb olur.
Dəniz suyunun hərəkəti və dalğalanması nəticəsində çöküntülər çeşidlənir və
yuvarlanır. Plyaj qumları yaxşı çeşidlənmiş materiallara misaldır. Adətən onlar
müxtəlif istiqamətli çəp laylanmaya malik olurlar. Bütün bunlarla yanaşı su
hövzəsində mükəmməl çeşidlənməmiş qırmtı materiallarının çökdürülməsi də
müşahidə olunur. Adətən belə çöküntülər zəlzələ zamanı baş vermiş uçqunların,
sunami və fırtınadan sonra yaranan bulanıq sulardan - turbidlərdən əmələ gəlir.
Kolloid və həqiqi məhlulların daşınması və çökdürülməsi
Çay suları su hövzələrinə külli miqdarda kolloid və həqiqi məhlullar şəklində
çöküntülər (materiallar) gətirir. Kolloid məhlullar - həqiqi məhlullarla kobuddispers
arasında olan (suspenziya və emulsiya) dispers sistemdir. Gil mineralları, silisium,
Fe, Mn, P, üzvi birləşmələr, hətta V, Cr, Ni, CO və s. elementlər kolloid məhlullar
şəklində su hövzələlinə köçürülür.
Bütün asan həll olan duzlar: xloridlər, sulfatlar, karbonatlar və bir qədər də Mn
və P birləşmələri həqiqi məhlullar şəklində daşınır.
Orqanizmlərin fəaliyyəti ilə əlaqədar çökdürülmə
Canlı orqanizmlər məhlullardan maddələri sovurub çıxartmaq və onları
bədənlərində, qabıqlarında və skeletlərində saxlama qabiliyyətinə malikdirlər.
Silisiumlu (silisli) skeletə malik orqanizmlər (süngərlər, radiolyariya və diatomlar)
soyuq dəniz suyundan silisiumu cəlb edir. Sonra onlar məhv olaraq silisli çöküntüləri
- radiolyariya və diatomları əmələ gətirirlər.
Üzvi mənşəli çöküntülərin əmələ gəlməsində yerüstü və su bitgilərinin rolu
olduqca böyükdür. Belə bitgilər karbonla zəngin olur. Dənizlərdə fitaplankton
yığımların və neftin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır.
2. Arid tipli iqlim (zonasında) əyalətində çöküntülərin toplanması.
(Nəmliliyin çatışmadığı səhra və yarımsəhra şəraiti)
Qırıntı materiallarının daşınması və çökdürülməsində başlıca rolu külək,
sonra isə su və cisimlərin ağırlıq qüvvəsi oynayır. Küləklər - havanm qeyri-bərabər

69
qızması nəticəsində yaranır. Onlar aşmmış hissəcilcləri asılı vəziyyətdə daşıyır və
ölçülərinə əsasən çeşidləyib çökdürür. Eol qumlar - daha yaxşı çeşidlənmiş
çöküntülərdir. Külli miqdarda qum hissəciklərinin biri-biri ilə və qayaların səthi ilə
toqquşması nəticəsində onların səthini cilalayır. Küləyin geoloji fəaliyyəti eol
fəaliyyət adlanır. Küləyin yaratdığı relyef formalarından barxanları, dünləri, qum
təpələrini, eol sütununu, güldanını, rəfcələri, cibləri, mağaraları, şanvari girintiləri və
s. göstərmək olar.
Aşınma nəticəsində əmələ gələn xırda və incə fraksiyalı qırıntı materialları
küləyin vasitəsi ilə bəzən uzaq məsafələrə aparılır. Məsələn, Afrika səhrasında passat
küləklər tozları km məsafəyə qədər aparır və müxtəlif yerlərdə çökdürür.
Quru iqlim şəraitinə malik ərazilərdə atmosfer çöküntüləri qısamüddətli
(güclü) yağmur şəklində baş verir. Nəticədə müvəqqəti sellər yaranır ki, onlar külli
miqdarda müxtəlif qırıntı materialı daşıyır. Dağətəyi zonada və təpəliklərdə qırıntı
materiallardan ibarət yəhərəbənzər konuslar əmələ gəlir. Bu çöküntülər
çeşidlənməmiş olur və yuvarlaq olmur.
Qısamüddətli yağmurdan və qarın əriməsi nəticəsində səhra çökəkliklərində
müvəqqəti su hövzələri yaranır. Onlar həm də tez quruyur. Həmin yerdə gillərin
quruması əlaqəli çatlar - takırlar əmələ gəlir. Dağlarda tez-tez uçqunlar və səpinti
yığımları əmələ gəlir. Onlar dağların ətəklərində çeşidlənməmiş və cilalanmamış
qırıntılar - kollüviumlar halında yığılırlar.
Həllolmuş maddələrin daşınması və çökdürülməsi. Həllolmuş maddələrin
əsas hissəsi arid zonasma çaylar, dəniz və okean sularının yaratdığı körfəzlərin
vasitəsi ilə daxil olur. Az miqdarda da arid zonasının özündə baş verən kimyəvi
aşınma nəticəsində maddələr yığılır. Buxarlanma düşən çöküntülərdən üstün olduğu
şəraitdə su buxarlanır və maddələrin kimyəvi yolla çökməsi baş verir. Beləliklə,
müxtəlif duz gölləri və gölməçələri əmələ gəlir. Məsələn, arid zonası ətrafında az
minerallaşmış soda göllərini, yarımsəhra şəraitində sulfatlı göllərini (minerallaşma
dərəcəsi yüksək olur), səhralarda (arid zonasının mərkəzində) xloridli gölməçələrin
əmələ gəlməsini qeyd etmək olar.

70
3. Nival və ya buzlaq tipli iqlim vilayətlərində çöküntülərin əmələ gəlməsi
Bu tipdə çöküntülərin daşınmasında əsas amil buzdur (buzlaqlar və üzən buzlar).
Ətraf sular və qravitasiya yardımçı rol oynayır.
Buzlaqların dağ və örtük növləri vardır. Forma və rejiminə görə dağ buzlaqları
iki əsas tipə ayrılır:
1. Karr buzlaqları (Pireney tipi) - bu kasa şəkilli olur.
2. Dərə buzlaqları.
Karr buzlaqları karr çökəkliklərini dolduran qısa ölçülü buzlaq dillərindən
ibarətdir. Karr buzlaqlarının sonunda buzlaq tərəfindən daşınan (aparılan) çöküntülər
toplanır.
Dərə buzlaqları (Alp tipi) axaraq dağ dərələrinə sürüşür. Forma və ölçülərinə
görə dərə buzlaqlarının bir neçə növü vardır. Məsələn, Alp tipi və ya sadə buzlaqlar
(aydın nəzərə çarpan və başlanğıcını firn hövzəsindən götürən bir buzlaq dilindən
ibarətdir) və Mürəkkəb buzlaqlar (çay hövzələrinin buzlaqla dolması nəticəsində
əmələ gəlir).
Buzlaqlar hərəkət edərkən yamac süxurlarını aşındırır, onları cilalayır, xırda
parçalara bölür, buzda dondurub aşınma materiallarını böyük məsafələrə apara bilir.
Daşınma materiallar müxtəlif ölçüdə olur - narın gil hissəciklərindən böyük və
nəhəng kütlələrə kimi. Ölçülərindən asılı olmayaraq buzlağın apardığı bütün qırıntı
materialları kompleksi moren adlanır. Morenlərin səthi, daxili, dib, orta , yan və son
morenlər kimi növləri mümkündür. Morenlər - gillə və çaqıllı qumla qarışmış
çöküntüdür. Morenlərin ən xarakterik xüsusiyyəti materialların çeşidlənməmişidir
(olmasıdır).
Üzərində buzlaq fəaliyyətinin izləri olan buzlaq - çay çöküntüləri isə -
flüvioqlasial, buzlaq - dəniz çöküntüləri isə - marimoqlasial çöküntülər adlanır.
Qumlu - çaqıllı buzlaq çöküntülərindən ibarət xüsusi formalı ensiz təpəciklər - OZ
adlanır. Ozlara Latviyada - kander, Şimali Amerikada - esger və ya kam deyirlər.

71
Bu çöküntülər Koreliyada, Finlyandiyada, Sank - Peterburqda, Moskva vilayətində
geniş yayılıb.
Qədim geoloji eralara əlaqədar buzlaq çöküntülərinə TİLİT deyilir.
Qütblərdə və yüksək dağlıq zonalarda şaxtanın təsirindən baş verən aşınma
nəticəsində yamaclarda daş səpintiləri əmələ gəlir. Bunlardan başqa, flüvioqlyasial
qumlarla yanaşı, mövsümi laylanma xarakterli Lentvari gillərin əmələ gəlməsi cəlb
edicidir.
4. Çökmə differensasiyası
Ölçülərinə, sıxlığma (x.ç.) kimyəvi tərkiblərinə görə çöküntülər daşınarkən
differensiasiyaya və ya çeşidlənməyə məruz qalır. Differensiasiyanın aşağıdakı
növləri məlumdur:
4. 1. Mexaniki differensiasiya - qırıntı materiallarının ölçülərinə və xüsusi
çəkilərinə
5. görə çeşidlənməsi (ayrılması).
6. 2. Fiziki - kimyəvi differensiasiya - kolloid materiallarının çeşidlənməsi.
7. 3. Hemobigen differensiasiya - orqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində baş
verən
8. çökdürülmə və çeşidlənmə.
9. 4. Kimyəvi differensiasiya - həqiqi məhlulların çökdürülməsi və
çeşidlənməsi.
Differensiasiya prosesinin aparıcı amilləri ərazinin fiziki-coğrafı şəraiti və
tektonik rejimindən ibarətdir. Proses beş mərhələdə gedir.
I mərhələ - aşınma qabığında başlayır. Burada həllolunan maddələr, həll
olmayanlardan ayrılır.
II mərhələ - materialların daşınması zamanı baş verir. Burada delüvial, prolüvial,
allüvial delta çöküntüləri (yəni qırıntı materialların məhluldan ayrılması)
əmələ gəlir.
III mərhələ - sedimentasiya hövzələrində qırıntı materiallarının çeşidlənməsi baş
verir.

72
Nətəcədə qayma çaqıl, çınqıl qum və alevritlərin bir-birindən ayrılması
baş
verir.
IV mərhələ - bu da sedimentasiya hövzələrində baş verir və burada çətin həll olan Fe,
Mn, A1 birləşmələri, asan (tez) həll olan duzlardan ayrılır.
V mərhələ - yalnız körfəzlərdə, laqunlarda (suyun duzluluğu dəyişən hövzələr) və
arid
zonasının göllərində baş verir.
Çöküntülərin differensiasiyası ilə yanaşı həm də müxtəlif yerlərdən daşınan
çöküntülərin qarışması baş verir ki, bu da mühitin dəyişməsi və sedimentasiya
hövzəsində qırıntı, hemogen və biogen materiallarm eyni zamanda çökdürülməsi ilə
əlaqədardır.
5. Diagenez mərhələsi
Çöküntülərin tamamilə süxurlara çəkdiyi fıziki və kimyəvi proseslərin cəminə -
diagenez deyilir. Diagenez yunanca yenidən əmələ gəlmə deməkdir. Bu proseslər,
əsasən sıxlaşma, həllolma, yeni mineralların əmələ gəlməsi, yenidən paylanması,
yenidən kristallaşmasından və s. ibarətdir.
Kənardan gətirilən allotigen minerallardan fərqli olaraq, yenidən yanmış
minerallar autigen minerallar adlanır.
Sıxlaşma. Çökmə zamanı çöküntülər qalınlaşdıqca çöküntülər üzərində təzyiq
(ağırlıq) artır, dənəciklərin arasındakı məsamələrdən su sıxışdırılıb çıxarılır, suyun
çıxması çöküntülərin sıxışdırılmasına səbəb olur. Təzyiq artdıqca temperatur da artır.
Bu da çöküntülərdə (daxilində) baş verən fıziki-kimyəvi prosesi (gücləndirir)
sürətləndirir. Bu proses yerdə baş verən proseslər (hərəkətlərlə) nəticəsində daha da
şiddətlənir. Sıxlaşma nəticəsində şistləşməmiş əlamətləri meydana çıxır.
Həllolma. Çöküntülərdəki bir sıra minerallar hövzənin yeraltı sularında həll
olunaraq uzaqlaşır. Suda (çöküntülərin daxilindəki) oksigen, karbon, hidrogen-sulfıd
və başqa qazların olması, həmin suların həlletmə qabiliyyətini artırır. Birinci növbədə

73
xloridlər, dəniz sulfatı, sonra qələvi metalların sulfatları və karbonatları, daha sonra
isə silisium hidroksidi (az da olsa) həll olmağa başlayır.
Çöküntülərdə iştirak edən CaCO3 və SiO2 x nH2O tərkibli orqanizm qalıqları həll
olub məhlul halına keçərək boşluqlar əmələ gətirir. Həmin boşluqlar məhsullarda
çökən maddələrlə dolur və yeni tərkibdə orqanizm qalığı təzahür edir.
Yeni mineralların əmələ gəlməsi.
Məlumdur ki, dəniz suyunda bəzi sulfatlar məhlul halında olur. Eyni zamanda
suda yaşayan bəzi orqanizmlər, xüsusilə anaerob bakteriyalar, yaşamaq üçün onlara
lazım olan oksigeni sulfatlardan çıxarır. Sulfatlarsa bərpa olaraq sulfidlərə çevrilir.
CaSO2 + 2C = 2CO2 + CaS
CaS + H2O = CaO + H2O
CaO + CO2 = CaCO3
Bu qayda ilə əmələ gəlmiş karbonatlar çökməyə başlayır. Bundan sonra
çöküntülər dəmir sulfidləri (pirit və markazit) ilə də zənginləşə bilir. Müxtəlif
orqanizmlərin suda çürüməsindən H2S-də əmələ gəlir. Bütövlükdə bunlar yeni
tərkibdə mineralları yaradır. Məsələn, siderit, limonit, gips, boksit və s. mineralların
kürəvari, ellipsvari, şaxəli konkresiyalar yaranır. Konkresiyaların mərkəzində çox
vaxt orqanizm qabığı, sonra qum, çınqıl və digər süxur qırıntısı olur. Çöküntülərdəki
maddələr, orqanizmlərin çürüməsi nəticəsində yaranan qazlarla reaksiyaya girərək
yeni mineral birləşmələri əmələ gəlir və müəyyən mərkəz ətrafında konsentrik olaraq
paylanır. Dəniz dibindəki fosforitlər bu yolla əmələ gəlir.
Lillər daxilində bakteriaların artıq dərəcədə yayılması üzvi maddələrin, xüsusilə
karbonlu birləşmələrin parçalanmasına və mühitin kimyəvi tərkibinin dəyişməsinə
səbəb olur. Mühitin turşuluğundan və okisgenin miqdarından asılı olaraq əmələ gələn
minerallarda dəyişir. Məsələn lillərdəki CaCO3-lə məhluldakı Mg birləşərək maqnezit
mineralı əmələ gəlir:
CaCO3 + MgCl2 = CaCl2 + MgCO3
maqnezit

74
Bu birləşmə get-gedə artır və Mg-un suda miqdarı 54,36% və CaCO 3 - miqdarı
45,56%-ə çatdıqda hər ikisi birləşərək CaMg(CO3)2 tərkibli dolomiti əmələ gətirir.
Kristallaşma və sementləşmə.
Müxtəlif hissəciklərin bir-biri ilə və mühit ilə qarşılıqlı əlaqələri (təsiri) ilə, eləcə
də təzyiqin durmadan artması çöküntülərin sıxlaşmasına, bərkiməsinə, bəlkə də
kristallaşmasına, daha doğrusu yenidən kristallaşmasına səbəb olur.
Kristallaşma kimyəvi və üzvi mənşəli lilli çöküntülərdə daha çox gedir. Əsasən
silisli və karbonatlı və az miqdarda gilli çöküntülər yenidən kristallaşır. Məsələn
mərcan rifləri. Burada üzvi mənşəli əsas kütlə yenidən kristallik əhəngdaşına çevrilir.
Qırıntı materiallarının sıxlaşması onların sementləşməsi hesabına baş verir.
Sementləyici maddə singenetik (yəni çöküntülərlə birlikdə yaranan) və ya epigenetik
(yəni sonrakı dəyişmədən sonra yaranan) yolla əmələ gəlmiş ola bilər. İlkin sementə
misal olaraq silis turşusunu, törəmə sementlərdən isə dəmir oksidi, karbonatları, opal,
xalsedon və b. göstərmək olar. Sementin xarakteri süxurun adında ifadə edilir.
Məsələn, dəmirli qumdaşı, əhəngli qumdaşı və s. kimi.
6. Katagenez mərhələsi
Katagenez - diagenez mərhələsinin ardınca baş verən, süxurların uzun sürən
təkrar dəyişilməsi mərhələsidir. Katagenezin təsiredici əsas amilləri aşağıdakılardır:
1. Temperatur.
2. Təzyiq.
3. Həllolmuş və qaz halında olan mineral maddələr.
4. Lay sularında PH (turşuluq dərəcəsi) və Eh (oksigenləşmə və bərpaolunma
potensialı) miqdarı.
5. Radiaktiv şüalanma.
6. Yuxarıdakı amillərin təsiretmə müddəti, yəni geoloji zaman (vaxt).
Katagenez - diagenezdən fərqli olaraq təbiəti etibarı ilə qeyri-üzvi prosesdir
(yəni fıziki-mexaniki və fıziki-kimyəvi prosesdir). Canlı aləmin daha doğrusu
bakteriyaların katagenez mərhələsində heç bir rolu yoxdur.

75
Katagenez mərhələsində çökmə süxurların sıxlaşması, həllolması, mineral
əmələgətirən müxtəlif proseslərin yaranması, təkrar kristallaşmalar və digər
dəyişilmələr baş verir.
Katagenez mərhələsinin əsas minerallarından dəmirin sulfıdləri (pirit, markazit),
oksidlərdən - xalsedonu, kvarsı, hematiti, karbonatlardan - sulu mikaları, kaoliniti,
xloriti, epidotu misal göstərmək olar.
7. Metagenez mərhələsi
Metagenez mərhələsi stratisferin alt hissəsində çökmə süxurların yüksək təzyiq
və temperaturun təsirindən dərin struktur və mineraloji dəyişməsi zonasına uyğun
gəlir. Metagenez geosinklinal qırışıq zonalarda təqribən km dərinlikdə,
C temperatur şəraitində və kq/sm 2 təzyiq altında baş verir. Qədim
platformalarda qalın çökmə süxur örtüyündə (alt paleozoy və proterozoy
çöküntülərində) nisbətən az dərinlikdə, aşağı təzyiq və temperatur şəraitində, uzun
geoloji müddətdə ( mln. il) baş verir. Metagenez katagenezdən metamorfizmə
keçid zonasıdır, o səbəbdən də həm katogenezə xas olan əlamətlərə (allotigen
mineralların bir qisminin tamamilə dəyişməməsi, katagenezə məxsus karbonatlar,
oksidlər, hidromika – serisit kimi mineralların qalması), həm də metamorfizmi
səciyyələndirən xüsusiyyətlərə (mozaik və blast struktura, epidot, albit, miskovit kimi
metamorfik mineralların aksessor şəkildə yayılması) malikdir. Stratisferin alt
qatlarında gedən metagenez prosesi öz mahiyyətinə görə fiziki – kimyəvi prosesdir.
Katagenezdə ilk dəyişmələr özünü mexaniki və fiziki dəyişmələr şəklində göstərirdisə,
metagenezdə bunlar dərin kimyəvi və mineraloji xarakter daşıyır. Metagenez üçün ən
xarakter təsir yüksək təzyiq altında sıxılmadır. Metagenez mərhələsində süxurda
dərin mineraloji dəyişmələr getməsi üçün süxurun tərkibi, yüksək temperatur və
təzyiq, yüksək minerallaşmış məhlulların sirkulyasiyası və metagenez zonasında
süxurun qalma müddəti və b. amillərin qarşılıqlı vəhdəti lazımdır. Nəticədə süxuru
təşkil edən əsas, antigen və allotigen minerallar daha fəal həll olur, allotigen
mineralların ətrafında regenerasiya gedir və zolaq şəklində sirkon, turmalin, epidot,
titanit və b. yaranır. Dənəvər süxurlarda (qumdaşı, alerolit) «saqqallı» kvars əmələ

76
gəlir. Metagenez zonasında metasomatoz prosesi geniz inkişaf tapdığından, mineral
hissəciklərlə məhlul arasında metasomatoz gedir və xlorit, serisit, kvars, albit, epidot
mineralları yaranır. funduszeue.infoenko metagenez zonası üçün komponentlərin
aşağıdakı diferensiallıq sırasını təklif etmişdir: H 2O, CO2, K2O, Na2O, CaO, MgO,
FeO, SiO2, Al2O3, TiO2 metagenez nəticəsində gil süxurları gil və aspia şistlərinə,
qumdaşları qumlu kvarsitlərə və kvarsitlərə, əhəngdaşları mərmərləşmiş
əhəngdaşılara, daş kömür antrasitə çevrilir. Gil süxurlarının metagenezi üçün
metagenez zonasındakı paragenetik çevrilmə sxemi aşağıdakı kimidir:
muskovit serisit hidromika kaolinit
Metagenez zonasının aydın əlamətləri olduğu üçün həmin zonanı xəritəyə almaq
mümkündür. Metagenez zonası stratiqrafik vahidlərə uyğun gəlmir və onları kəsib
keçir. Məsələn, Qafqazın baş zonasının alt və orta yura çöküntüləri metagenez
proseslərinə məruz qalmışdır. Uralın Ordovik, Donetskin Karbon, Verxoyanskie
Perm yaşlı çöküntülərinin dəyişməsi metagenez mərhələsinə uyğun gəlir.
Bölmə II: Çökmə süxıırların petroqrafiyası
1. Çökmə süxurların təsnifatı - süxurların litoloji quruluşunun öyrənilməsində
böyük rol oynayır. Çökmə süxurların müxtəlif təsnifatları var. Məsələn, genezisinə,
kimyəvi tərkibinə, ölçülərinə, sementlərinə görə və struktura və teksturalarına görə və
i.a. Lakin funduszeue.infovun təsnifatı və ona funduszeue.infoenkonun əlavələri litogenez
təlimində mühim rol oynayır. Onlar çökmə süxurları maddi tərkibinə və genezisinə
görə aşağıdakılara ayırır:
1. Qırıntı süxurlar;
2. Gilli süxurlar;
3. Giltorpaq süxurları - alüminium oksidli gilli torpaq - allitlər;
4. Dəmirli süxurlar;
5. Manqanlı süxurlar;
6. Fosforlu süxurlar;
7. Silisli süxurlar;
8. Karbonatlı süxurlar;

77
9. Duzlar.
Kaustobiolitlər.
Qırıntı, gilli və dəmirli süxurlar maqmatik, metamorfık və çökmə süxurların
ardıcıl aşınmasından yaranır. Fosforlu, silisli, karbonatlı süxurlar və duzlar aşınma
zamanı yaranmış məhlullardan və orqanizmlərin fəaliyyətindən əmələ gəlir.
Kaustobiolitlər isə - bitgi və canlı orqanizmlərin müvafıq iqlim şəraitində əmələ
gətirdiyi məhsuldur.
2. Çökmə süxürların teksturası.
Çökmə süxürların teksturası dedikdə - süxuru təşkil edən maddi hissəciklərin
qarşılıqlı yerləşməsi, onların biri-birinə nəzərən istiqamətləndirilməsi və laylanma
səthinin və bütövlükdə süxurların quruluşu nəzərdə tutulur. Tekstura - əsasən
makroskopik əlamət olub geoloji açılışlarda və süxur nümunələrində öyrənilir.
Süxurların teksturası çöküntütoplanması zamanı sedimentasiya, diagenez və
katagenez mərhələsində yaranır.
Teksturasma görə çökmə süxurlar laylı, vərəqəli və qeyri-müntəzəm quruluşda
olur.
Laylı tekstura çökmə süxurları başqalarından fərqləndirən və onların
əmələgəlmə şəraitini əks etdirən əsas formadır. Laylanma müstəvilərinin qarşılıqlı
münasibətlərinə görə düz, çəp, ləpəli(dalğalı) və s. teksturalar məlumdur.
Vərəqəli teksturada süxur müxtəlif qalınlıqda olan vərəqələr üzrə laylanma
qabiliyyətinə malik olur.
Qeyri-müntəzəm teksturada süxuru təşkil edən materialların paylanmasında
qanunauyğunluq olmur.
3. Çökmə süxürların strukturası.
Struktura dedikdə süxuru təşkil edən hissəciklərin forma və ölçüləri, onların bir-
biri ilə qarşılıqlı əlaqəsi və kristallaşma dərəcəsi kimi morfoloji əlamətlər başa
düşülür. Struktura mikroskopik əlamətdir. Lakin kobuddənəli və kobudqırıntılı
hemogez süxurların strukturası makroskopikdir. Qırıntı süxurların strukturası başlıca

78
olaraq qırıntıların (dənələrin) ölçüləri və bir qədər də formalarına görə müəyyən
edilir. Hemogen süxurlara – kristal - dənəcikli quruluş xarakterdir.
Cədvəl 1: Dənəciklərin ölçü və formalarına görə qırıntı süxurların təsnifatı

Süxurun adı Dənəciklərin ölçüsü, Sementləşməmiş Sementləşmiş

1 2 3 4 5 6
İri qırıntı (kobud > Çaydaşı qaymadaşı çaydaşlı qaymadaşlı
dənəli süxurlar və ya konqlomerat brekçiya
psetitlər) Çaqıl çınqıl konqlomerat brekçiya

haqıl, xır qravelit ___

Böyük miqdarda orqanizm qalıqları saxlayan süxurların strukturaları, onların

79
qırıntılarından (parçalarından) təşkil olunur.
3. Biogenli - şlam strukturu - süxur ölçüsü 0,1 mm-dən kiçik olan xırdalanmış
skelet qalıqlarından ibarət olur.
Gilli süxurların strukturu isə belədir:
1. Pelit strukturu - dənələrin ölçüsü < 0,01 mm.
2. Alevropelit strukturu - gillərə məxsusdur. Alevropelit dənələrinin miqdarı
50%-ə
qədərdir.
3. Psammopelit strukturu - % qum materialı saxlayan gillər.
4. Porfiroplast strukturu - “Blastula” - çoxhüceyrəli orqanizmlərin
rüşeyminin inkişafında toxumun parçalanması prosesini
tamamlayan dövr. Narın dispers gil kütlələrində yaxşı
inkişaf
edən kristallar və mineral aqreqatlar halında ayırır.
5. Ooid strukturu - Narındispers gil kütləsi olub girdə (yumru) materiallardan
ooidlərdən ibarət olur. Ölçüləri müxtəlif olur.
6. Fitopelit strukturu - gilli süxur kütləsi. Əsasən bitgi qabıqlarından ibarət olur.

Çökmə süxurların təsfiri

80
Ölçüləri mm arasında olan, sementləşməmiş iri dənəli yuvarlaq süxur -
çaqıl, sementləşməmiş iti bucaqlı süxur - çınqıl adlanır. Sementləşmişi isə müvafıq
olaraq konqlomerat və brekçiya adlanır.
Ölçüləri mm arasında olanlardan sementləşməmişi yuvarlağı - haqıl, iti
bucaqlısı isə - xır adlanır. Sementləşmişi yuvarlağı - qravelit , iti bucaqlısı -
brekçiya adlanır.
Çaqıl və konqlomeratlar formalaşma (ə/g) şəraitinə görə aşağıdakılara ayrılır:
1. Dəniz çaqıl və konqlomeratları;
2. Göl çaqıl və konqlomeratları;
3. Çay çaqıl və konqlomeratları;
4. Flüvioqlyasial çaqıl və konqlomeratları;
5. Dağətəyi axınların çaqıl və konqlomeratları;
6. Cınqıl çöküntülü və brekçiyalı süxurlar.
Orta qırıntılı süxurların dənələrin ölçülərinə görə: kobud (2,0-l,0 mm), iri (l,0-
0,5 mm), orta (0,,25mm) və xırda (0,,10 mm) dənəli olur. Onların
hamısının bütövlükdə sementləşməmişə - qum (Psammit), sementləşmişi isə
qumdaşı adlanır.
Xırda qırıntılı (tozlu) süxurlar da kobud (0,l-0,05mm), orta (0,,mm) və
xırda (0,, mm) dənəli olur. Onların sementləşməmişi - alevrit və lözz,
sementləşmişi isə alevrolit və daşlanmış lözz adlanır.
İncə qırıntılı (gilli) süxurlar iri (0,,mm) və incə (<0,00 lmm) dənəli
olur. Onların sementləşməmişi - gil (Pelit), sementləşmişi - argillit adlanır.
Qumlu-alevrit süxurlarını təşkil edən minerallar - süxur əmələgətirən, törəmə və
aksessor ola bilər. Süxur əmələgətirən minerallar - kvars, çöl şpatları və bəzi süxur
qırıntılarından ibarət olur. Törəmə minerallara - mikalar, xloritlər, qlankonit və skelet
qırıntıları aid edilir. Sirkon, sfen, turmalin,apatit, epidot qrupu və bəzi ağır minerallar
- aksessor minerallar aiddir.

81
Yuxarıda adları çəkilən süxurları rəngləri və sementləyici materialları müxtəlif
olur. Vulkanogen və qırmtı süxurları arasmda keçid süxuru kimi adlanan
aşağıdakıları təsfır edək:
1. Kül - vulkanlarm narın püskürmə materiallarının yığımıdır. Onun tərkibində
vulkan şüşəsinin qırıntıları (vitroklastik küllər), vulkanik süxurların qırıntıları
(kristo-klastik) və effuziv süxur qırıntıları (litoklastik) çoxluq təşkil edir.
Qırıntıların forması adətən iti bucaqlı, bəzən damcı və kürəyəbənzər olur.
Materiallar çeşidlənməmiş olur.
2. Tuflar - sementləşmiş küllərə deyilir. Tulfarın sementləyən materiallar -
xloritlər, karbonatlar və seolitlərdir. Dənələrin ölçülərinə görə tuflar iri (d>1
mm), xırda (0,l-l,0 mm) və narın (d<0,lmm) dənəli olur.
Keçid süxurlarma tuffitlər və tufogen süxurlar aid edilir.
1. Tuffitlər - vulkan şüşəsi, effuziv süxur və çöl şpatı, piroksen və amfıbol
minerallarından təşkil olunmuşdur. Qumun, alevritin və gil hissəciklərinin
tuffitlərdə miqdarı 50%-ə qədərdir. Onlar həm su hövzələrində, həm də qurada
əmələ gəlirlər. Sementləyici materiallar xloritlərdən, gil mineralları və
karbonatlardan ibarət olur.
2. Tufogen süxurlar - çökmə süxur olub, özündə % vulkanik material
(vulkan şüşəsinin qırmtıları, effüziv süxur və minerallar) saxlayır.
Tuffıt və tufogen süxurların strukturu və teksturası çökmə süxurlarda olduğu
kimidir. Hətta laylanma da müşahidə edilir.
2. Gilli süxurlar
Gilli süxurlar incə dispersli dənəciklərdən ibarət geniş yayılmış süxurlardır.
Gilləri, argillitləri və s. gilli süxurlara misal göstərmək olar. Gillərin tərkibində iki
əsas: kaolinit və montmorillonit qrupundan olan minerallar iştirak edir. Xalis
kabinit mineralından ibarət gilə kaolin deyilir. Yalnız montmorillonit mineralından
təşkil olunmuş gilə bentonit deyilir.
Quru və nəm halda gilin rəngi kəskin surətdə seçilir. Gillərə qırmızı, qonur, sarı,
yaşıl, boz, qara və s. rənglərdə rast gəlinir.

82
Argillitlər - az islanan, çətin sınan, bərk və sıx quruluşlu gilli süxurlardır.
Gillərdə xlorid, oksidlər. Dəmir və Al hidrooksidi, qlaukonit və opal zəruri
komponent kimi, kvars, xalsedon, mikalar, çöl şpatları - törəmə minerallar kimi
iştirak edirlər. Gilli süxurların strukturaları - pelit, alevro-pelit və psammo-pelitdir.
Süxur hissəciklərinin forma və süxurda yerləşməsinə görə mikrolaylıqlı, sistli,
nizamsız dənəli, lifli və s. strukturları da məlumdur. Laylı və qeyri-laylı teksturaya
malik olur, amma laylı tekstura, xüsusən də üfüqi-laylı tekstura üstünlük təşkil edir.
Gilli süxurların yatma şəraitləri olduqca müxtəlifdir. Məsələn, laycıqlar, laylar,
müxtəlif qalınlıqlı və uzunluqlu linzalar kimi.
Gilli süxurların əsas iki genetik tipi: qırıntılı və hemogen - məlumdur.
Çökdürüldüyü yerə (şəraitə) görə gilli süxurlar bir neçə tipə ayrılır. Məsələn:
dəniz gilləri, laqun gilləri, göl gilləri, buzlaq gilləri, dellüvial-prolüvial gillər, allüvial
gillər kimi.
Gilli materialların mineraloji tərkibi, onun daşınması zamanı dəyişir. Amma
onların birindən-digərinə daha çox çevrilməsi su qatından baş verən yeni mühitdəki
çökmənin başlandığı momentdən başlayır. Belə çevrilmələr (dəyişmələr) diagenez
mərhələsinə aiddir. Diagenez zamanı süxurlardakı sərbəst su itir və çöküntülər
sıxlaşaraq məsaməlilik azalır.
Katagenez mərhələsində yüksək temperatur və təzyiq nəticəsində gilli süxurlar
əmələ gəlir. Beləliklə sıxlaşmış gillər və argillitlər yaranır. Bu halda gillərdə
plastiklik və şişmə qabiliyyəti tədricən yoxa çıxır.
Katagenez mərhələsində gilli süxurların teksturası və mikrostrukturası köklü
surətdə dəyişir. Süxurlar şistləşir, məsamələr 1 % qədər azalaraq, şistli argillitlər və
gilli şistlər əmələ gəlir.
3. Giltorpaqlı (alüminium-oksidli) süxurlar
Alüminium-oksidli (giltorpaqlı) süxurlar Alüminium oksidləri və
hidrooksidlərinin yığımından ibarətdir. Tərkiblərində diaspor, bemit və hidroargillit
çoxluq təşkil edir. Alüminium-oksidi % arasında dəyişir. %-ni dəmir
oksidi, şamozit, kaolinit, Ca və Mg karbonatları, eləcə də qırıntı minerallarından -

83
kvars, çöl şpatları, muskovit, rutil və başqaları təşkil edirlər. Əsas süxurları -
lateritlər və boksitlərdir.
Lateritlər - parlaq (açıq) rəngli, əsasən qəhvəyi (darçını, mixəyi) - qırmızı,
bozumtul - çəhrayı, yumşaq, su keçirməyən sıx (möhkəm) quruluşa malik süxurdur.
Rəngi dəmir oksidinin formasından asılıdır. Əsas alüminium saxlayan mineralı -
hidrargillitdir.
Lateritlər - alümosilikatlarla zəngin süxurların müasir aşınma qabığını təşkil
edir.
Boksitlər - lateritlər kimi parlaq rəngli, əsasən qəhvəyi, darçını, mixəyi, çəhrayı-
qırmızı rənglərdə olur. Amma parlaq-boz və qara rənglərə də rast olunur. Rəngi
tərkibindən və qarışığından asılıdır. Möhkəmliyi daimi olmur. Yumşaq və olduqca
möhkəm növlərinə rast gəlinir. Süxur əmələ gətirən başlıca mineral - diaspor, byömit
və hidrargillitdir. Süxurda onların ümumi miqdarı %-ə çatır. Boksitdə həm də
limonit, hetit, hidrohetit, nazik dispers hematit və hidrahematit, kvars, opal, xalsedon,
kaolinit qatqıları iştirak edir.
Boksitlər genetik olaraq qalıq (psevdomorf) və çökmə mənşəli qruplara ayrılır.
Boksitlər əsasən alüminium istehsalı üçün işlədilir. Onlar həm də odadavamlı
materialdır.
4. Dəmirli süxurlar
Dəmirli süxurlar qrupuna, çökmə mənşəli böyük miqdarda Fe saxlayan süxurlar
aiddir. Dəmirli süxurlar az yayılmış olsa da, onların böyük praktiki əhəmiyyəti vardır.
Çünki istismar olunan dəmir filizi yataqlarının çoxu çökmə yolu ilə əmələ gəlmişdir.
Kimyəvi tərkibinə görə oksidlərə, hidratlara, karbonatlara, dəmirli sulfatlara ayrılır.
Oolitli dəmir fılizi, siderit, limonit və s. bu qrupa aiddir. Oolitli dəmir filizi diametri
0,2- 1,5 mm olan hematit və ya limonit oolitlərinin toplanmasından əmələ gəlir.
Siderit müxtəlif tipli laqun çöküntülərində konkresiya, az halda laycıq və linzalar
əmələ gətirir.
Tərkibində %-dən çox dəmir olan çökmə süxurlar adlanır. Onun tərkibinə
çökmə yolla əmələ gəlmiş dəmir filizləri, dəmir oksidi və hidroksidi (hematit, hetit,

84
limonit), karbonatı (siderit), sulfidi (markazit), alümosilikatı (şamozit) ilə
zənginləşmiş çökmə süxur nümunələri daxildir. Hetit (Fe 2O3H2O) və limonit
(Fe2O3nH2O) tərkibli dəmirli süxurlar daha çox rast gəlir, onların rəngi sarı qonuru,
qırmızımtıl qonuru olur. Quruluşları məsaməli, ləkəli, sıxkütləli, oolitli, pirolitli olur.
Dayaz dəniz, göl hövzə şəraitində kolloidli məhlullardan çökmə yolu il əvə ya
sideritin, markazitin oksidləşməsi nəticəsində əmələ gəlir.
Dəmir filizlərinin əsas tipləri aşağıdakılardır: qonur dəmir filizləri; oolitli dəmir
filizləri; koukresiyalı siderit filizləri; şamozitli dəmir filizləri; hematitli – kvarslı
dəmir filizləri.
Qonur dəmir filizi – massiv laylar şəklində bir neçə kilometr məsafədə uzanır.
Filiz qatının qalınlığı 0,,0 m-ə çatır, tərkibi əsasən hidrohetitdən ibarət olur. Bu
filizlərdə metallik dəmirin miqdarı %-dir. Emal prosesində bu filizlər yaxşı
bərpa olunma qabiliyyətinə malikdir. Rusiyanın karbon yaşlı Lipetsk və Tula
yataqlarının filizləri bu tip filizlərdir.
Oolitli dəmir filizi – çökmə mənşəli dəmir filizlərinin ən yaxşı nümunəsidir. Bu
filizlər fosforla zəngin olub, oolit struktura malikdir. Xırda dənəli oolitlərdə helit və
hidrohetit şamozit, sideritlə növbələşir. Oolitli filizlərin rəngi mineralların
miqdarından asılı olaraq qonur qırmızı və açıq yaşıl rənglərdə olur. Bu filizlər
diametri 0,,5 mm olan zematit və ya limanit oolitlərinin toplanmasından əmələ
gəlir. Belə filizlərə xarici görünüşlərinə görə çox vaxt səhvən dəmirli qumdaşları da
deyirlər. Oolitli filizlərdə dəmirin miqdarı 35%-dən artıq olmur, lakin bu filizlər
susuzlaşdırıldıqdan sonra onlarda dəmirin miqdarı 45%-ə qədər yüksələ bilər. Oolitli
filizlərdə fosforun miqdarı 1%-dən çox olur. Aşınma zonasında oolitli filizlər dəmirli
silikatların, şamozitin tam oksidləşməsi nəticəsində qonur dəmir filizinə çevrilir.
Oolitli filizlərin kalsitlə zəngin
növlərindən metallurgiyada onlara əhəng qatılmadan istifadə olunur.
Oolitli dəmir filizi yataqları Kanadanın Nyufaundlend adasında ( m-lik filizli
formasiyada 12 yataq aşkarlanıb), Almaniyanın Lotaringiya (qalınlığı m, 8 filiz

85
yatağı), Rur hövzələrində, Rusiyanın Kerç yarımadasında, Qazaxıstanın Kustanay və
Lisyakovski yataqlarında böyük ehtiyatlara malikdir.
Konkresiyalı siderit filizi – əsasən kömür formasiyaları daxilində geniş yayılıb,